Divan-ı Muhasebat ve Maliye Nezareti

Divan-ı Âlî-i Muhasebe adıyla 29 Mayıs 1862 tarihinde kurulan Divan-ı Muhasebat, I. Meşrutiyet’in ilanına kadar geçen sürede Maliye Nezareti ile birlikte görev yaptı. Divan’ın Kanun-ı Esâsî’de hiçbir daire ve nezarete tabi olmamasıyla ilgili madde, Maliye Nezareti ile olan ilişkilerinde bir dönüm noktası oldu. Bu dönemden sonra maliyenin malî denetimdeki etkinliği Divan-ı Muhasebat’a geçti.

341 _{Divan-ı Muhasebat’ın 1879 tarihinde iki daireye (I. ve II. Daire) ayrılması ile birlikte yer sıkıntısından} dolayı I. Daire, II. Daire’ye ait odaya geçici olarak yerleşmiştir. Divan daireleri, başkanlık oluru ile görünüşte iki daire ama aynı oda da tek daire gibi çalışmışlardır. SA, DMZC, 1 Numaralı Defter, Karar Nu. 2, 11 Kasım 1879, s.2.

342

BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 29 Nisan 1865, lef 4. 343

Divan-ı Muhasebat’ın hesap yargılama görevi kısmında bilgi verileceğinden, gereksiz tekrarlardan kaçınmak adına burada Muhakeme Dairesi hakkında daha fazla ayrıntıya girilmeyecektir.

92 a. Maliye Teftiş Heyeti’nin Divan-ı Muhasebat’a Bağlanması

Maliye Teftiş Heyeti ilk kez 28 Ağustos 1879 tarihli “Teftişi Muamelatı Maliye

Nizamnamesi”yle Maliye Nezareti’ne bağlı olarak kuruldu344. Bu nizamname, 15 Haziran 1885 tarihinde çıkarılan “Umur-u Maliye Heyet-i Teftişiye Nizamnamesi

Muaddelesi”yle yürürlükten kaldırıldı, Maliye Teftiş Heyeti’nin yönetimi Divan-ı

Muhasebat’a verildi345. Böylece maliye müfettişlerinin vazife ve salahiyetleri sınırlanmadı, sadece heyetin sevk ve idaresi Divan-ı Muhasebat’a bırakılarak, Maliye Nezareti’nin kontrolünden çıkarıldı. Zira nizamnamenin 9. maddesinde, müfettişlerin sorumlu olduğu merciinin Divan-ı Muhasebat olduğu açıkça belirtilmektedir346.

Nizamnamede, Osmanlı Devleti 16 teftiş dairesine ayrılarak her daireye padişahın irâdesiyle bir müfettiş ve Divan-ı Muhasebat riyasetinin oluruyla bir muavin atanması hükme bağlandı. Atanan müfettişlere ve muavinlere ait sicil dosyaları Divan-ı Muhasebat tarafından tutuldu. Ayrıca kura usulüyle taşraya gönderilen müfettişlerin ve muavinlerin talimatları da Divan tarafından hazırlandı347.

1886 yılında Divan-ı Muhasebat Maliye Teftiş Heyeti’nin sevk ve idaresine ait nizamname hükümlerinde önemli değişiklikler yapıldı. Yapılan değişiklikle, 16 teftiş dairesi ve her dairede bir müfettişle bir muavin bulundurulması esası kaldırıldı. Daire sayısı sekize indirildi. Her daireye bir müfettiş-i evvel ve gerekirse bir müfettiş-i sani ve beraberlerinde de bir maiyet kâtibi bulundurulması esası getirildi.

Maliye Teftiş Heyeti, aradan bir yıl bile geçmeden Islahat-ı Maliye Komisyonu kararıyla yeniden Maliye Nezareti’ne bağlanmıştır348

. Bununla birlikte heyetin, Divan-ı Muhasebat’la olan ilişkileri kesilmemiş aksine devam etmiştir349.

344 _{Maliye Vekâleti Teftiş Heyeti, Ankara 1936, s.12-13.}

345 _{Teftiş Heyeti, s. 33; Maliye Teftiş Heyeti yönetimi adı geçen nizamnameden önce Nisan 1885 tarihinde} Divan-ı Muhasebat’a geçmiş, yasal düzenlemesi daha sonra yapılmıştır. Bk. Ek VII. BOA, İ.DH, Nu. 74896/1, 5 Nisan 1885, lef 2; SA, DMZC, 4 Numaralı Defter, Karar Nu. 518, 30 Mayıs 1885, s.131; 346 _{Teftiş Heyeti, s.33.}

347 _{Teftiş Heyeti, s.31-32.}

348 _{24 Mayıs 1886 tarihinde Islahat-ı Maliye Komisyonu, Maliye Teftiş Heyeti’nin Maliye Nezareti} içerisinde yeniden tesis edilmesini karara bağlamıştır. Alınan karar, Meclis-i Vükelâ’da hazırlanan mazbatayla huzura arz edilmiş ve irâdesi çıkmıştır. Bu tarihten itibaren müfettişlerin tayinleri ve seçimleri Maliye Nezareti tarafından yapılmaya başlanmıştır. SA, DMZC, 5 Numaralı Defter, Karar Nu. 608, 24 Mayıs 1886, s.15-16.

