TARİH

2.7.1. Tarih Kitabı (ךיראתלא באת - Kitabu’t-Târîh ) כ

Neubauer, Bodleian Kütüphanesinde bulunan geniza elyazmaları arasında, yaratılıştan 1159 yılına kadar geçen olayların anlatıldığı iki elyazması nüsha bulmuştur. Yazarı belli olmayan bu nüshalar, Saadia’nın da yazdığı düşünülen Kitabu’t-Târîh adını taşımaktadır. Hem İbn Nedim’in verdiği bilgi³⁷⁹ hem de XI. yüzyıl müfessir ve dil bilimcilerden Yahuda İbn Bal’am’ın (XI. y.yılın ikinci yarısı)³⁸⁰ Saadia’nın da bu isimle bir eser yazdığı bilgisini vermesi³⁸¹, bu nüshaların Saadia Gaon’a ait olduğunu düşündürtmektedir. Neubauer tarafından neşredilen bu nüshaların³⁸² Saadia Gaon’a ait olabileceğini destekleyen en önemli kanıtlardan biri, Saadia Gaon’un Tanah’ın Arapça tercümesinde yaptığı Tanah’ta geçen mekân isimlerinin Arapça tercümeleriyle, Neubauer tarafından neşredilen nüshalarda geçen Tanah’ta zikredilmiş yerlerin Arapça karşılıkları arasında büyük bir benzerlik olmasıdır³⁸³.

Ayrıca, Alexander Marx, geniza belgeleri arasında bulduğu bir elyazmasının Kitabu’t-Târîh’in giriş kısmına ait olduğu ve burada eserin müellifinin Saadia Gaon olduğu bilgilerinin verildiğini söyler³⁸⁴.

378 Poznański, The Anti-Karaite Writings of Saadiah Gaon, s. 260.

379 İbn Nedim, s. 23 (Arapça kısmı).

380 Ebu Zekeriya Yahya (Yahuda ben Samuel) İbn Bal’am, XI. yüzyılın ikinci yarısında İspanya’da yaşamış, büyük bir Tanah müfessiri ve İbranice dil âlimidir. Kitâb’ut-Tercîh ve Nugât’ul Mikra isimli Tanah’ın çeşitli bölümlerine ait tefsiri ve Kitâb’ul-Mutâbik ve’l-Mucânis ve Huruf’ul Me’ânî isimli gramer kitapları vardır. Eserlerinin bir kısmı günümüze ulaşmış ve neşredilmiştir (Joshua Blau, “Ibn Balʿam, Judah Ben Samuel”, EJ, Vol. IX, s. 660-661).

381 İbn Bal’am, İlk Peygamberler hakkında yazdığı Arapça tefsirinde (Petersburg Kraliyet Kütüphanesi, Firkoviç Koleksiyonu No: 20’de bulunan elyazması) şöyle söyler: “Ben, Saadia Gaon’un Tarih Kitabı’nda şöyle dediğini gördüm: Filistililer, onları Abdon’dan sonra yirmi yıl yönetti. Bununla birlikte (bu husus) Kutsal Kitap’ta (Hâkimler XIII/1) kırk yıl (olarak) geçmektedir” (Neubauer, Mediaeval Jewish Chronicles, II, s. XI).

382 Neubauer, Mediaeval Jewish Chronicles, II, s. 89-110. Eser, Judeo-Arabic olarak yazılmıştır.

383 Neubauer, Mediaeval Jewish Chronicles, II, s. XI.

384 Alexander Marx,“Sur Le “Kitab el-Tarikh” de Saadia”, Revue des Etudes Juives, Vol. LVIII, Paris 1909, s. 299.

Yedi bölümden oluşan eserde, Yaradılış’tan yazarın dönemine kadar uzanan tarih hakkında bilgi verilir. Bu bilgiler verilirken ana kaynak olarak Tanah ve geleneksel olarak kullanılan diğer eserler (başta Talmud olmak üzere diğer Rabbânî kaynaklar) kullanılmış, olaylar anlatılırken Midraşik gelenekten yararlanarak çeşitli hikayelerle renklendirme yapılmıştır. Eserin son bölümü oldukça kısadır ve Saadia’nın ölümünden sonraki yıllar (944, 1125 ve 1159) hakkında bilgi verir. Son bölümün Saadia’ya aidiyeti konusunda, sonraki yazarların veya müstensihlerin ekleme ve değiştirme yaptıkları kabul edildiği için, belirsizlik hakimdir³⁸⁵.

2.7.2. Kutsal Efendimizin Tarihi (שודקה ונבר תודלות - Toledôt Rabbenû Ha-Kadôş) Silsile yoluyla Sina Dağı’nda Musa’ya verilen mesajlara kadar uzanan geleneklerle ilgili bütün bilinenleri ve hatırlananları derleyen ve düzenleyen, dolayısıyla Mişna’yı yazıya geçiren kişi olduğu için Yahuda ha-Nasi (135-217), Rabbenû ha-Kadôş-Kutsal Efendimiz olarak bilinir³⁸⁶.

Saadia, Musul’dayken Yahuda ha-Nasi’nin soyu ve Rabbi Hillel ( M.Ö. 110 - M.S. 10) ile Rabbi Hiyya ( M.S.180 - M.S.230) arasında kalan din âlimleri hakkındaki bir soru üzerine, bir mektupla bunlar hakkında bilgi vermiştir³⁸⁷. Elimizde sadece böyle bir eseri yazdığına dair bilgi vardır, ancak bu eserle ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır.

