2.4. KAMUSAL ALANI BİÇİMLENDİREN YURTTAŞ KİMLİĞİNDE DEĞİŞİM
2.4.3. E-Devlet ve E-Demokrasi Denkleminde Yurttaşın Değişen Rolü
Kısaca “halkın yönetimi” anlamına gelen demokrasi333, organizasyonları bütün olarak etkileyen kararların organizasyonun tüm üyelerince alınması ve karar alma mekanizmalarında herkesin eşit haklara sahip olması idealinden oluşur. Demokrasi, kolektif karar verme süreci üzerinde halk denetimi ve bu denetimin kullanımında hakların eşitliği prensiplerini gerektirir.334 Kamu alanı, esas itibariyle devletin ne yapıp, yapmaması gerektiğine ilişkin olarak yeni normların oluşturulduğu ve politikanın kurallarının tanımlandığı, sivil toplum içindeki bir alan olarak tanımlandığında335 demokrasi ile yakın ilişkisinin olduğu görülmektedir. Ayrıca demokrasinin tüm insanlara eşit davranılmasını
327 Hoşgör, a.g.k, s.189
328 Sitembölükbaşı, a.g.k, s..202
329 M. Akif Çukurçayır, Siyasal Katılma ve Yerel Demokrasi..., , s.141 330 Gündoğdu, a.g.k, s.125
331 Altınok, a.g.k, s.148 332 Hoşgör, a.g.k, s.193 333 Metiner, a.g.k, s.20
334 David Beetham, Kevin Boyle, Demokrasinin Temelleri, (Çev. Vahit Bıçak), Liberte Yayınları, Ankara,
1998, s.1
335 Mustafa Erdoğan, “Kamu Alanı ve Liberalizm”, http://www.liberal-dt.org.tr/guncel/erdogan/me-
amaçlaması336 ile kamusal alanın, her şeyin herkes tarafından mümkün olan en açık şekilde görülebilmesi ve duyulmasını sağlayan ortam337 olarak tanımlanması aynı noktada birleşmektedir. Genellikle Kamusal alan tartışmaları da demokrasinin temel kavramları olan özgürlük, eşitlik, halk egemenliği, çatışma ve uzlaşma, ussallık, katılım ve çoğulculuk338 ekseninde gerçekleşmektedir.
Günümüzde bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) giderek artan bir oranda hayatımıza etki etmekte; bu gelişmelerin yansımaları kendini siyasette, e-demokrasi; ekonomide; e- ticaret; toplumsal hayatta; sanal topluluklar; akademik alanlarda; internet ortamındaki akademik tartışma ve çalışma grupları ve yönetsel alanda, e-devlet olarak göstermektedir.339 Kamu yönetimi mekanizması da, bilişim teknolojilerinin gelişimindeki unsurlara bağlı olarak340 bu süreçte “elektronik devlet” ya da kısaca “e-devlete” dönüşerek hizmet kalitesini iyileştirip performanslarını arttırmaya çalışmakta klasik devlet anlayışından uzaklaşmaktadır.341 E-Devlet ve e-demokrasi modellerini ise yönetişim, katılım, şeffaflık ve sosyal adalete dayanan kalkınma talepleri mümkün kılmıştır.342
“Akıllı devlet” Smart government, “dijital devlet” olarak da isimlendirilen e- devlet kavramı, devletin kendi iç işleyişinde ve sunduğu hizmetlerde bilişim teknolojilerinin kullanılması olarak tanımlanmaktadır. E-devletten kavram olarak anlaşılması gereken; devletin vatandaşlarına karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetlerle, vatandaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir.343 Bu oluşumla kamu hizmetleri vatandaşlara ve topluluklara, bilgi teknolojisi ve özellikle de internet aracılığıyla ulaştırılmaktadır. 1990’ların başlarında yerel yönetimler, elektronik mail ve World-Wide- Web (www) yoluyla bilgi ve hizmetler dağıtmaya başlamıştır.344 E-devletin, verimliliği artırıcı, hizmet kalitesini geliştirici, özel amaçların başarılmasında yardımcı olması, açıklık ve şeffaflık ilkesiyle yolsuzlukları önleyerek ekonomik politika amaçlara katkıda bulunması; değişen toplum ve artan müşteri beklentileriyle reformların sürekli olmasını
336 Beetham, Boyle, a.g.k, s.3
337 Kahraman, Keyman, Sarıbay, a.g.k, s.33
338 M. Akif Çukurçayır, Siyasal Katılma ve Yerel Demokrasi..., s.14-21
339 Mete Yıldız, “Bir Kamu Politikası Aracı Olarak İnternet Kafeler”, Amme İdaresi Dergisi”, Cilt.35,
Sayı.2, 2002, s.77
340 Aktel, a.g.k, s.103
341 Ahmet Nohutçu, Demokaan Demirel, “E-Devlet: Genel Bir Çerçeve ve Teorik Bir yaklaşım”,
