Divan-ı Muhasebat’ta Kurulan Komisyonlar

Divan-ı Muhasebat 1879 yılından itibaren anayasal bir kuruluş olarak Osmanlı maliyesinin denetimi için çalışmaya başladı. Bu tarihten itibaren hesap denetiminin sağlıklı yürütülmesi amacıyla Divan genel kurulunda bir dizi çalışmalar yapıldı. Bu çalışmaların daha verimli ve etkin olabilmesi noktasında Maliye Nezareti veya Divan-ı Muhasebat bünyesinde riyaset ve azalıklarına ise Divan personelinin dışında başka

394 _{BOA, ZB, Nu. 45/64, 1 Ekim 1904.} 395

SA, DMZC, 3 Numaralı Karar Defteri, Karar Nu. 310, 13 Mart 1883, s.112. 396

BOA, DH.MKT, Nu. 1554/118, 16 Ekim 1888. 397 _{BOA, İ.DH, Nu. 1296/1310, 25 Temmuz 1892.}

102 nezaretlerden de memurların atandığı birçok komisyon vücuda getirildi398

. Bu komisyonlar Maliye ve Divan bünyesinde kurulmakla birlikte doğrudan doğruya Sadaret’e bağlı idi. Komisyonlar tarafından alınan kararların yürürlüğe girmesi, Sadaret’in onayı ile mümkün oluyordu. Bu komisyonların kuruluş amacı, özellikle malî denetimin sistemli bir yapıya kavuşturulması için kurulan Divan’a yardımcı olmaktı. Farklı zamanlarda kurulan bu komisyonlar, görevlerini ifa ettikten sonra Sadaret oluru ile kapatılıyordu.

Divan-ı Muhasebat genel kurulunun ilk faaliyeti Osmanlı hazinesinden ödenek alan kurumların harcamalarına ait hesap dökümlerinin tespiti ve bunların denetimiydi399

. Merkez ve taşra teşkilatlarının çokluğu ve dağınıklığı bu hesapların sistemli bir şekilde tek elden denetlenmesine imkân tanımıyordu. Bu nedenle Tensik-i Kuyud-u Devair-i Hesabiye Komisyonu (Devlet Dairelerinin Hesap Kayıtlarını Düzenlemekle İlgili Komisyon), 1882’de Divan-ı Muhasebat tarafından kayd-ı müza’efe usulüne uygun olarak kuruldu. Ayda bir kez toplanan bu komisyon, hesapları ayrıntılı bir şekilde incelemeye, dairelerin vesait-i hesabiyesi tamamen sonuçlanıncaya kadar işlerin nezaret eliyle yürütülmesini sağlamaya çalıştı400

.

Bu komisyon, ilk olarak merkez daire muhasebecilerinin gelir ve gider kayıtlarında yaptıkları yanlışları saptıyordu401

. Bu nedenle Komisyon, bazı dairelerde gelirlerin zamanında alınıp alınmadığını, masrafların ödenip ödenmediğini ve defterlerin ne şekilde düzenlendiğini inceledi ve teftiş etti. Gelir ve gider kayıtlarını tutmanın hiçbir sebeple ertelenemeyeceği, ay sonunda bunların hepsinin inceleneceği merkez dairelerin

398 _{Merkez dairelerine ait hesapların bir deftere kayıt edilmesi ve bu kayıtların tek bir sistem dâhilinde} yapılmasının sağlanması amacıyla Divan-ı Muhasebat bünyesinde ve azalarından birinin başkanlığında bir komisyon kurulmasına karar verilmişti. Dolayısıyla oluşturulan bu komisyon başkanlığına Divan azalarından Tevfik Efendi sultanın irâdesi ile atanmıştı. SA, DMZC, 2 Numaralı Defter, Karar Nu. 218, 27 Ocak 1882, s.181. Tevfik Efendi’nin başkanlık ettiği bu komisyon, 2 Şubat 1882 tarihinde Divan-ı Muhasebat’ta ilk toplantısını yapmıştı. SA, DMZC, 2 Numaralı Defter, Karar Nu. 219, 2 Şubat 1882, s.182- 183.

