Orta Doğu’da Araç Kiralama Sektörü

Dünya turizminin son 30-40 yıl içinde yaĢadığı çoğu problem Orta Doğu‟da olan olaylardan kaynaklanmaktadır. SavaĢlar, terör olayları, benzin fiyatlarının artmasıyla oluĢan durgunluk, enflasyon dünyanın farklı yerlerindeki turizm giriĢimcilerine finansal kayıplara sebep olmuĢtur (Enderson, 2007:152).

Uluslararası Ģirketler Orta Doğu pazarında franchise sistemiyle faaliyet göstermektedir. Örneğin, Sixt araç kiralama; Bahreyn, Mısır, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Umman, Katar, Suudi Arabistan, BirleĢik Arap Emirlikleri‟nde franchise olarak faaliyet göstermektedir (http://se.sixt.de). Avis Budget grubunun da Orta Doğu‟da ofisleri bulunmaktadır.

54 2.7.6. Türkiye’de Araç Kiralama Sektörü

Araç kiralama sektörü, baĢta turizm, otomotiv ve sigorta sektörleri olmak üzere, aynı anda birçok sektörle doğrudan iliĢkili olan ve önemli bir gelir kaynağı olarak ülke ekonomisine ciddi katkıları olan lokomotif sektörlerden biridir. Dünya çapında büyük bir öneme sahip olan oto kiralama sektörü, ülkemize 1950‟li yıllarda girmiĢtir (Eksin, 2008: 66). 1980 yılına kadar araç kiralama sektörü Türkiye'de çok aktif olmayan bir görüntü çizmiĢtir. Ancak bu tarihten sonra, Türk turizminde gerçekleĢtirilen büyük geliĢmeler ve yapılan yatırımlar aynı paralelde araç kiralama sektörüne de yansımıĢtır. Kiralama sektörünün son yıllarda büyük geliĢim göstermesinin baĢka bir nedeni de özel havayollarının yaygınlaĢmasıdır (Demirciler, 2012).

2000‟li yılların öncesinde ağırlıklı olarak günlük kiralama iĢlemleri gerçekleĢtirilirken, bu yıldan sonra vergisel avantajları nedeniyle uzun dönemli kiralama, finansal avantajları nedeniyle iĢletmeler tarafından en çok tercih edilen araç finansman modeli haline gelmeye baĢlamıĢtır. Bu aĢamada firmalar araç alımlarını arttırarak, model kullanımlarını daha esnek hale getirmiĢtir. Bu ise sektörel etki sonucu daha fazla aracın satın alınması, yansıma etkisiyle bankacılık ve kiralama sektörüne, sigorta sektörüne, araç servis iĢlemleri sektörüne ve yedek parça sektörüne olan talebi arttırmıĢtır (Kesenci, 2010:130).

Sektör emekleme döneminde “araç kiralama” sonrası yedek parça satıĢı ve servisi, sigorta, ikinci el araba satıĢlarından gelir sağlamıĢtır. Daha sonra bankalar, tüketici finansman kuruluĢları, madeni yağ Ģirketleri, lastik firmaları, aksesuar firmaları, kiralama Ģirketleri, danıĢmanlık firmaları ile müĢteri memnuniyet analiz, takip sistemleri ve her türlü hizmet geliĢtiren firmalarla sektörde müĢteriye giden yolda var olan çok çeĢitli kuruluĢlarla iliĢkileri olan bir meslek haline gelmiĢtir (Ġncirlioğlu, 2011:6).

Türkiye‟de oto kiralama pazarında 7 uluslararası marka dıĢında, yurt çapında 30‟dan fazla firma ve yerel ölçekli 650 Ģirket faaliyet göstermektedir. Araç kiralamada 30 bini günlük kiralamalar, 130 bini ise Ģirketlerin uzun dönemli kurumsal amaçlı kiralamaları olmak üzere toplam 160 bin araç kullanılmaktadır. Araç kiralama Ģirketleri yılda 1 milyon 250 bin kiĢiye 4 milyon günlük kiralama yapmaktadır (Türkiye Otelciler Federasyonu, 2012:19).

