Doğrulayıcı Faktör Analizi

Doğrulayıcı faktör analizi (DFA) ölçme modellerinin geliştirilmesinde sıklıkla kullanılan ve araştırmacıya yararlar sağlayan analiz yöntemlerinden birisidir. Yöntemde kullanılan esas, daha önceden belirlenmiş olan model yardımıyla gözlenen değişkenlerden yararlanılarak örtük faktör oluşturmasıdır (Myers, 2000). Açımlayıcı faktör analizi (AFA) işlemi sonrasında korelasyon ilişkilerine göre gruplanan faktörlerin, DFA aracılığı ile yapılarının doğruluğu sınanmaktadır (Bryne, 2016: 5). Dolayısıyla DFA, daha önceden gözlenen ya da ölçülen faktör vasıtasıyla temsil edilen örtük yapıları içeren çok değişkenli istatistiksel analizlerden birisidir (Bayram ve Bilgel, 2008: 2). DFA, Açımlayıcı Faktör Analizi (AFA) ile belirlenen faktörlerin, hipotez ile belirlenen faktör yapılarına uygunluğunu test etmek üzere yararlanılan faktör analizidir. DFA, araştırmacıların kullandıkları verinin temelindeki yapıyı değerlendirme olanağı sağlayan açımlayıcı faktör analizinin (AFA) uzantısıdır (Lee, 2007). AFA hipotez kurmaya dönük bilgi kazanılmasını sağlamaya çaba gösterirken, DFA ise, belirlenen bu faktörler arasında yeterli düzeyde ilişkinin bulunup bulunmadığını, bulunuyorsa hangi değişkenlerin ilişkili

olduğunu sınar. Aynı zamanda, faktörlerin birbirlerinden bağımsız olarak oluşturulan modeli açıklayıp açıklayamadığını test etmek için kullanılır (Özdamar, 2002). AFA, hangi değişken gruplarının hangi faktör ile yüksek düzeyde ilişkili olduğunu test etmek için kullanılırken, belirlenen k sayıda faktöre katkıda bulunan değişken gruplarının bu faktörler ile yeterince temsil edilip edilmediğinin belirlenmesi için DFA’dan faydalanılır. DFA’da araştırmacılar ölçüm hataları arasındaki korelasyonu belirlerken, faktörlerin birbirleriyle korelasyonlarının eşit olması beklenmektedir (Günden ve Miran, 2008: 43). Model araştırmacı tarafından tamamen teorik olarak belirlenip DFA ile test edilmiş model olabileceği gibi, AFA sonucunda elde edilmiş bir model de olabilir.

Faktörlerin sahip olması gereken niteliklerden en temeli, yeterli düzeyde uyuma sahip olmalarıdır. Uyum düzeyinin gerekli sınırlar içinde çıkmadığı durumlarda ise, öngörülen gerekli modifikasyonların yapılması gerekmektedir. Birincil seviyede tek faktörlü doğrulayıcı faktör analizi ile her bir faktör aşağıda belirtilen değerler açısından incelenmektedir. Bunlar (Avşar, 2007: 14):

 Regresyon ağırlıklarının gösterildiği tabloda yer alan p değerleri incelenerek p<0,05 değerinde anlamlılığı,

 Regresyon ağırlıklarının gösterildiği tabloda yer alan kritik oranının (Critical Ratio/CR) gösterdiği t değerlerinin 1,96’dan büyük olmasına bağlı olarak anlamlı olup olmadığı,

 Genel model uyumu sağlayan Ki-Kare/DF değerinin ≤4-5 şartını sağlayıp sağlamadığı,

 Genel model uyumu sağlanmıyorsa hata terimlerinin birbiri ile olan kovaryanslarında en yüksek değeri veren değişkenlerin ölçekten çıkarılıp çıkarılmayacağı,

 Ortalama açıklanan varyans (Average variance extracted-AVE) değerinin 0,5 veya daha yüksek; yapı güvenirliği (Construct reliability-CR) için ise hesaplanan değerin 0,7 veya daha yüksek olup olmadığı,

 Diğer uyum indekslerinin içerdiği şartların sağlanıp sağlanmadığı doğrultusunda incelenmeli ve gerekli düzeltmelerle ölçeğin geçerliliği sağlanmalıdır

