1.3. Araştırma
1.3.3. Araştırma Türleri ve Süreçleri
Araştırmayı konu edinen çalışmalara bakılacak olursa, araştırma çabaları değişik ölçütlere göre sınıflandırılmakta ve farklı adlar almaktadır. Örneğin bir sınıflandırmaya göre, araştırmalar tarihsel – betimsel – deneysel olarak ayrılırken, bir başka sınıflandırmaya göre kitaplık – alan – laboratuar araştırmaları şeklinde bir ayrım yapılmıştır.147
Genel bir yaklaşım gösterilecek olursa, en çok kabul gören sınıflandırmalar arasında; temel – uygulamalı – eylem – kitaplık – alan – laboratuar – tarihsel – betimsel – deneysel – retrospektif – prospektif – tarama – deneme – betimleyici – açıklayıcı- nicel – nitel sayılabilir.148
Sınıflandırmanın ve türlere ayırmanın amaç değil de bir araç olduğu düşünülecek olursa, ayrı yaklaşımların olması yadırgatıcı değildir. Bu noktada belirleyici olan nokta, bilimsel çalışma çabasından dolayı “bilimsel araştırma” olmalıdır. Başka bir ifade ile sınıflandırmada ölçüt bilimin amaç ve işlevlerine paralel olarak, problem çözme açısından üretilen bilgi ya da üründür. Araştırmanın temel amacı problem çözümü için gerekli bilgiyi üretmek ya da ürünü/uygulamayı geliştirmek olduğuna göre, böyle bir ölçütle sınıflandırma yapmak en uygunu olacaktır.
Sınıflandırmalar ayrı olsa da, bütün araştırmalar hissedilen bir güçlüğün aşılması isteği ile başlar, aynı temel süreçlerden sonra rapor yazımı ile sona erer. Bu açıdan tüm sınıflandırma türleri temelde bilimsel yöntemin gerektirdiği etkinlikleri ortaklaşa içerirler. Araştırmanın genel amacı ve alana yönelik kaynaklarda konunun
147 H. Gürkan Abalı, a.g.e. 148
değerlendirme eğilimlerine bakılarak iki temel gruptan oluşan bir sınıflandırma sistemi uygun bulunmuştur.
Bunlar:
Temel Araştırmalar
Uygulamalı Araştırmalardır.
Bu sınıflandırma türünün tercih edilmesinde, çalışmanın bir sonraki alt başlığında -Araştırmada Bilgi ve Bilim- araştırmanın bilgi ve özelliklede bilimle olan ilişkisinin değerlendirilecek olması etkili olmuştur. Çünkü bilimlerin sınıflandırılmasında verilen doğa bilimleriyle toplum bilimleri, temel araştırmalarla uygulamalı araştırmalar sınıflandırması ile büyük ölçüde örtüşmektedir. Bu örtüşmenin de konu bütünselliği açısından önemli oluğu inancındayım.
Temel Araştırmalar:
Temel amacı var olan bilgiye yenilerini katmak olan araştırmalardır. Araştırma kavramının en yalın hali ile temsil edildiği araştırmalardır. Bilgileri derleyerek, seçilen olguyu açıklama ve yorumlama asıl kaygıdır. Bu grup araştırmalarda “bilgi bilgi içindir” anlayışı egemendir. Bu uygulamada araştırmacı, daha önce işlenmiş bilgileri değişik bileşenlerle yeniden üreterek yeni teoriler geliştirmeye çalışır.
Araştırmacının amacı pratik bir uygulama yapmak, ele alınan konuya pratik bir çözüm getirmek değil konuyu daha iyi bir biçimde anlamak, bilgisini tamamlamaya çalışmak ya da yeni bir kuram geliştirmektir.149
Bu yöntemde başlıca sorun, seçilen yorum ve yönelim tarzının değerli ve geçerli olduğunu belirlemeye yarayacak bir yöntemin bulunmamasıdır. Getirilen yorumun ne ölçüde tutarlı olduğunun tespit edilememesi de bir diğer sorundur.