55

Türkiye'de araç kiralama sektör hacminin net aylık ve yıllık istatistikî verilerle ortaya konamaması sektörün geliĢme ve değerlendirilmesini engellemektedir. Farklı kaynaklardan elde edilen Tablo 2.4‟e göre sektör, 2007 ve 2010 yılları arası önemli geliĢme göstermiĢtir. 2011'de yaklaĢık, 135 bin uzun dönem, 25 bin kısa dönem olmak üzere toplamda 160 bin araç, kiralama yoluyla kullanılmıĢ ya da finanse edilmiĢtir. Yıllık kira geliri yaklaĢık 1.5 milyar $‟dır (Erdem, 2011:3). 2012 yılına göre 2013 yılını yüzde 15‟in üzerinde bir büyüme performansı yakalayarak yaklaĢık 200 bin adetlik bir hacimle kapatan sektörün kira gelirleri toplamının yaklaĢık 1.55 milyar $ civarındadır (www.hurriyet.com.tr).

Tablo 2.4

Türkiye’deki Kiralanabilir Araç Sayısı Ve Geliri

Yıllar

Kiralanabilir Araç Sayısı (Bin Adet)

Gelir (Milyar $) 2007* 136 1.3 2008* 150 1.7 2009* 195 1,5 2010* 250 2.0 2011** 160 1.5 2012** 170 1,4 2013*** 200 1,55

DeğiĢim 2012/2013: %15.0 Tahmini verilerdir*

Kaynak: http://www.capital.com.tr/hizli-buyume-suruyor-haber, EriĢim:15.10.2013*, TOKKDER Operasyonel Kiralama Sektör Raporu, 2013, s:13** http://hurriyet.com.tr, EriĢim Tarihi: 25.02.2014***

Türkiye'de araç kiralama sektörü hızlı bir geliĢme kaydetmektedir. Avis, Hertz, Budget ve diğer uluslararası oto kiralama firmalarının ülkemizde de hizmet sunmaları bu geliĢmenin en önemli göstergesidir. Ülkemizde otomotiv sanayinin de hızlı bir geliĢme içerisinde olması araç kiralama sektörünün geliĢmesine yardımcı olmuĢtur. Çevreye duyarlı araçlar konusunda ilerlemeler de mevcuttur. Bu kapsamda Derindere Motorlu Araçlar (DMA) Toyota Corolla kasasını kullanarak oluĢturduğu yüzde 100 elektrikli aracın Türkiye'de satıĢını ve kiralamasını yapmaktadır (www.dunya.com). Borusan Otomotiv Primium Kiralama da BMW i3 elektrikli otomobili kiralamak için hazırlanmaktadır (http://hurriyet.com.tr).

56

Bankalar arası Kart Merkezi'nde sektörel bazda turizm sektörü verilerinden turizm ile iliĢkili olarak, araç kiralama, havayolları, seyahat acenteleri/taĢımacılık ve konaklama gibi sektörlerde yapılan harcamalar incelendiğinde yılın ilk 6 ayında 8 milyar 152 milyon liralık turizm harcamalarının içindeki araç kiralamanın payı 289 milyon liradır (www.turizmdebusabah.com, 2012b).