Araştırmaya konu olan ölçeklerin geçerlilik analizlerinin yapılabilmesi, gözlenen faktörlerin örtük faktörleri iyi derecede açıklayabilmesi bakımından son derece önemlidir (Hair vd., 2014:602). Kavramsal model çerçevesinde PDT’yi oluşturan altı teorik örtük faktörün (Algılanan Davranışsal Kontrol, subjektif Norm, tutum, niyet, alışkanlık ve davranış) ve genel etik modelini oluşturan dört teorik örtük faktörün (Deontolojik ahlaki yükümlülük, deontolojik adalet, teleolojik yarar ve teleolojik risk) geçerliliklerini yorumlayabilmek için birincil düzeyde tek faktörlü doğrulayıcı faktör analizi uygulanmış ve şekil 4.2’de ve şekil 4.3’de gösterilmiştir.

Şekil 4.2. PDT Ölçeği Birincil Düzey Doğrulayıcı Faktör Analizi

Planlı Davranış Teorisi ölçeğinin sahip olduğu boyutlar olan ADK, SN, NYT, TTM, ALS ve DVR boyutları ve bunların sahip oldukları 19 maddenin ne derece

birbiriyle uyumlu olduğuna yönelik olarak DFA’da elde edilen faktör yapısı dikkate alınarak oluşan modelin standartlaştırılmış değerleri görülmektedir.

DFA sonucu elde edilen parametre testi sonuçları ve modelin uyumluluk indeksleri ise aşağıdaki tablo 4,8’de yer almaktadır. Tahmin edilen değerlere göz attığımızda PDT ölçeğine ait maddelere yönelik tahmin edilen değerlerin 0,01 istatistiksel anlamlılık değerinde sıfırdan farklı olduğu hesaplanmıştır. Dolayısıyla kritik oran değerlerinin 1,96’dan büyük olduğu söylenebilir.

Tablo 4.8’i incelediğimizde maddelerin tahminine yönelik standart regresyon yüklerinin 0,5 ve/veya daha üzeri olduğu gözlemlenirken, genel olarak tüm standart regresyon katsayılarına bakıldığında ise 0,7 ve üzerinde değerlere sahip olduğu görülmektedir.

Boyutların AVE değerlerine bakıldığında ise sırasıyla sahip oldukları değerler; ADK: 0,502, SN: 0,746, NYT: 0,511, TTM: 0,753, ALS: 0,64 ve DVR: 0,509’ dir. Buna göre bu boyutların sahip oldukları AVE değerlerinin 0,5 değerinden yüksek olması koşulunu karşıladıkları görülmektedir. CR değerleri bakımından incelendiğinde ise ADK: 0,708, SN: 0,898, NYT: 0,764, TTM: 0,924, ALS: 0,877 ve DVR: 0,776 değerlerine sahiptir ve 0,7 değerinin üzerinde olması itibariyle PDT ölçek modeli gerekli koşulları sağlamaktadır. Ayrıca, ilgili boyutların sahip oldukları maddelerin tahmini sonucu elde edilen standardize edilmiş artık kovaryans matrisi incelenmiş ve tüm matris değerlerinin 2,58 değerinin altında olduğu gözlemlenmiştir. PDT ölçeği ile ilgili gerçekleştirilen DFA’da kullanılan modelin uyum ölçekleri gözlemlendiğinde ise (X2_{/df:2,33 CFI: 0,957} GFI: 0,913 NFI: 0,927 AGFI: 0,904 RMSEA:0,054) model uyum ile ilgili olarak tüm öngörülen kriterlerin karşılandığı görülmektedir. Değerler, tablo 4.8’de gösterilmektedir.

Tablo 4.8: Planlı Davranış Teorisi Ölçeği Parametre Tahmini Maddeler Standart Regresyon

Katsayısı T Değeri P CR AVE V1 <---- ADK 0,65 13,43 0,00 0,708 0,502 V2 <---- ADK 0,59 12,09 0,00 V3 <---- ADK 0,64 13,28 0,00 V4 <---- ADK 0,67 13,97 0,00 V5 <---- NYT 0,85 21,78 0,00 0,898 0,746 V6 <---- NYT 0,89 23,41 0,00 V7 <---- NYT 0,85 21,74 0,00 V8 <---- NYT 0,55 11,81 0,00 0,764 0,511 V5 <---- NYT 0,74 17,35 0,00 V7 <---- NYT 0,68 15,32 0,00 V8 <---- NYT 0,70 16,14 0,00 T1 <---- TTM 0,86 22,79 0,00 0,924 0,753 T2 <---- TTM 0,91 24,70 0,00 T3 <---- TTM 0,86 22,60 0,00 T4 <---- TTM 0,84 21,70 0,00 A1 <---- ALS 0,81 20,22 0,00 0,877 0,640 A2 <---- ALS 0,79 19,57 0,00 A3 <---- ALS 0,78 19,14 0,00 A4 <---- ALS 0,82 20,60 0,00 D1 <---- DVR 0,66 14,33 0,00 0,776 0,509 D2 <---- DVR 0,53 11,01 0,00 D3 <---- DVR 0,71 15,69 0,00 D4 <---- DVR 0,81 18,56 0,00