Temel araştırmalar ile üç değişik düzeyde bilgi üretilebilir. Bunlar anlama, açıklama ve kuram geliştirmedir. Ancak aralarında kesin sınırlar olmadığı için
149
tamamını kapsayan doğal bir uzantı sistemi ile tanımlanırlar. Bunlar açımlama düzeyi, ayrıntı saptama düzeyi, neden sonuç ilişkisi saptama düzeyi ve kuram geliştirme düzeyidir.150
Açımlama bilgi üretimindeki ilk basamaktır. Bu amaçla yapılan araştırmalarda, varlığı hissedilen problemin ne olduğu ve hangi değişkenlerin etkisinde oluştuğu, durumu açıklamak için en uygun yaklaşımların neler olabileceği kabaca belirlenmeye çalışılır. Bunlar öncü alana ilk giriş niteliğinde olan araştırmalardır. İzlenen araştırma yöntemleri ile teknikleri son derece esnektir.
Problem tam olarak tanımlandıktan ve ilgili görülen değişkenler belirlendikten sonra değişkenler tek tek ya da aralarındaki olası ilişkilerin de aranabileceği bir düzlemde taranmaya çalışılır. Bu nokta araştırmanın ayrıntı saptama düzeyidir. Değişkenleri mümkün olduğu kadar sayısallaştırma temel çabadır ve veri toplama işlemlerinin duyarlılığı yüksektir.
Neden-sonuç ilişkilerinin aranması araştırmanın üst düzey bir etkinliğinin simgesidir. Bunlar bilim üretmeye en yakın bilgi kümelerini oluştururlar. Değişkenlerin betimlenmesi temel çabadır. Ancak bu betimleme daha kontrollü koşullar altında ve çok zaman deneme modelindeki bir araştırma ile olur. Niçin ve neden gibi sorulara cevap aranır.
Bilimsel araştırmalarda üretilen bilginin en ileri düzeyi kuram geliştirmedir. Bu düzey, gözlenebilir verilerin kavramsal bir bütünlük kazandığı ilke, model ve kuramlardan oluşur.
Temel araştırmalarda amaç boyutunda yaşanan bu ayrımlar temelde izlenen süreçleri değiştirmez. Süreçlerin tamamı aynı bilimsel araştırma yöntemini ve bu yönteme dair özeni gerektiren çabaları içerir. Genelde temel araştırmaların uygulama safhası yokmuş kabul edilir. Ama doğamızda bulunan yararlanma güdüsü toplum
150
yararına bir şeyleri somut şekilde gerçekleştirme çabası ile birleşirse uygulama kaçınılmaz olacaktır.
Uygulamalı Araştırmalar:
Her şeyden önce kuramsal yönelimli araştırmalar gibi yeni bilgilere ulaşmak amacı ile yapılır. Ancak bu kez araştırmacı belirli pratik bir hedefe yönelmiştir.151 Uygulamalı araştırmalar üretilen bilgilerin değerlendirilmesi ile problemlerin fiilen çözümünü gerçekleştirmeyi, bilimin olayları denetim altına alma işlevini gerçekleştirmeyi amaçlarlar.
Uygulamalı araştırma, kuramsal araştırma ile saptanmış bazı bulguların, muhtemel kullanım alanlarını belirlemek için veya daha önceden tespit edilen amaçları gerçekleştirmek için yapılır. Bu araştırmalarda mevcut bilgiden yararlanılarak belli sorunların çözümüne çalışılır. Bu konudaki bilgiler geliştirilerek, sağlanan yararın artırılması hedeflenir. Uygulamalı araştırmanın sonuçları, tek veya belirli sayıda ürün, işlem, yöntem ya da sistemi ilgilendirir. Bu araştırmalardan elde edilen bilgiler için çoğunlukla patent hakkı alınır kimi zamanda sonuçlar gizli tutulur.152
Uygulamalı araştırmalarda değerlendirilecek bilgiler ya temel araştırmalarda ya da uygulamalı araştırma bünyesinde üretilmiştir. Her uygulamalı araştırmanın sonuçları ve öngörülen çözümlerinden beklenen, uygulamaya aktarılmasıdır. Bunun yanı sıra, uygulamalı araştırmaların da yeni bilgi üretme işlevi vardır. Bu tür araştırmalarda önemli olan, var olan araştırmaları iyileştirme yönünde somut katkılarda bulunabilmektir.