http://www.nvi.gov.tr/attached/NVI/makale/makale_doc/e-devlet-genel_cerceve.doc(26.03.2005)
342 Uçkan, a.g.k, s.3 343 Nohutçu, Demirel, a.g.k,
http://www.nvi.gov.tr/attached/NVI/makale/makale_doc/e-devlet-genel_cerceve.doc(26.03.2005)
sağlayabilir, devletle halkın bütünleşmesini sağlayıcı avantajları görülebilir. Kamu yönetiminde bu uygulamanın hayata geçirilebilmesiyle zaman ve kaynak tasarrufunun sağlanacağı, hizmet kalitesi ve verimin artacağı, devlet şeffaflaşıp kayıtlı hale geleceği, araştırmacılar ve vatandaşların daha sağlıklı-hızlı-ucuz bilgiye ulaşacağı, baskıcı- kompleksli-kendini ispatlama adına trajediye dönüşen memur davranışlarının disipline edilebileceği, yolsuzluklar azalacağı ve güvenilir kamusal imajın oluşacağı ümit edilmektedir.345
Kamu yönetiminde dünyadaki gelişmelere paralel olarak, köklü bir reformun iki önemli nedeni; yönetimde kaliteyi yakalamak ve e-devlet projesini gerçekleştirmek olarak kabul edebiliriz. Bu nedenle içinde yaşamakta olduğumuz teknolojik devrimden kamu kesiminin mutlaka yararlanabilmesi için e-devlet anlayışını da hayata geçirmek önemli hale gelmiştir. Bunları gerçekleştirme doğrultusunda atılacak adımlar, kamu kesiminde geleceğe hazırlanmanın temel adımları olacağı düşünülmektedir.346 ABD Eski Başkan Yardımcısı Gore’un önermesine göre e-devlet, vatandaşların, müşteri-sorumluluk sürecinin gerçekleşmesine izin verecek, böylece federal yönetim ve hizmet alan herkes arasındaki ilişki içinde köklü bir değişim yaratılacaktır. Bu göstergeler, kamu hizmet dağıtımında yeni bir yöntem düşüncesini yansıtmaktadır.347
Türkiye Bilişim Şurası’nın e-devlet yapısı, e-devlet çalışma Grubu Raporu’nda, E- devlet “Devletin vatandaşlara karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetlerle vatandaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir” biçiminde de tanımlanmaktadır.348 E-devlet uygulamasının hedefleri ise; kamu hizmetlerini iyileştirici daha etkin devlet, daha az maliyetli devlet, vatandaş katılımını sağlayıcı daha demokratik devlet ve bilişim teknolojilerinin desteğiyle daha modernize devlet olarak sıralanabilir.349
Model olarak e-devlet teknik anlamda yurttaşların “müşteri” kamu yönetimi faaliyetlerinde “hizmet” olarak görüldüğü “kalite/fiyat performansı” ölçütlerinin uyguladığı, en az maliyet ve emekle en kaliteli hizmetin üretilmesini hedefleyen verimlilik yönetim sistemidir. Bu bağlamda e-devlet modeli, düşük maliyet/kaliteli hizmet performansı üzerinde temellenen ve “toplam kalite yönetimi “ ile “müşteri memnuniyeti”
345 Muammer Kaya, “Bürokrasiden Kurtulmak İçin E-devlet”, Üniversite ve Toplum Dergisi, Cilt.5, Sayı.1,
2005, http://www.universite-toplum.org/text.php3?id=261 (26.03.2005)
346 Yılmaz Argüden, “İyi Yönetişim”, Dünya Gazetesi, 20.09.2002,
http://www.arguden.net/articleDetail.asp?mID=106
347 Aktel, a.g.k, s.105
348 Türkiye Bilişim Şurası, “E-devlet yapısı, e-devlet çalışma Grubu Raporu”, www.bilisimsurasi.org.tr,
(04.05.2002)
ölçütlerine göre yapılandırılmış verimlilik yönetimi sistemiyle ve somut ifadesini elektronik ticarette bulan e-iş modelleriyle ilişkilendirilmekte merkeziyetçi olmayan bir yatay koordinasyon yapısı sunmaktadır. Elektronik devlet yapısına geçiş, kamu yönetimi sisteminde ve vatandaşa bakış açısında belirgin bir anlayış farkını zorunlu kılmaktadır. Aşağıdaki tabloda geleneksel devletle e-devlette vatandaş-kamu yönetimi ilişkisi gözlemlenmektedir :350
Tablo 1: Geleneksel Devletle E-Devlette Vatandaş-Kamu Yönetimi İlişkisi
Geleneksel Devlet E-Devlet
Pasif Yurttaş Aktif-Müşteri-Yurttaş Kağıt Temelli İletişim Elektronik İletişim
Dikey/Hiyerarşik Yapılanma
Yatay/Koordineli Ağ Yapılanması
Yönetimimi Veri Yüklemesi Yurttaşın Veri Yüklemesi Eleman Yanıtı Otomatik Sesli Posta, Çağrı
Merkezi vb.
