Divan-ı Muhasebat riyasetinde bulunan reisten (Reis-i Evvel) sonra, kurumun II. yetkili kişisi Divan-ı Muhasebat reis-i sanisidir. Bu kişi, Divan’ın teşkil edildiği 1862
491
Divan-ı Muhasebat Reisi Hüseyin Tevfik Paşa, Divan’da ki işlerinin yoğunluğu ve Rüsûmât Emaneti riyasetine vekâlet etmesi sebeplerinden dolayı Anadolu İâne Komisyonu azalığından affını istemiştir. Bk. BOA, A.MKT.MHM, Nu. 687/9, 10 Nisan 1897, lef 2-3.
492 BOA, İ.DUİT, Nu. 59/4, 17 Kasım 1879, lef 2; SA, DMZC, 2 Numaralı Defter, Karar Nu. 195, 12 Kasım 1881, s.143; BOA, İ.DH, Nu. 73910, 30 Ekim 1884. Bk Ek XVIII; BOA, DH.MKT, Nu. 1051/68, 10 Şubat 1906, lef 1.
493
SA, DMZC, 4 Numaralı Defter, Karar Nu. 435, 2 Ağustos 1884, s.20. 494 BOA, İ.DUİT, Nu. 59/3, 10 Aralık 1878, lef 2.
130 yılında, kurumun ikinci başkanı sıfatına haizdir. Reis-i sani, Divan-ı Muhasebat’ın ehliyetli ve kabiliyetli azaları arasından seçilmektedir495
.
Reis-i sanilik, Divan-ı Muhasebat’ın 1865 tarihli nizamnamesinde yeniden düzenlenmiştir. Bu nizamnamede Divan, maliye ve muhakeme isimleriyle iki daireye ayrılmıştır. Divan reisinin yönetimi altında, bu dairelere birer reis-i sani atanmıştır496
. Bu kişiler, Divan azalarının tecrübeli ve kabiliyetli olanları arasından Divan reisi tarafından seçilmişlerdir.
Divan-ı Muhasebat’ın 1879 tarihli kararnamesinde kurum, daire düzeninde yeniden dizayn edilmiştir. Divan’da, Maliye ve Muhakeme Daireleri şeklindeki düzen terk edilerek, yerlerine birinci ve ikinci daireler kurulmuştur. Divan reisi tarafından bu dairelere, kurum azalarından birer reis-i sani ataması yapılır497
. Divan-ı Muhasebat reisi, gerek gördüğü takdirde reis-i sanilerin birinin yerine o daireye riyaset eder. Divan dairelerinden birine başkanlık eden reis-i saninin bu makama atanabilmesi için 30 yaşından gün almış olması gerekmektedir498. Aksi takdirde kararnamede belirtilen şartlara haiz olmadığı gerekçesi ile bu göreve atamanın yapılması mümkün olmamaktadır.
Daire başkanlıkları yani reis-i sanilikleri özellikle 1879 Divan kararnamesinden sonra belli bir düzene sokulmuştur. Bu hukukî düzenlemeden sonra kararnamede belirtilmemesine rağmen reis-i saniliğe atama konusunda yeni bir teamül oluşmuştur. Buna göre; birinci ve ikinci daire reis-i saniliklerine yapılacak atamalarda öncelik birinci daire azalarına tanınmaktadır499
. Birinci daire, Divan-ı Muhasebat’ın öncelikli dairesi olduğu için reis-i saniliğe atama hususunda pozitif anlamda bir ayrıcalığa sahiptir. Ayrıca
495
BOA, İ.DUİT, Nu. 59/6, 7 Kasım 1863, lef 1. 496 BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 29 Nisan 1865, lef 1.
497 SA, DMZC, 1 Numaralı Defter, Karar Nu. 13, 24 Aralık 1879, s.21; BOA, BEO, Ayniyat. Def., Nu. 1695, 30 Nisan 1893, s.743; BOA, İ.ML, Nu. 26/1320 M 22, 1 Mayıs 1902; BOA, İ.ML, Nu. 15/1320 Ca 19, 23 Ağustos 1902, lef 3; BOA, İ.ML, Nu. 6/1323 Z 5, 30 Ocak 1906, lef 4.
498
BOA, İ.DUİT, Nu. 59/3, 10 Aralık 1878, lef 8. 499
Divan-ı Muhasebat II. Daire reis-i sanisi Raif Efendi, sağlık problemlerinden dolayı görevini ifa edemediğinden, bu görevden affını istemiştir. Bu nedenle boşalan reis-i sanilik görevine, I. Daire azalarından birinin atmasının yapılması gerekmektedir. I. Daire kıdemli azalarının sağlık sorunlarından dolayı bu görevi ifa etmelerine olanak bulunmamaktadır. Dolayısıyla II. Daire reis-i saniliğine, II. Daire azalarından kıdem ve ehliyetli Hamdi Bey’in tayin edilmesi, Divan-ı Muhasebat riyaseti tarafından Sadaret’e teklif edilmiştir. Bu tezkireye sultanın irâdesi olumlu olmuştur. SA, DMZC, 8 Numaralı Defter, Karar Nu. 1133, 22 Nisan 1893, s.81; SA, DMZC, 8 Numaralı Defter, Karar Nu. 1136, 1 Mayıs 1893, s.85; BOA, İ. ML, Nu. 33/1321 S 19, 17 Nisan 1903, lef 1-2.