399 _{SA, DMZC, 2 Numaralı Defter, Karar Nu. 155, 3 Mayıs 1881, s.76.}

400 _{BOA, BEO, Ayniyat. Def., Nu. 1552, 5 Ağustos 1882, s.129; SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu.} 463, 24 Şubat 1883, s.60.

401

Bu komisyonun aldığı kararlardan birisi de; dairelerin senelik gelirleri o dairenin o yıl ki giderlerine harcanması ve önceki yıllara ait borçların mevcut gelirlerden ödenmemesi hakkındaydı. SA, DMZC, 2 Numaralı Defter, Karar Nu. 228, 7 Mart 1882, s.193.

103 muhasebecilerine bir tebligatla bildirildi. Bazı durumlarda komisyon, kesin bir sonuca ulaşamamaktaydı. Hesaplar hakkında karar verilemediği zamanlarda Divan-ı Muhasebat genel kurulu devreye girmekte, komisyon adına işlem yapabilmekte ve sonuçları hakkında ilgili komisyona bilgi vermekteydi402

. Tensiki Kuyud-u Devair-i Hesabiye Komisyonu, yaptığı bütün incelemeler ve teftişler hakkında Maliye Nezareti’ni bilgilendirdi403. Komisyon, şehriye cetvellerini dairelerden istedi fakat bu defterler zamanında gönderilmedi. Bu nedenle Komisyon, defter-i kebir sistemine geçerek, defter-i kebir örneklerini dairelere gönderdi ve bu sistemin yerleşmesini sağlamada önemli hizmetlerde bulundu404.

Tensiki Kuyud-u Devair-i Hesabiye Komisyonu, Osmanlı maliyesinin defter-i kebir sistemine geçişi sırasında fazla mesai harcadı. Özellikle Hazine ve Maliye Nezareti ile birlikte koordineli çalıştı. Komisyonunun yeni bir kayıt sistemine geçmesi de tek başına almış olduğu karar neticesinde olmadı. Hazine, 1882 malî yılı başından itibaren kayd-ı müza’efe usulü çerçevesinde kayıt altına alınacak hesaplar hakkında bir layiha düzenleyerek Maliye Nezareti’ne gönderdi. Maliye Nezareti tarafından tetkik edilen layiha, Divan-ı Muhasebat tarafından da kontrol ve mütalaa edildikten sonra onaylanarak yürürlüğe sokuldu ve ilgili komisyon riyasetine gönderildi405

.

Merkez dairelerdeki gelir ve gider kayıtlarını düzenlemek için Tensik-i Kuyud-u Devair-i Hesabiye Komisyonu kurulurken, taşradaki defter kayıtlarının düzenlenmesi için de ayrı bir komisyon oluşturuldu406_{. Taşra mal kalemleri kayıtlarının düzenlenmesi ve} ıslahı için padişah irâdesine göre Divan-ı Muhasebat tarafından oluşturulan bu komisyonun görevi Şurâ-yı Devlet Maliye Dairesi tarafından yapılan inceleme sonucunda kazalarda, livalarda, vilayet merkezlerinde tutulacak genel gelir ve masraf defterlerinin usulüne göre düzenlenmesini sağlamaktı407

.

Taşradan zamanında gönderilemeyen cetvellerle ilgili şikâyetlerden ve iletilen tebligatlardan sonuç alınamadığı için bir komisyon daha oluşturuldu. Bu komisyonun

402 _{SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 237, 1 Nisan 1882, s.13.} 403 _{SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 249, 20 Mayıs 1882, s.29.} 404 _{SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 243, 15 Nisan 1882, s.20.} 405

SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 280, 3 Ekim 1882, s.71. 406

SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 257, 22 Haziran 1882, s.39-40. 407 _{SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 301, 1 Şubat 1883, s.100.}

104 görevi merkezî dairelerle vilayetlerdeki hesapların zamanında gönderilmesini ve işlemlerin hızlandırılmasını sağlamak ve hesapların zamanında temini için hangi tedbirlerin alınacağını belirlemekti408

.