Türkiye‟de geçmiĢ yıllarda hava alanlarında ve büyük kent merkezlerinde faaliyet gösteren oto kiralama firmaları, turizm sektöründeki hızlı geliĢmeler sonucunda pek çok turizm bölgesinde hizmet sunmaktadır (MEB, 2007:55). Araç kiralama sektöründe Ġstanbul %70'lik payla ilk sırayı almaktadır. Yaz aylarında ise eğilim tersine dönerek özellikle turistik Ģehirlere yayılmaktadır. Araç kiralamada ilk üç sırayı Ġstanbul, Ankara ve Ġzmir almaktadır. Ancak yaz aylarında bu yörelerden Antalya, Bodrum ve Marmaris gibi turizm merkezlerine doğru bir kayma olmaktadır (www.turizmgazetesi.com). Türkiye‟de tüketici alıĢkanlıklarının değiĢmesi, örgütlerin, kamu sektörünün maliyet hesaplarıyla araç almaktan çok kiralamaya yönelmesi araç kiralama sektöründe geliĢmeyi desteklemektedir. Özellikle iĢ ve ticaret yaĢamının artan mobilitesi, kongre turizminin geliĢmesi, yurt içi ve yurtdıĢı seyahatler sektöre ivme kazandırmaktadır. Araç kiralama sektöründe kamu kesiminin payı her yıl artmaktadır. Operasyonel kiralama pazarına iliĢkin net bir veri olmamakla birlikte kiralamaların %6-7'sinin kamu tarafından gerçekleĢtirildiği ifade edilmektedir. TOKKDER'in verilerine göre ilk 10 büyük firmanın toplam pazar payı %69‟dur. Kalan %31'ini irili ufaklı yüzlerce firma paylaĢmaktadır. Avis günlük araç kiralama hizmetlerinde ciroda %31 büyüyerek %22 pazar payı ile 2011 yılının lideridir. Operasyonel kiralamada ise %3,7‟lik büyüme ile pazar payı %9 dolaylarındadır (Karaboğa, 2012:2). Daha çok büyük ölçekli firmalara ve anakentlere yönelen filo kiralama sektöründe, son birkaç yılda KOBI‟lerin bulunduğu diğer illerde de önem kazanmaya ve yatırımlar artmaya baĢlamıĢtır (Erdem, 2011:3). Araç kiralama sektörünün önümüzdeki yıllarda yatırım planları mevcuttur. Önümüzdeki iki yıl içinde 40 binden fazla yeni aracın filolara katılacağı öngörülmektedir. Bu da ortalama 40 bin liradan 1.6 milyar liralık araç yatırımı anlamına gelmektedir. Sektörün 2012 için %15'lik büyüme hedefi de genel ekonomik büyüme beklentisinin üç katı olmuĢtur. Operasyonel araç kiralamadaki paylara göre sektörün ilk 10 firmasında yabancı payı yüzde 50'yi geçmektedir (Karaboğa, 2012:3).

57

2001-2008 yılları arasında yıllık %50 büyüyen sektör, ticari araç kiralamanın yasaklanması ve ekonomik krizin etkisi ile büyüme hızını düĢürmüĢtür. Sektör, bankalardan fonlara, Türk yatırımcılardan çok uluslu Ģirketlere kadar birçok yatırımcıyı çekmektedir. Günlük kiralama turizm ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak büyümekte, artan havaalanlarının, uç-kirala konseptinin yaygınlaĢmasıyla günlük kiralama yaygınlaĢmıĢtır (Dünyagazatesi, 2012:5). 2000-2008 yılı satıĢları ve sözleĢme sayıları aĢağıdaki Ģekilde verilmiĢtir (ġekil 2.4).

YBBO: Yıllık BileĢik Büyüme Oranı

Şekil: 2.4: Türkiye‟de Araç SatıĢları ve SözleĢme Sayıları (2000-2008)

Araç kiralama pazarı 2000-2008 yılları arasında ciro bazında %43,1 ve yapılan sözleĢme hacmi bazında ise %20,8 büyüme kaydetmiĢtir. Pazara yeni oyuncu giriĢi için herhangi bir sınırlama bulunmamaktadır. Ancak pazardaki büyük oyuncuların son 10 sene içinde geldikleri büyüklüğün getirdiği ölçek ekonomisi ve yüksek kaldıraçlı faaliyet konusunun 2008 dünya krizi sonrasında finansman olanaklarına getirdiği kısıtlamalar nedeni ile sektöre yeni oyuncu girmesi olasılığı düĢük görülmektedir (Gençler, 2010:6).