Eleman Yardımı Kendi Kendine Yardım/Uzman Yardımı
Eleman Temelli Denetim Mekanizması
Otomatik Veri Güncellemesiyle Denetim
Nakit Akışı/Çek Elektronik Fon Transferi (EFT)
Tek Tip Hizmet Kişiselleştirilmiş
/Farklılaştırılmış Hizmet Bölümlenmiş/Kesintili
Hizmet
Bütünsel/Sürekli/Farklılaştırılmış Hizmet
Yüksek İşlem Maliyetleri Düşük işlem Maliyetleri
Verimsiz Büyüme Verimlilik Yönetimi
Tek Yönlü İletişim Etkileşim
Uyruk İlişkisi Katılım İlişkisi
Kapalı Devlet Açık Devlet
(Kaynak: Özgür Uçkan, E-Devlet, E-Demokrasi ve Türkiye; Kamu
Yönetiminin Yeniden Yapılanması İçin Strateji ve Politikalar-I, Literatür
Yayıncılık, İstanbul, 2003) 350 Uçkan, a.g.k, s.47
Günümüzde, vatandaşa daha yakın ve etkin hizmet sunmada, teknolojinin yeni ürünlerinin izlenmesi ve kamu yönetimine uyarlanması, uygun bilgi sistemlerinden ve elektronik yönetimden yararlanılması önemli hale gelmiştir. Bu durum, vatandaşlara ve kurumlara daha etkin kamusal hizmet götürmek için tüm bürokrasinin elektronik ortama taşınmasını sağlayacak bir alt yapının oluşturulmasını da gündeme getirmiştir. Özellikle gelişmiş ülkelerde yaygınlaşan e-devlet uygulamalarıyla bürokratik engellerin asgariye indiğini, kamusal hizmet kalitesinin arttığı görülür.351
Ancak e-devlet konusunda iyimser beklentiler olduğu kadar kötümser beklentilerde mevcuttur. İyimser beklentileri paylaşanlar; e-devlet uygulamalarıyla daha etkin ve saydam bir yönetim sisteminin oluşacağını, yurttaşların denetimi konusunda hükümetin kapsayıcı iktidarlarının azalacağını, sanal dünya ile birlikte yönetsel düzenlemelerden kaçışın kolaylaşacağını, yönetimlerin düzenleme iktidarından, bireylerin iktidarına doğru bir gelişmenin yaşanacağını umarlarken, kötümserler ise; bilişim teknolojilerinin birer denetim aracı haline geleceği, insanların özel hayatına müdahale aracı ve demokrasiye karşı bir tehdit olacağı şüphesini taşımaktadır.352
Halk iktidarı anlamına gelen demokrasinin temelinde, devletin işleyişinde, kuruluşunda, yapılanmasında toplumun, yani milletin/ulusun ya da halkın etkili olması yatmaktadır.353 Antik Yunanlılardan beri demokrasi kavramıyla birlikte kullanılan “yurttaş” terimi içerik bakımından değişikliklere uğramıştır. Kavramın içeriği, siyasal katılma, temsil, yurttaşların özgürlükleri ve serbest katılım birbirinden çok farklı ve bazen birbiriyle çatışan yorumlara sahne olmuştur. Globalleşme sürecinde teknolojik gelişmelerle beraber; yurttaşın yönetim ile ilgili konulara yaklaşımının nasıl olacağı, idari ve kamusal alanlardaki etkisi e-demokrasi kavramıyla anlatılır. Bu kavram, yeni bilgi iletişim araçlarının kullanılmasıyla yurttaşları yönetimin içine almayı ve yönetimde yurttaşın aktif katılımının artmasını hedefler.354 Steven Clift de “Minnesota e-demokrasi Deyimi” ni kullanarak iyimser bir gelecek tablosu çizmektedir. İnternetin en önemli demokratikleştirici yönünü, insanların grup halinde örgütlenme ve iletişimde bulunma yeteneklerini artırması olarak görmüştür. Özgür elektronik meclis ve birlikler bağlamında, yurttaşların politika, yönetişim, topluma katılım ve söz sahibi olmak için yeni imkanlar
351 Saygılıoğlu, Arı, a.g.k., s.274 352 Aktel, a.g.k, s.109
353 Gözaydın, Dicleli, a.g.k, s.18
354 Cathia Gilbert Riley, The Changing role of the Citizen in the E- Governance & E-Democracy
