Doğu Vilayetlerinde Rus Casusluk Faaliyetleri

Ġngiliz casusluk faaliyetlerinin Arabistan coğrafyasında oldukça yoğun bir Ģekilde yaĢandığını söyleyebiliriz. Ġngilizler bu coğrafyada yaĢayan bölge halkını casusluk hizmetinde kullanmaktan geri kalmamıĢlardır. Hatta bunun için büyük paralar aktarılmıĢ, din dahi istismar edilmiĢtir.

3.3. Rus Casusluk Faaliyetleri

Osmanlı coğrafyasında Ġngiltere Hükümetinin ardından en fazla kendine hareket alanı yaratan Rusya, faaliyetlerinde farklı bölge ve halktan yaralanmayı ihmal etmemiĢtir. Özellikle Doğu vilayetleri, Irak ve havalisi, Balkan coğrafyası ve Anadolu‟nun farklı kesimleri Rusya‟nın casusluk faaliyetlerinde yoğunlaĢtığı yerlerdi.

3.3.1. Doğu Vilayetlerinde Rus Casusluk Faaliyetleri

Rus casusluk faaliyetlerinin en yoğun olarak yaĢandığı yerlerin baĢında Doğu vilayetleri gelmekteydi. Çünkü Doğu vilayetlerinin demografik yapısı buna elveriĢliydi. Osmanlı Devleti‟nin hemen hemen her bölgesinde yaĢayan Ermeniler, özellikle Erzurum, Sivas, Van, Elazığ, Diyarbakır ve Bitlis gibi vilayetlerde önemli bir nüfus potansiyeline sahipti⁴⁵⁷. Nitekim Rusya bunu fırsat bilerek bölgede yoğun casusluk faliyetlerine giriĢmiĢtir.

455

David Hogarth‟ın ekibinde arkeolik kazılara belli bir dönem katılan Lawrence, diğer bir gizli amacı olan istihbarat ve casusluk faaliyetlerinde bulundu. Himmet Umunç, “BoĢ Hayaller PeĢinde: T. E. Lawrence ve Arap Ġsyanı Üzerine bir Değerlendirme”, XV. Türk Tarih Kongresi I. Dünya Savaşı Bildirileri (11-15 Eylül 2006), C. 6, Ankara 2010, s. 4. 456 Öke, s. 53-189.

457

160

I. Dünya SavaĢı daha baĢlamadan önce Rusya‟nın Osmanlı coğrafyasında gayrimeĢru yayılımcı siyaseti baĢlamıĢtır. Dolayısıyla Kafkasya Genel Valisi tarafından gönderilen ve Ruslara casusluk yapmak gayesi taĢıyan bazı Rus memurlar, EleĢkirt Karakilisesi civarında Micingirt karĢısında bulunan Rus mevkiine gelerek Pasinler, Hınıs ve EleĢkirt Kazaları dâhilinde bulunan Kaskanlı gibi aĢiret mensuplarından çeĢitli sebepler ile Rusya tarafına geçmekte olan Kürtler ile temas kurmuĢlardır. Ayrıca söz konusu memurlar, aĢiret üyelerinden olup Ruslar tarafından casusluk hizmetinde istihdam edilmekte olan bazı Kürtler ile Rumlardan birtakım fesatçıları Pasinler, Hınıs ve EleĢkirt kazalarındaki aĢiretlerin içerisine sevk etmiĢlerdi458

.

SavaĢtan önce aĢiretlerin ve bölge halkının Rus casuslar tarafından kazanılmaya çalıĢılması Osmanlı Devleti açısından oldukça kötümser bir hava oluĢtursa da mevcut koĢullarda bunun farkına varılıp Erzurum Valisi ReĢit Bey tarafından Dâhiliye Nezareti‟ne iletilmesi son derece önemli bir geliĢmedir. Ancak Rus casusların Osmanlı topraklarına geçiĢi sadece bununla sınırlı değildi. Çünkü Erzurum Valisi ReĢit Bey, baĢka bir telgrafında, Rusya tarafından Osmanlı Devleti‟ne casuslar gönderilmekte olduğunu, hatta Rusyalı kara yüzlü, orta boylu, çakır gözlü, çiçek bozuğu sarı bıyıklı, zayıf vücutlu, sakalsız ve otuz yaĢlarında bir Ģahsın Osmanlı askeri ve mülkiyesini araĢtırma gayesiyle ve Rusya Hükümetinden belli bir maaĢ almak karĢılığında Ġstanbul‟a geldiğini yazmaktaydı459

.

