B. Divan-ı Muhasebat’ın Kurulması
3. Divan-ı Muhasebat’a Personel Ataması
Kurumun teşkilat yapısının şekillendirilmesinde rol oynayacak en önemli unsur Divan bünyesinde istihdam edilecek kalifiye elemanlardı. Bu nedenle, Divan-ı Muhasebat’ın üç daireye taksiminden dolayı mevcut aza sayısının yeterli olamayacağı tahmin edilmişti. Dolayısıyla sekiz olan aza sayısının beş kişi daha ilavesiyle 13’e yükseltilmesi talep edilmişti143. Alınacak bu beş kişi ile birlikte toplamda 13 azanın görev yerleri ve dağılımlarına da bir açıklık getirilmişti. Buna göre; iki azanın reis-i sani, bir azanın da muhasebat dairesinde başkâtip olarak istihdam edilmesi düşünülmüştü. Reis-i sanilerin riyasetinde üçer azadan mürekkep olarak muhasebat, muhakemat ve nizamat dairelerinin oluşturulması planlanmıştı. Buna ilaveten mevcut üç olan mümeyyiz sayısının altıya çıkarılarak, Divan dairelerinde istihdamları öngörülmüştü. Divan’a alınacak üç mümeyyizin isimleri ve maaşları da bu başlık altında belirtilmişti144
. Divan’a alınacak aza ve mümeyyizlerin isim ve maaşları ayrıntılı olarak ifade edilmekle kalmamış, kendilerine ödenecek maaşlarının karşılıkları da gösterilmişti. Bu kişilere ödenecek toplam 42.000 guruşun 22.230 guruşu Divan-ı Muhasebat’ın teşkilinde kuruma ayrılan ödenekten, geriye kalan 19.770 guruşu da kuruma verilecek ekstra ödemeden karşılanmak üzere hazineden talep edilecekti145. Böylelikle kuruma istihdam edilecek aza ve mümeyyizlerin maaşları ile finansman sorunu da çözümlenmişti.
142 Divan-ı Muhasebat Muhakemat Dairesi’nin, 1868 yılında yürürlüğe giren bir nizamname ile sarraf- mültezim ve devlet üçgeninde iltizamdan kaynaklı sorunların bertaraf edilmesi ile ilgili bir üst mahkeme olduğunu belirtmek gerekir. Bu düzenleme ile ilgili ayrıntılı bilgi Divan-ı Muhasebat Muhakemat Dairesi alt başlığında verilecektir.
143 BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 25 Ocak 1864, lef 6. Divan-ı Muhasebat’a alınması istenilen azaların maaşları bile düşünülmüştü. Aylık 6.000 guruş maaş alan azaların isimleri şöyledir: Azalar: Ferid Molla Efendi, Arif Efendi, Latif Efendi, Faik Efendi, Talat Efendi.
144
BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 25 Ocak 1864, lef 2. Divan-ı Muhasebat’a aylık 4.000 guruş maaş ile alınacak mümeyyizlerin isimleri şöyledir: Hacı Akif Efendi, Ali Efendi, Salih Efendi.
44 İkinci konunun teması ise, iltizam usulünün uygulanması sırasında bazı yasal önlemlerin alınmasıydı. Osmanlı Devleti’nin bir tarım ülkesi olmasından dolayı en büyük vergi kaynağı topraktı. Toprağın azamî ölçüde vergilendirilmesi de iltizam usulünün uygulanması ile sağlanıyordu. Bu sistemin en önemli yürütücüleri ise mültezim ve onları finanse eden sarraflardı. Sarrafların finansörlüğünde, mültezimlerin verecekleri taahhütlerin, sistemin işlememesi halinde de sorunların bertaraf edilmesinde takip edilecek yasal düzenlemeler ile ilgili ayrıntılar bu başlık altında ele alınmıştı. İltizam sistemi, Divan-ı Muhasebat’ın doğrudan müdahil olduğu bir konu olmamakla birlikte uygulamanın işlerliğini sürekli kılmak adına görüş belirtmesi önemliydi. Divan-ı Muhasebat reisinin öne sürdüğü bu öneriler, kurumun zaman içerisinde iltizam sistemine dahil olacağının işaretlerini vermişti146
.
Mehmed Emin Efendi tarafından kaleme alınan üçüncü konuda ise, Divan’ın 1863 tarihinde yürürlüğe giren nizamnamesinin dokuzuncu maddesinde beyan edilen, azaların göreve gelmeleri ve görevde kalmaları ile düzenlemelere atıfta bulunulmuştu. Azalara verilen ehemmiyetin bir göstergesi olarak kabul edilen bu yasal düzenlemeler, Divan’ın da önemine işaret etmişti. Divan-ı Muhasebat azalarına verilen önem, bu kişilerin Meclis-i Ahkam-ı Adliye azaları ile aynı imtiyaza sahip olacakları hakkındaki nizamnamenin 15. maddesi hükmündeki örnekle gösterilmişti. Divan azalarının kişi bazında ve devlet nezdinde gördüğü itibar 1863 tarihli kurum nizamnamesinin satır aralarında detaylandırılmıştı.