Uygulamalı araştırmaların temelde iki türü vardır:153
“Aksiyon” ve “Ar-Ge” araştırmaları. Aksiyon araştırmaları uzman araştırmacıların yürütücülüğünde, uygulayıcıların ve probleme taraf olanların katıldığı, eleştirel değerlendirme ile
151 “Bilimsel Araştırma”, a.g.e.
152 “Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri”, a.g.e. 153
birlikte durumu iyileştirmek için alınması gereken önlemleri belirlemeyi amaçlayan araştırmalardır. Ar-Ge türündeki araştırmalar uzman araştırmacıların sorumluluğunda, üretilmiş bilginin denemeli uygulaması ile problem çözümüne etkili olabilecek nitelikte, geçerliliği denenmiş somut ürünler geliştirmeyi amaçlayan araştırmalardır.
Burada bir örneği verilen ve alan içinde yapılmış pek çok çalışmada değişik bir dolu araştırma sınıflandırması olsa da, temelde her bilim alanında açımlamadan aksiyona kadar, değişen düzeylerde temel ve uygulamalı araştırmalar yapılabilir. İçlerinden birinin seçilmesi, gidilecek yol konusunda en iyisi olduğunun düşünülenin seçilmesidir.
Araştırmanın bir sistem içinde olması, işleyişin belli bir sıra ve düzen içinde gerçekleşmesi ile sağlanır. Bu sistem ve oluşturulan düzen araştırma süreci olarak ifade edilir ve aşamaları şu şekildedir:154
Problemin tanımlanması
Araştırma amaçların oluşturulması Araştırma yönteminin belirlenmesi Ön denemenin yapılması
Yöntemin uygulanarak verilerin toplanması Toplanan verilerin çözümlenmesi
Çözümlerin yorumlanması
Yeni çözüm önerilerinin geliştirilmesi Sürecin rapor haline getirilmesi
Çalışmanın sınırlarını aşmamak adına detaya girmeden bu adımlar kısaca şöyle ifade dilebilir: Problem araştırmaya başlamanın temel nedenidir. Bu nedenle
154 H. Gürkan Abalı, a.g.e. Niyazi Karasar, a.g.e., s.29-30
“Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri”, a.g.e. “Bilimsel Araştırma”, a.g.e.
problemin çok iyi ifade edilmesi gerekir. Araştırmada başarılı olmayı doğrudan etkiler. Benzer şekilde araştırmanın hangi amaç ya da amaçlar için yapıldığını doğru ortaya koymak yolumuzu netleştirecek ve zaman kazanımı sağlayacaktır.
Araştırmanın sınırları ve uygulama alanına en uygun yöntem seçildikten sonra seçilen yönteme bağlı olarak ilk eylemler gerçekleştirilmelidir. Olası sorunların daha bu noktada tespit ve gözlemi araştırma sürecinin sağlıklı aşılması için son derece önemlidir. Olumlu ilk tecrübelerin ardından seçilen yöntem adım adım uygulanarak veriler toplanır.
Sistemli şekilde toplanıp biçimlendirilen verilerin çözümlemesinin ardından özümleri yorumlanması aşamasına geçilir Bu aşamadan itibaren araştırmanın sonuçlarından faydalanılmaya başlanır. Son olarak elde edilen veriler ve çözümlemeler ve süreç içinde yaşanan tecrübelerden yola çıkılarak yeni çözüm önerileri geliştirilir ve aşılan tüm süreç, yine bilimsel bir sisteme bağlı olarak hazırlanan rapor formatı ile kayda geçirilir. Bundan sonrası araştırma sonuçlarını insanlığın yararı için insanlığa sunmaktır.