Ruslar ayrıca kurmuĢ oldukları casusluk teĢkilatı vasıtasıyla doğu bölgelerindeki Osmanlı birlikleri hakkında bilgiler elde etmek istemiĢlerdir. Bu maksatla merkezi Fransa‟nın Lyon kentinde bulunan Rus askerî casusluk teĢkilatı, Osmanlı askeri harekâtları hakkında istihbarat topluyordu. Hatta bu hedef doğrultusunda Bayburt-Mamahatun ve Bitlis Cephesi‟ndeki Osmanlı birliklerinin gerçek miktarını öğrenmek için Türk ve Polonyalı Alman Lehlilerinden casus aramaktaydı460

.

Rus casusların doğu bölgelerinde casuslukta bulundukları ile ilgili olarak II. Ordu Kumandanı Ahmet Ġzzet Bey‟in XVI. Kolordu Kumandanlığına gönderdiği 10 Haziran 1916 tarihli telgrafında, sivil ve asker kıyafetinde bazı Rus casusların Osmanlı ordusuna sokularak hükümet aleyhinde propaganda faaliyetlerinde bulunduklarını bildirmiĢtir.

458 BOA. DH. ġFR. 426/12. 459 BOA. DH. ġFR. 424/28; DH. ġFR. 426/12. 460 BOA. HR. SYS. 2267/22.

161

Bundan dolayı bu gibi casusların hangi askeri birlik olursa olsun yakalanıp ifadeleri alındıktan sonra idam edilmeleri gerektiği vurgulanmıĢtır461

.

Rus casuslar, muhtelif bölgelerde bulunan Osmanlı askeri mıntıka ve techizatları hakkında önemli bilgileri elde etmek arzusunda olmuĢlardır. Bilhassa Rus casusların Osmanlı ordu birliklerinin Kemah-Sivas istikametine sevk etmekte oldukları asker, top, makineli tüfek miktarı gibi konularda çalıĢmalar yaptıkları anlaĢılmıĢtır462

.

Rus casusların doğu vilayetlerinde yoğun bir Ģekilde casusluk faaliyetlerinde bulunmaları Osmanlı resmî makamlarını harekete geçirmiĢtir. Nitekim 5. Fırka cephesinde yakalanan ve casus olduklarından Ģüphe edilen ve yine Van harekât müfrezesi mıntıkasında casuslukla alakalı bulundukları anlaĢılan bazı Ģahısların Diyarbakır‟da II. Menzil MüfettiĢliğine sevkleri kararlaĢtırılmıĢtır463

.

Osmanlı resmî makamları tarafından yakalanan ya da orduya sızan Rus casuslar hakkında soruĢturma baĢlatılmaktaydı. Ancak bu soruĢturmalar, savaĢın son dönemlerinde karara bağlanmıĢtır. Nitekim savaĢın yeni baĢladığı bir dönemde casusluktan Ģüpheli olan Zarif oğlu Halil hakkında yapılan soruĢturma, savaĢın sonlarına doğru karara bağlandı. Rus tebaasından olan Zarif oğlu Halil, Ruslardan bir miktar para almakta olduğunu itiraf etmiĢtir. Rusya‟nın Saratof (Saratov) Ģehri Ġslam ahalisinden olan Ģahıs, harbin baĢlangıcında Ardahan mıntıkasında Osmanlı ordusuna katılmıĢtır. Hakkında casus olabileceği kanaati oluĢan ancak yapılan soruĢturmasında casusluğu kanıtlanmayan Zarif oğlu Halil‟in yine de koruma altına alınacağı BaĢkumandan Vekili Enver PaĢa tarafından bildirilmiĢtir464

.

Rusların bazı casuslukları da Erzurum‟un iĢgalden kurtarılması sonrası ortaya çıkmaktaydı. Bu dönemde Erzurum‟da bulunan karargâha giren Osmanlı askeri heyeti, Kazım Karabekir‟in oturduğu odanın sobasının tamiri için çevreden baĢında abani sarık, Ģalvarlı, cepkenli ve sarı benizli, Rus tipli bir adam getirmiĢlerdir. Aslen Rus olan ve daha sonra Ġslamiyeti seçen bu Ģahıs, Erzurum Rus kumandanının sekreteriydi. Bu Ģahsın Ģüpheli tavırları Kazım Karabekir ve yaveri Halit Bey‟in dikkatini çekmiĢtir. Mehmet Efendi adında bir Müslüman vatandaĢın kızıyla evlenen Ģahıs, bu suretle Ġslam

461 ATASE, BDH. 4461/132/22. 462 ATASE, BDH. 2888/362/2-28; BDH. 2888/362/2-29. 463 ATASE, BDH. 4461/132/33-1. 464

162

ahalisinin arasına karıĢarak Ruslara casusluk yapmıĢtır. Ayrıca cephe gerisindeki bazı köylerde casusluk ağı kurarak eski Rus kumandanına raporlar sunmuĢtur465

.