Model Uyum Endeksleri χ² = 666,35 (P = 0.00), Df = 235, χ² /Df= 2,84, NFI:0,96, CFI:0,97, GFI:0,90, RMSEA:0,071

Şekil 4.3. Genel Etik Ölçeği Birincil Düzey Doğrulayıcı Faktör Analizi

Genel Etik Teorisi ölçeğinin sahip olduğu boyutlar olan deontolojik ahlaki yükümlülük ve adalet, teleolojik yarar ve risk boyutları (AHYUK, ADLT, TYRR, TRİSK) ve bu boyutların sahip oldukları 11 maddenin ne derece birbiriyle uyumlu olduğuna yönelik olarak DFA’da elde edilen faktör yapısı dikkate alınarak oluşan modelin standartlaştırılmış değerleri görülmektedir.

DFA sonucu elde edilen parametre testi sonuçları ve modelin uyumluluk indeksleri ise aşağıdaki tablo 4,9’da yer almaktadır Genel etik ölçeği parametre tahminini gösteren Tablo 4,9’u incelediğimizde maddelerin tahminine yönelik standart regresyon yüklerinin, PDT ölçeğinde olduğu gibi 0,5 ve/veya daha üzeri olduğu görülmektedir. Tüm standart regresyon katsayıları 0,7 ve üzerinde değerlere sahipken; boyutların AVE değerlerine bakıldığında ise sırasıyla sahip oldukları değerler; AHYUK: 0,721, ADLT: 0,57, TYRR: 0,501, TRİSK: 0,636’ dır. Boyutların sahip oldukları AVE değerlerinin 0,5 değerinden yüksek olması koşulunu taşıdıkları görülmektedir. CR değerleri bakımından incelendiğinde ise AHYUK: 0,723, ADLT: 0,726, TYRR: 0,796, TRİSK: 0,84

değerlerine sahiptir ve 0,7 değerinin üzerinde olması itibariyle genel etik ölçek modeli gerekli koşulları sağlamaktadır. Ayrıca, ilgili boyutların sahip oldukları maddelerin tahmini sonucu elde edilen standardize edilmiş artık kovaryans matrisi incelenmiş ve tüm matris değerlerinin 2,58 değerinin altında olduğu gözlemlenmiştir. Genel etik ölçeği ile ilgili gerçekleştirilen DFA’da kullanılan modelin uyum ölçekleri gözlemlendiğinde ise (X2/df:2,84, CFI: 0,97, GFI: 0,90 NFI:0,96, RMSEA: 0,078) model uyum ile ilgili olarak tüm öngörülen kriterlerin karşılandığı görülmektedir.

Tablo 4.9: Genel Etik Teorisi Ölçeği Parametre Tahmini

Maddeler Standart Regresyon

Katsayısı T Değeri p CR AVE V17 <---- AHYUK 0,69 14,03 0,00 0,723 0,721 V18 <---- AHYUK 0,85 18,34 0,00 V20 <---- ADLT 0,77 16,38 0,00 0,726 0,570 V21 <---- ADLT 0,74 15,70 0,00 V22 <---- TYRR 0,64 9,18 0,00 0,796 0,501 V23 <---- TYRR 0,86 13,05 0,00 V24 <---- TYRR 0,66 9,29 0,00 V25 <---- TYRR 0,64 11,12 0,00 V26 <---- TRISK 0,76 17,90 0,00 0,840 0,636 V27 <---- TRISK 0,85 20,74 0,00 V28 <---- TRISK 0,78 18,35 0,00

Model Uyum Endeksleri χ² = 142,74, (P = 0.00), Df = 36, χ² /Df= 3,96, NFI:0,96, CFI:0,97, GFI:0,90, RMSEA:0,078