Divan-ı Muhasebat reisinin takririnde ele alınan son konu ise, Divan-ı Muhasebat yazı işleri hesaplarının bir düzen içinde sürekliliğinin sağlanması olmuştur. Bunun sağlanabilmesi için öncelikli olarak kâtip maaşlarının bir iyileştirmeye tabi tutulması gerektiği ifade edilmiştir. Çalışan ve sonradan istihdam edilecek kâtiplerin maaşlarının yeniden düzenlenerek ödemeye hazır hale getirilmesi öncelikli amaç haline getirilmeye çalışılmıştır. Bu konu hakkında, Divan-ı Muhasebat’ın mağdur edilmemesi için yeni gelir kaynaklarının bulunarak bir kısmının yazı işleri tahsisatına ayrılması önerilmiştir. Getirilen öneride, yeni gelir kaynaklarının oluşturulması ile birlikte mevcut vergilerden
146 Divan-ı Muhasebat 1868 yılında yapılan bir düzenleme ile iltizam sistemine dâhil oldu. Bu nizamname ile Divan, sarraf ve mültezimler arasındaki parasal ilişkilerden kaynaklı anlaşmazlıkların bertaraf edilmesinde bir üst mahkeme olarak görevlendirildi. Bu nizamnamenin içeriği hakkında Divan-ı Muhasebat’ın görevleri başlığı altında ayrıntılı bilgi verilecektir.
45 elde edilen fazlalıklar da göz ardı edilmemiştir. Özellikle eshamdan ve mukataa vesaire harçlarının fazlalıklarından aylık 20.000 guruşun Divan-ı Muhasebat tahsisatına eklenmesi ihtiyaç dahilindedir147
.
Mehmed Emin Efendi tarafından kaleme alınan bu takrir, 1863 tarihli Divan-ı Muhasebat Nizamnamesi’nin eksikliklerini gidermesinden dolayı Divan için önemliydi. Bu takrirde, nizamnamede belirtilmeyen fakat Divan’ın işleyişi için hayatî öneme sahip birçok ayrıntıya yer verilmişti. Bu detayların başında, nizamnamede Divan’ın görev ve yetkileri belirlenmesine rağmen, kurum içindeki görev ve yetki paylaşımının belirsizliği gelmekteydi. Özellikle Divan’ın muhasebat ve muhakematta bulunması mevcut nizamname ile mümkün olamayacağından acilen kurum teşkilat yapısındaki eksikliklerin giderilmesi gerekmekteydi. Bu yüzden Mehmed Emin Efendi, bu eksikliğin giderilmesi için, Divan’ın üç daireye taksim edilmesini, her daireye eşit sayıda aza ile birlikte bir başkâtip ve bir başkâtip muavininin atanmasını önermekteydi. Fakat Divan’da aza ve memur sayısının yetersiz olmasından dolayı, kurumda, yeni aza ve memurların istihdamı ile bu sorunun çözüme kavuşturulacağı ifade edilmekteydi. Yeni alınacak aza ve memurların maaşları için hazineden Divan tahsisatına aylık 62.000 guruş ilave ödenek havalesi istenmekteydi. Kaleme alınan takririn Maliye Nezareti kanalıyla Sadaret’e havalesi ve oradan da huzura arzı gerçekleşti. Nizamnamede gerçekleştirilecek ıslahatların yeterli görülmemesi ve hazineye ek yük getirmesi sebebiyle bu düzenlemeye onay çıkmadı. Divan’ın ıslahı konusunu irâdenin kabul etmemesinden, bu çalışmaların geri plana atılarak tekrardan gündeme gelmediği anlamı çıkarılmamalıdır. Nitekim Divan-ı Muhasebat reisi Mehmed Emin Efendi’nin halefi olan Halet Mehmed Efendi döneminde bu takrir tekrar ele alındı. Divan riyaseti, bu düzenlemelerin kabul edilmeme sebepleri üzerinde geniş çaplı bir çalışma yaptıktan sonra nihai bir mazbata düzenledi. Bu düzenlemede, Divan’da kurulması düşünülen daire sayısı üçten ikiye düşürüldü. Divan’da, nizamnamelerin yazımı ve ıslahı için düşünülen nizamat dairesine gerek görülmeyip, sadece maliye ve muhakemat daireleri tesis edildi148. Ayrıca umuru maliye ve iltizam ile ilgili yargılamaları yapabilmesi için maliyeye ait muhakematın
147
BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 25 Ocak 1864, lef 3. 148 Pakalın, Maliye Teşkilâtı, C.III, s.283.