Türkiye‟deki araç kiralama sektörü turizm ve iĢ faaliyetlerinin yanı sıra, harcanabilir geliri yüksek olan orta sınıf nüfusun artması, hükümet tarafından altyapı çalıĢmalarına hız verilmesi gibi nedenlerle önemli ölçüde geliĢme göstermiĢtir. Türkiye‟nin uygun ekonomik ortamı, ülkeyi uluslararası araç kiralama operatörleri için cazip bir destinasyon haline getirmiĢtir. Türk araç kiralama sektörü 2007-2011 döneminde %8.21 oranında büyüyerek 2011‟de 3.3 milyar dolar değerine ulaĢmıĢtır. Sektörün hızla büyüyerek 2016‟da 5.4 milyar dolara ulaĢması ve bu dönem boyunca %10.11 büyüme kaydetmesi beklenmektedir (Market Publishers Report Database, 2012:55).

58

2.7.6.1. Türkiye’deki Araç Kiralama İşletmelerinin Yasal Dayanağı

Türkiye‟deki geçmiĢi neredeyse 60 seneye yaklaĢan bu iĢ dalının henüz yasal bir tanımı ve mevzuatı yoktur. TÜRSAB içerisinde uzun süredir “Oto Kiralama Komitesi” olarak mevcuttur. TÜRSAB, üyeleri arasında sorunlara karĢı dayanıĢma ve sorunların çözümünü sağlamaya dönük çalıĢmaktadır. Oto kiralama iĢletmeciliği öncelikle seyahat acentelerince profesyonel Ģekilde organize olduğundan ve uluslararası marka edindiklerinden TÜRSAB mevzuatında yer almıĢlardır. TÜRSAB tarafından araç kiralama iĢletmelerine belge verilmiĢtir. Fakat bir dava sonucunda bunun bir turizm faaliyeti olmadığına karar veren DanıĢtay, Yürütmeyi Durdurma kararı almıĢtır. Yıllar sonra UlaĢtırma Bakanlığı iĢletmelere A3 yetki belgesine alma zorunluluğu getirmiĢtir (Alpay, 2012).

Oysa Dünya Turizm Örgütü (World Tourism Organization) aĢağıdaki faaliyetlerden birisi olan araç kiralamayı turizm kapsamında değerlendirmektedir (Gökçe, 2012:42):

• Otobüsle tarifeli uzun mesafe taĢımacılığı, • Charter, paket tur ve diğer servisler, • Taksi iĢletmeciliği,

• Havaalanı mekikleri,

• Özel otomobillerin sürücüsü ile birlikte kiralanması, • Motorlu araç kiralama.

Diğer taraftan araç kiralama hizmetlerinin yasal konum olarak seyahat acenteciliği içerisinde yer alıp almaması önemli tartıĢma konusudur. Araç kiralama hizmetleri 04.09.1996 tarihinde yürürlüğe giren Seyahat Acenteleri Yönetmeliğinin 39. Maddesi dâhilinde seyahat acentelerinin yapabileceği faaliyetler kapsamına alınmıĢ ancak daha sonra alınan yürütmeyi durdurma kararı sonucunda acente olmayan Ģirketlerin de yapabileceği bir faaliyet haline gelmiĢtir (Akman, 2012:95).

Karayolu TaĢıma Yönetmeliği, (25.02.2004 tarih 25384 sayılı Resmî Gazete) “lojistik iĢletmeciliği, taĢıma iĢleri organizatörlüğü, terminal iĢletmeciliği, oto kiralama iĢletmeciliği ve dağıtıcılık” hizmetlerinin Ģartları belirlenerek yönetmeliğin amaçları içine sokulmuĢtur (Milli Eğitim Bakanlığı, 2009:21). Bu yönetmeliğe göre oto kiralama

59

iĢletmecileri Ģöyle tanımlanmıĢtır. “MüĢterilerine ticarî amaçla sürücülü veya sürücüsüz olarak 15+1 ve daha az koltuk kapasitesine sahip yolcu taĢımaya mahsus taĢıtları yurt içinde ve/veya uluslararasında olmak üzere, yazılı bir sözleĢmeye dayanan bir bedel karĢılığı ve belli bir süre için kiraya veren gerçek ve tüzel kiĢiler” (KTY, 2004, Madde, 34). Bu kanuna göre araç kiralama iĢletmelerine A3 yetki belgesi alma zorunluluğu getirilmiĢtir.