131 reis-i sanilikler Divan içinde bir sıçrama noktası olarak dikkat çekmektedir500. Bu makamda bulunan şahısların bir sonraki görev yerleri bürokratik anlamda daha üst mevkilerdedir.
II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Divan-ı Muhasebat daire reis-i saniliklerine kurum azalarının dışından da atamaların yapıldığı görülmektedir501. Aranılan kriterlerin başında malî konulara hakim ve bu alanda çalışan kişiler tercih edildiği görülmüştür.
2. Görev ve Yetkileri
Divan-ı Muhasebat reis-i sanisinin görev ve yetkileri hukukî anlamda düzenlenmişti. Divan’ın kuruluşundan sonra yürürlüğe giren 1863 tarihli nizamnamesinin beşinci maddesinde; reis-i saninin ismine, altıncı maddesinde ise; kurum içindeki pozisyonuna açıklık getirilmişti. Divan-ı Muhasebat bir reis ve yedi üyeden müteşekkil olacak ve bu üyelerden birisi de reis-i sani görevini icra edecekti. Reis-i saninin diğer üyelerden tek farkı, Divan başkanının olmadığı durumlarda kuruma başkanlık edecek, onun dışında diğer üyelerin haiz olduğu aynı görev ve yetkilere haiz olacaktı502
.
Kurumun daha teferruatlı 1865 tarihli nizamnamesinde reis-i saniliğe doğrudan bir atıfta bulunulmamıştır. Dolaylı olarak; Divan başkanının bulunmadığı genel kurul toplantılarında müzakere edilen meselenin sonuca kavuşturulması için yapılan oylamada eşitlik çıkması halinde reis vekilinin reyi iki oy itibarında olacaktır ifadesi yer almaktadır503
. Divan-ı Muhasebat’ın 1865 tarihli nizamnamesinde maliye ve muhakeme adıyla iki daireye taksimi neticesinde, bunlarında birer reis-i sanisi olması gerekirken, detaylı bir düzenleme yapılmamıştır.
Reis-i sanilik hakkında en ayrıntılı düzenleme Divan’ın 1879 tarihli kararnamesidir. Bu kararnamenin; dördüncü, altıncı, yedinci, on birinci, on ikinci ve on altıncı maddelerinde reis-i saninin görev ve yetkileri düzenlenmiştir504. Divan’ın 1865 tarihli nizamnamesinin aksine 1879 tarihli kararnamesinde, kurum maliye ve muhakeme
500 Divan-ı Muhasebat I. Daire reis-i sanisi olan Aza Hacı Akif Efendi, Başkan Ohannes Efendi’den sonra riyaset makamına getirilmiştir. SA, DMZC, 1 Numaralı Defter, Karar Nu. 145, 7 Nisan 1881, s.62.
501 BOA, DH.MUİ, Nu. 1327 Ş 29, 14 Eylül 1909. 502 BOA, İ.DUİT, Nu. 59/6, 7 Kasım 1863, lef 1. 503
BOA, İ.DUİT, Nu. 59/5, 29 Nisan 1865, lef 1. 504
Bu maddelerin bir kısmı Divan-ı Muhasebat reisinin görev ve yetkileri kısmında detaylı olarak incelendiğinden tekrar edilmeyecektir.
132 adıyla değil sadece rakamsal bazda iki daireye ayrılmış ifadesi mevcuttur. Dolayısıyla bu dairelerin reis-i saniliklerine de yine Divan başkanı tarafından ehliyetli ve kabiliyetli azalardan atama yapılmıştır505
. Divan reis-i sanileri 30 yaşında olmaksızın bu makama getirilmemektedir. Daire ikinci başkanlıkları için düşünülen şahısların sadece ehliyetli ve kabiliyetli olmaları yeterli olmayıp, atanmaları için yaş kriterine de sahip olmaları gerekmektedir. Böylece reis-i sani, Divan başkanının bulunmadığı zamanlarda kuruma başkanlık yapma hak ve salahiyetine haiz olmaktadır. Ayrıca başkanın ve reis-i sanilerin bulunmadığı zamanlarda da Divan’a en kıdemli aza başkanlık etmektedir506
.
Kurumun birinci ve ikinci başkanlıklarında bulunan azalar, görev ve yetkileri çerçevesinde icra ettikleri işlerden dolayı padişah tarafından taltif edilmektedirler. Divan- ı Muhasebat riyaseti tarafından teklif edilmek suretiyle, başkan yardımcıları nişan veya rütbe bazında Sadaret’in arzı ve padişahın irâdesi ile mükâfatlandırılmaktadırlar507
.