Mal memurlarının hesap işlerine, vazifelerine, rütbe ve terfilerine ait “Usul-u

Muhasebe-i Umûmiyye Nizamnamesi” adlı bir layiha hazırlamak üzere Hazine tarafından

bir komisyon oluşturuldu. Bu komisyonun üyeleri arasında bir Divan-ı Muhasebat azasının bulunması ve her hafta Perşembe günü Divan-ı Muhasebat İkinci Daire riyasetinde toplantı yapılması kararlaştırıldı409.

Divan, eski dönemden kalma pek çok hesabı da denetlemek zorundaydı. Bu nedenle 1884’ten önceki dönemlere ait evrakın elden çıkarılmasına çözüm bulmak için de bir komisyon kuruldu. Azalardan ve mümeyyizlerden müteşekkil bu komisyon, yaptığı incelemeyle 1884’ten önce Divan-ı Muhasebat’a gönderilmeyen, incelenmeyen hesaplar içinde en büyük yekûnu gelir evraklarının oluşturduğunu tespit etti. Bu vesikalarla da zimmet uygulanamayacağından bunların elden çıkarılması için bu hesaplara ait evrak, ilgili dairelerden istendi410.

Divan-ı Muhasebat’ta kurulan komisyonlardan bir diğeri de zahire fiyatları ve ekmekle ilgili spekülasyonların önüne geçmek ve bu işi tetkik etmek için padişah buyruğuyla oluşturulan komisyondur411

.

Ayrıca geçen yıllardaki ödemelerde geri alınması kararlaştırılan akçenin yalnız ödemelere ait olduğu takdirde gelirler kalemine yazılması şartıyla borçlar kısmına nakledilmesi hususunda Divan-ı Muhasebat’ta bu görevi yerine getirecek bir komisyon kuruldu412. Maliye memuru seçimi hakkındaki nizamname gereğince Divan-ı Muhasebat’ta kurulan bu komisyonda ayrıca maliye memuru adaylarının imtihanları da yapılıyordu. Fakat bu durum Divan-ı Muhasebat’ta işleri sekteye uğrattığı için Divan riyaseti bu komisyonun hazinede olmasını istedi, diğer kurumlardan da gelen azalarla bu imtihanın yapılmasını uygun gördü.

408 _{SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 351, 9 Ağustos 1883, s.167-168.} 409 _{SA, DMZC, 3 Numaralı Defter, Karar Nu. 394, 31 Ocak 1884, s.237.} 410

SA, DMZC, 5 Numaralı Defter, Karar Nu. 693, 14 Ocak 1888, s.126. 411

BOA, İ.HUS, Nu. 56/1315 R 72, 20 Eylül 1897.

105 Terfi edecekler, taşrada kıdemli mal memuru olarak çalışanlardan terfisi yapılacaklar, yeniden tayin edilecekler, maarif muhasebecileri, emlâk-i seniyye ve Düyûn-ı Umumiye İdaresi muhasebe memurlarından memuriyet talep edenlerin, sınavlarını yapmak için hazinede nazırlardan birinin reisliğinde ayrı bir komisyon oluşturuldu. Bu komisyon, terfi edecek memurları belirlemekle ve kurum içi memuriyet talep edenlerin sınavlarını düzenlemekle görevliydi413

.

Görüldüğü gibi, bu komisyonlar Divan bünyesinde bulunmakla birlikte bunların pek azı Divan’ın asli görevine ait hususlarda çalıştı. Farklı amaçlarla kurulan bu komisyonlar şüphesiz Divan çalışmalarına engel oluyordu. Bu komisyonlar kadar, kurum çalışmalarına engel olan bir diğer husus da kurum personelinin asli vazifeleri dışında başka işlerle görevlendirilmeleriydi.