A3 yetki belgesi, araç kiralama iĢletmeciliği faaliyetinde bulunan gerçek ve tüzel vergi mükelleflerine verilen belge türüdür. A3 yetki belgesi almak için baĢvuranların, kendi adına kayıt ve tescil edilmiĢ en az 10 adet özmal ticari taĢıt ile 80 bin TL sermaye veya iĢletme sermayesine sahip olmaları gerekir (www.abuyum.com).

A Yetki Belgesi; Ticari amaçla otomobil ile yolcu taĢımacılığı ve oto kiralama iĢletmeciliği yapacak gerçek ve tüzel kiĢilere verilir. TaĢımanın Ģekline göre aĢağıdaki türlere ayrılır: A1 Yetki Belgesi; otomobil ile Ģehirlerarası yolcu taĢımacılığı yapacak gerçek ve tüzel kiĢilere verilir. A2 Yetki Belgesi; otomobil ile uluslararası yolcu taĢımacılığı yapacak gerçek ve tüzel kiĢilere verilir. A3 Yetki Belgesi; oto kiralama yapacak gerçek ve tüzel kiĢilere verilir (Karayolu TaĢıma Yönetmeliği, 2004:5). Bu yönetmelik, 11.06.2009 tarihi itibariyle yürürlükten kaldırılmıĢtır.

Haziran 2009‟da yürürlüğe giren yeni Karayolu TaĢıma Yönetmeliği ile oto kiralama iĢletmecileri tanımı ve A3 yetki belgeleri yönetmelikten çıkarılarak köklü değiĢikliklere gidilmiĢtir. Yeni Yönetmelik, ticari amaçla eĢya taĢımacılığı yapacak kiĢilerin K tipi yetki belgesi almalarını öngörmektedir. Ancak yeni yönetmelikte getirilen değiĢiklik ile K tipi yetki belgesi sahiplerinin sadece özmal taĢıtları kullanabileceği ve sözleĢmeli herhangi bir taĢıtı kullanamayacağı düzenlenmiĢtir (http://tokkder.org).

2.7.6.2. Türkiye’deki Araç Kiralama İşletmelerinin Sorunları

Kanuni anlamda hala tanınmamıĢ ve tanımlanmamıĢ olan sektöre her geçen gün yeni oyuncular dâhil olmakta ve birçok kanuni boĢluktan dolayı sektöre zarar verecek fiiller sergilemektedir. Yüksek özel tüketim vergileri (Ö.T.V.) de ülkemizde araç fiyatlarını son derece artırmakta ve filo büyütme imkânlarını kısıtlamaktadır. 30.12. 2007‟de yapılan KDV değiĢikliği de sektörü olumsuz etkilemektedir. Otomobil bayileri satıĢ sırasında %1 KDV avantajı için birkaç aylık göstermelik kiralama anlaĢmaları ile müĢterilerine daha ucuza otomobil satarak vergi kaybına neden olmaktadır. Yapılan

60

iĢlem kiralamadan öte hülle satıĢ niteliğindedir. Bu tür satıĢlar neticesinde ayrım yapılmaksızın sadece araç kiralama sektörüne özgü satıĢlar sırasında ödenecek KDV oranı %1‟den %18‟e çıkarılmıĢtır. Bu da sektörde fiyatların artmasına ve iĢ kaybına neden olmuĢtur (Kesenci, 2010:115).