93 b. Divan-ı Muhasebat’ın Maliye Nezareti’ne Bağlanma Teşebbüsü

Divan-ı Muhasebat, maliye müfettişlerinin kontrolünü Maliye Nezareti’ne devrettikten sonra kurumsal kimliğiyle ilgili önemli bir sorun yaşadı. Maliye Nezareti, Sadaret’ten Divan-ı Muhasebat’ın kendi yönetimine dâhil edilmesini talep etti350. Sadaret’e gönderilen tezkirede gerekçe olarak Divan’ın kuruluşundan (29 Mayıs 1862) Kanun-ı Esâsî’nin ilanına kadar geçen sürede Maliye Nezareti ile birlikte uyum içinde çalışması gösterildi. Ayrıca Divan-ı Muhasebat’ın geleceği yasal bir çerçeveye oturtulup bir düzene konulamadığından Divan’ın, malî denetimde muvaffak olamaması bu isteğe gerekçe gösterildi. Maliye Nezareti’nden gönderilen, Divan hakkındaki bu tezkire Meclis-i Vükelâ’da görüşüldü. Burada hazırlanan bir mazbatayla kurumun Maliye Nezareti’ne bağlanması kararlaştırıldı. Onaylanması için Sultan II. Abdülhamid’e arz edilen bu belge, padişahın hususî bir irâdesiyle reddedildi ve tekrar görüşülmek üzere Meclis-i Vükelâ’ya iade edildi.

Bu karar, Divan’ın Maliye’ye dâhil edilmesi hâlinde kurumun geleceğine ve baktığı işlere darbe vuracağı gerekçesiyle Sultan tarafından onaylanmadı. Padişahın tekrar görüşülmek üzere Meclis-i Vükelâ’ya geri gönderdiği 9 Ocak 1887 tarihli irâdesi, burada yeniden görüşüldü351_{. Önceki kararın aksine, Divan-ı Muhasebat’ın bütün görev} ve yetkilerine dokunulmaksızın işleyişinin daha sağlıklı yürütülmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması kararlaştırıldı. Bu amaçla, Divan’ın 1879 tarihli kararnamesi yeniden düzenlenerek reis ve azasının görev ve yetkilerinin artırılması, malî denetimdeki yetkinliğinin tanzim edilmesi yolunda bir karar alındı352

. Daha sonra Divan kararnamesinde yapılacak yeni düzenleme, Sadaret kanalıyla padişaha arz edilerek onaylandıktan sonra yürürlüğe konulması hükme bağlandı353. Meclis-i Vükelâ’da böyle bir karar alınmasına rağmen, Divan-ı Muhasebat’ın 1879 tarihli kararnamesinde bir tadilat gerçekleştirilmedi.

349 _{BOA, DH.MKT, Nu. 1360/122, 18 Ağustos 1886; BOA, DH.MKT, Nu. 4 Eylül 1888; SA, DMZC, 6} Numaralı Defter, Karar Nu. 769, 6 Mart 1889, s.53.

350 _{BOA, MV, Nu. 15/67, 9 Ocak 1887. Bk. Ek XIV.} 351 _{BOA, Y.A.RES, Nu. 196/1429, 10 Ocak 1887.} 352

BOA, MV, Nu. 15/71, 12 Ocak 1887. 353

Meclis-i Vükelâ’da böyle bir karar alınmasına rağmen, Divan-ı Muhasebat’ın 1879 tarihli kararnamesinde bir tadilat gerçekleştirilmedi.

94 Divan-ı Muhasebat’ın Maliye Nezareti’ne bağlanması hakkındaki tezkireyle başlayan bu mücadeleyi Divan, kurumsal anlamda çok güçlenerek kazandı. Divan’ın malî denetimdeki etkisizliği dile getirilerek Maliye’ye bağlanması meclis kararıyla onaylanmasına rağmen, bağımsız bir kurum olduğu padişah irâdesiyle onandı. Bu karar, kurumun protokolde olmasa da fikriyatta Maliye Nezareti’nin üstünde bulunduğunun da bir kanıtıdır354

. Bir anlamda Sultan’ın irâdesi, Divan-ı Muhasebat’ın Osmanlı Devlet teşkilatı içinde yeniden kurulmasını sağlamıştır.

C. Divan-ı Muhasebat’ın Çalışma Prensibi