kazanacağını vurgulamıştır. 355 Bilişim teknolojilerinin açmış olduğu iki taraflı iletişim kanalının öncü örnekleri sivil toplum kuruluşları tarafından verilmiştir. “Minnesote e- demokrasi” hareketi, “İngiltere çevrim içi yurttaşlar demokrasisi” ve “Malezya net deneyimi” hükümetten ve siyasi partilerden bağımsız, yurttaşların oluşturduğu, seçimlerde halkın katılımını artırmayı, oy kullanımında bilinçli olmayı, siyasi partilerin kendini topluma anlatma fırsatını vermeyi, kamu yönetimiyle ilgili sorunların tartışılması amacıyla e-posta listeleri oluşturmayı, adayların e-posta yolu ile görüşlerini açıklamayı ve birbirleriyle tartışmalarını sağlamayı amaçlayan e-demokrasi uygulamaları olarak karşımıza çıkmaktadır.356 Clift ve Macintosh, hükümetlerle sıkı içine girerek yurttaş odaklı yönetimin temellerinin atılması ve karar alma mekanizmalarında yurttaşın var olan rolünün geliştirilmesi için çalışmalar yapmaktadır. Clift, online toplulukların benzer fikir sahibi bireyler arasında kurulmasına odaklanarak gruplar arası iletişimin artırılması yoluyla zayıf olan seslerin daha da duyulabilir hale geleceğini, böylece demokratik yapılanmanın ve yurttaş odaklı siyasetin temellerin atılacağına inanmaktadır. Bu şekilde çalışmalar yapan bilim adamları, e-demokrasi ve yurttaş katılımı için bilgi iletişim teknolojilerinin geliştirilmesi ve daha etkin kullanılması için çaba sarf etmektedirler. 357
İnternet daha etkin bir kamu sisteminin oluşturulması, politikacılar ve yurttaşlar arasında daha etkin bir iletişimin sağlanması, siyasete olan ilgi ve katılımın artırılması, halkın bilgi ve tecrübelerinden yararlanılması sayesinde daha gerçekçi kararların alınması nedeniyle e-demokrasinin oluşmasına önemli katkılarda bulunmaktadır. Ancak yeterli güvenliğin olmaması durumunda seçim ve benzeri işlemlerde manipülasyon ihtimali, toplumun haberdar olan ve olmayan şeklinde bölünmesi ve fırsat eşitliği ilkesinin zarar görmesi tehlikesi, suç örgütlerinin propaganda yapabilmesi ve siyasal karar alma sürecinin bir çok faktörün etkisi altında kalması sonucunda siyasete verilen değerin giderek azalması, e-demokrasi konusundaki çeşitli risk ve sorunları oluşturmaktadır.358 Bir kesim, internet vasıtasıyla siyasi faaliyetlerde olan grupların yeni fırsatlar ve alanlar bulmasından duydukları memnuniyeti ifade ederler ve yurttaşın aktif katılımının sağlanması sebebiyle bu durumdan son derece memnunluk duyarken, yurttaşın katılımının sağlanmasının iyiye işaret olduğunu kabul etmekle beraber; bu yeni vizyonun demokrasinin gelişmesi için yapacağı katkıya şüpheyle yaklaşırlar. Bu yaklaşıma göre yeni BİT’ler yeni iş alanlarını
355 Uçkan, a.g.k, s.32 356 Aktel, a.g.k, s.110
357 Steven Clift, “The Future of e-Democracy”, Democracy Online Newswire, www.electronicgov.net
(15.04.2005)
oluşturup yurttaş katılımına olumlu etki yapacaktır; fakat beklenildiği gibi çok büyük demokratik gelişmeler sağlamayacaktır. Bir grupta sosyal ve ekonomik önyargıların internet üzerinden devam edeceğini öne sürer ve ileriki aşamada az da olsa bilgi sahibi olmanın farklılaşmaya neden olacağını savunur. Margolis ve Resnick temel beklentilerin demokratikleşme adına mucize yaratmaktan uzak kısa ömürlü olduklarını ve sadece alışılagelmiş siyaset yaratılacağını savunmuştur. Bazı argümanlara göre de bir kısım yurttaş, kendilerini teknolojinin getirdiği imkanlarla donatarak idari yapı ve karar alma üzerine direkt etki bırakmak ve ortaya çıkan e-demokrasi ortamından maksimum fayda elde etmek ister. Bununla birlikte mevcut literatür her hangi bir ampirik kanıtın BİT’ler vasıtasıyla yurttaşın siyasi prosedüre katkısının olmadığından bahseder. 359
2.5.GLOBALLEŞME EKSENİNDE YURTTAŞIN YENİ KİMLİĞİ VE