46 düzenlenmesi maddesi, muhakemat dairesinin yetkisine bırakıldı149
.
Divan’ın iki daire şeklinde taksimi, kurumun teşkilat yapısındaki önemli değişikliklerinden birisidir. Bir diğer değişiklik ise, bürokratik yapıda gerçekleştirilmiştir. Kurumun mevcut kadrosunun göreve devam etmesi ve hazine tahsisatının aynı şekilde ödenmesi uygun görülmüştür. Fakat mevcut aza sayısının yeterli olmamasından dolayı yeni üye alınması ve bunlara ödenecek maaşlar için hazineden ek ödenek ayrılması talep edilmiştir.
Mevcut azaların ikiye ayrılan dairelere taksimi ve aza yeter sayısındaki eksikliklerden dolayı dört yeni üyenin alımına onay verilmesi istenmiştir150. Azaların yanı sıra, her iki dairede meydana gelecek iş yoğunluğu sebebiyle birer başkâtip ve başkâtip muavininin atanması zarurî görülmüştür151. Ayrıca maliye ve muhakemat dairelerine birer kapı çukadarının istihdamının yapılması da talep edilmiştir152
. Divan’a alınacak personel için, hazinenin 17.000 guruş tutarında yeni bir ödeneği kurum bütçesine ilave etmesi istenmektedir. Kurum riyaseti tarafından kaleme alınan takrirde, yeni ödeneğin kimlere ne şekilde pay edileceği de belirtilmiştir. Buna göre; Divan-ı Muhasebat mümeyyizliğinden azalığa nakil olan Hacı Latif Efendi’nin maaşına 500 guruş zamla aylığının 5.000 guruşa, Hazine-i Hassa eski Muhasebecisi Sadullah Beyin azalık maaşının 3.500 guruşa, Cidde eski muhasebecisi Arif Efendi ile Köstence eski kaymakamı Pertev Efendi’nin maaşlarının ise 4.000 guruşa çıkarılmasına karar verilmiştir. Aza Hacı Latif Efendi hariç diğer üç üyeye verilen ücretler ilk kez hazine tarafından ödenecektir. Maliye Dairesi başkatibi Sururi Bey’in eski maaşına zam yapılmadan atanması, muhakemat dairesi başkatibi Akif Efendi’nin ise aylığına 1.000 guruş zam yapılarak 4.000 guruşa yükseltilmesi talep edilmiştir. Maliye Dairesi başkâtip
149 BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 25 Ocak 1864, lef 4.
150 Divan-ı Muhasebat’a alınacak azalar: Divan mümeyyizlerinden Hacı Latif Efendi, Hazine-i Hassa eski muhasebecisi Sadullah Bey, Cidde eski muhasebecisi Arif Efendi ve Köstence eski Kaymakamı Pertev Efendidir. BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 25 Ocak 1864, lef 4.
151
Divan-ı Muhasebat başkatibi Sururi Bey’in Maliye Dairesi başkâtipliğine ve muavini olan Akif Efendi’nin de Muhakemat Dairesi başkâtipliğine atanması uygun görülmüştür. Maliye Dairesi başkâtip muavinliğine, Divan-ı Muhasebat tahrirat odası halifesinden Mazhar Bey, Muhakemat Dairesi başkâtip muavinliğine de aynı oda halifesinden olan Zihni Efendi’nin alınması talep edilmiştir. BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 25 Ocak 1864, lef 4; BOA, A.MKT.MHM, Nu. 331/5, 2 Mayıs 1865.
152
Divan-ı Muhasebat kapı çukadarı Mehmed Ağa’nın maaşının 500 guruşa yükseltilerek Maliye Dairesi kapı çukadarlığına, Bekir Ağa’nın ise aylık 300 guruş maaş ile Muhakemat Dairesi kapı çukadarlığına tayinleri istenmiştir. BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 25 Ocak 1864, lef 4.
47 muavini Mazhar Bey ile muhakemat dairesi başkâtip muavini Zihni Bey’e ise aylık 2.000’er guruşun hazineden ilk kez olarak ödenmesi istenmiştir153. Divan-ı Muhasebat reisi Halet Mehmed Efendi’nin selefi olan Mehmed Emin Efendi’nin kuruma alınacak personel için istediği 62.000 guruşluk yeni ödeneğe nazaran, halef Halet Mehmed Efendi tarafından talep edilen 17.000 guruşluk tahsisat hazinenin bütçe dengelerini bozmayacağından makul karşılanacaktır154
.