AB AraĢtırma Komisyonu Eurotest (2006)‟in 5 Akdeniz ülkesinde (Yunanistan, Ġtalya, Portekiz, Ġspanya ve Türkiye) yaptığı araç kiralama sektörüne dair araĢtırmanın sonuçları asgari standartların kanunlarla belirlenmesi gerektiğini ortaya koymuĢtur. Her arabanın yol dayanıklılık ve Ģirketlerin müĢteri hizmet standartlarını değerlendiren uzman teknik ekip“gizli müĢteri” olarak araçları test etmiĢtir. Türkiye‟nin Alanya ve Bodrum gibi turizm merkezlerindeki araç kiralama acenteleri bu değerlendirmede sonuncu olmuĢtur. AraĢtırmada araçların hepsinin tescil belgesinin olması, ikinci sürücü ve çocuk koltuğundan ücret alınmaması ve kira sözleĢmelerinin Ġngilizceye çevrilmesi öne çıkan olumlu sonuçlar olarak sıralanmıĢtır. Olumsuz sonuçlar ise; yabancı dil sorunu, fiyatların değiĢkenliği, son derece güvensiz ve bakımsız araçlar, problemli lastik ve donanımlar, zorunlu ilkyardım kiti ve trafik uyarı üçgeni eksikliğidir.

Türkiye‟de oto kiralama kuruluĢlarını aynı çatı altında birleĢtirmek amacıyla 1996‟da Ġstanbul‟da kurulan Tüm Oto Kiralama KuruluĢları Derneği (TOKKDER) ve Antalya‟da kurulan Araç Kiralama Ve Kullanıcıları Derneği (AKKDER) gibi sivil toplum kuruluĢları sektörün sorunlarına çözüm aramaktadır. Sektörün sorunlarını aĢağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Cinokur, 2010):

 Sektörde herhangi bir standardın olmaması ve denetim yapılmaması,

 Sektörde birçok korsan oto kiralama acentesinin faaliyet göstermesi,

 Sektörü hangi bakanlık veya kurumun denetleyeceğinin belli olmaması, (Kültür ve Turizm Bakanlığı ile UlaĢtırma Bakanlığı),

 Sektör olarak belge ve mesleki yeterliliğin olmaması,

 Kaza durumunda sorumluluğun araç kiralama iĢletmesinde olması,

 VIP minibüslere eklenen buzdolabı, televizyon, çalıĢma masası gibi kolaylıklar için denetlemelerde üretime aykırı olduğu gerekçesiyle araçlara ceza kesilmesi,

61

 UlaĢtırma Bakanlığı‟nın yaptığı bir düzenleme ile 'Kombi' olarak nitelenen araçların kamyonet sınıfına alınması özellikle çocuklu aileler ve eĢyaları çok olanlar için kiralanan bu araçların atıl kalmasına neden olmuĢtur.

 Araç kiralama yurt dıĢında uzun zamandır kullanılan, müĢterilerin özümsedikleri bir hizmet olmasına rağmen Türkiye‟de henüz geniĢ kitlelere ulaĢamamaktadır. Araç kiralama iĢletmelerinin yukarıda sayılan ulusal anlamdaki yasal sorunlarının yanında uluslararası genel sorunları da vardır. Yüksek kaza oranları (Al-Balbissi, 2001), sigorta iĢlemlerinin belirsizliği (Levison, 2004), filo planlama ve yönetimi (Yang, Jin ve Hao, 2009; Li ve Tao, 2010; Pachon, Iakovou ve Ip, 2003), çevresel sürdürülebilirliğe uyum (Parker, 2011), hizmet kalitesi (Ekiz ve Bavlik, 2008), lojistik (Fink ve Reiners, 2006), mevsimsellik (Daniele Ve Gaceu, 2009), leasing kiralama (Sultan, 2010), kapasite kullanımı (Carroll ve Grimes, 1995, Geraghty ve Johnson, 1997, Walker, 1999) gibi sorunları söz konusudur.