2.7.3. Haşmoniler Tomarı (ינומשח ינב תלגמ - Megillat Bney Haşmonî)

Suriyeli kral III. Antiyokus, M.Ö. 200 yıllarında Yahudiye bölgesini Ptolemeler’in elinden aldı. Yahudi tebaasıyla anlaştı, onlara atalarının adetlerine göre yaşama haklarını verdi ve dînî vecibelerini Kudüs’teki tapınakta sürdürebilmelerini sağladı.

Ancak, M.Ö. 175’te, III. Antiyokus’un oğlu IV. Antiyokus, M.Ö. 167’de Kudüs’teki tapınakta Tanrı Zeus’a ithafen bir sunak hazırlanmasını emretti. Sünneti yasakladı ve tapınağın sunağında domuzların kurban edilmesini emretti. IV. Antiyokus’un bu davranışları büyük bir ayaklanmayı provoke etti. Yahudi karşıtı bu kralın bildirilerine isyan eden Haşmonay ailesinden din adamı Matatiyas ve beş oğlu Yuhanna, Simon, Elazar, Yonatan ve Yahuda, Antiyokus’a karşı yapılan bu ayaklanmanın başını çekti.

385 Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 172-173.

386 Mordechai Katz, Understanding Judaism: A Basic Guide To Jewish Faith, History And Practice, Mesorah Publications, 2000, s. 362; Toprak, s. 212.

387 Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 354; Schechter, Saadyana Geniza, s. 135.

Yahuda, Yahuda Ha-Makkabi (Çekiç Yahuda) olarak bilindi. M.Ö. 166’ya doğru, Matatiyas öldü ve Yahuda, lider olarak babasının yerine geçti. M.Ö. 164’te Selevkos Hanedanına karşı çıkan bu Yahudi ayaklanması başarılı oldu. Tapınak serbest bırakıldı ve yeniden adandı³⁸⁸.

İleri gelen din adamları Kudüs'teki tapınağa girdiklerinde menorayı yakmak istemişler ancak yakmak için küçük bir kapta kutsiyeti bozulmamış çok az miktarda yağ bulmuşlardı. Bu yağ, menora'yı yalnızca bir gün boyunca yakmaya yetecek miktardaydı.

Mucize eseri, o küçük kap yağ, tam sekiz gün boyunca yanmaya devam etti ve din adamları bu arada yeni kutsal yağ hazırlayabildiler. Yahudi bilirkişiler tarafından, hem bu mucizevi olayı hem de Antiyokus’un zulmünden kurtulmayı anmak için, sekiz günlük bir bayram ilan edildi³⁸⁹. Bu bayramın adına da ithaf, adama anlamına gelen Hanuka (הכּנח) ismi verildi.

Hanuka bayramının kutsallığını, bu bayramın Tanah orijinli olmadığını ileri sürerek kabul etmeyen Karaîm mezhebine karşı, Bâbilonya veya Suriye bölgesinde, VII. ya da VIII. yüzyılda yaşamış biri tarafından Aramice olarak Haşmoniler Tomarı ( ינב תלגמ ינומשח - Megillat Bney Haşmonî³⁹⁰) adıyla bir eser yazılmıştır³⁹¹. Bu eserde, Haşmoniler ailesinden Matatias ve oğullarının, özellikle Yahuda ha-Makkabi’nin Selevkos kralı IV.

Antiyokus’a isyan bayrağını açmaları, mücadeleleri ve sonunda zafer kazanmaları destansı bir üslûpla anlatılır³⁹². Yazılışının hemen ardından Arapça, İbranice ve Farsça’ya tercüme edilmiştir. Gaster, 1893 yılında iki Yemen elyazmasına dayanarak eserin Aramice metnini İngilizce’ye tercüme etmiştir³⁹³.

388 Besalel, Yahudi Tarihi, s. 56-57; Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, Cilt I, s. 199.

389 Özen, s. 223-224; Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, Cilt I, s. 199.

390 Eserin bilinen diğer ismi סוכויטנא תליגמ (Megillat Antiyokus- Antiyokus Tomarı)’dır.

391 Franz Rosenthal, “Saadyah's "Introduction to the Scroll of the Hasmoneans" Saadia on the Scroll of the Hasmonaeans by Sa'adia ben Joseph by Samuel H. Atlas and Mosheh Perlmann”, The Jewish Quarterly Review, New Series, Vol. 36, No. 3, Jan. 1946, s. 297; Malter, Saadia Gaon, His Life and Works, s. 355; Eserin yazılış tarihine dair farklı görüşler de mevcuttur. Konuyla ilgili olarak bkz. Aryeh Kasher, “The Historical Background of "Megillath Antiochus", Proceedings of the American Academy for Jewish Research, Vol. 48, 1981, s. 208-209.

392 S. Atlas and M. Perlmann, “Saadia on the Scroll of the Hasmonaean”, Proceedings of the American Academy for Jewish Research, Vol. 14, 1944, s. 1-23.

393 Moses Gaster, “The Scroll of the Hasmonaeans”, Transactions of the Ninth International Congress of Orientalists, Edi. E. Delmar Morgan, Printed for the Committee of the Congress, Vol. II, London 1893, s.

3-32.

Saadia Gaon, Sefer ha-Galui‘nin girişinde Haşmoniler Tomarı’ndan söz etmekte, hatta bu eserden alıntılar yapmaktadır³⁹⁴. Daha sonra eseri Aramice’den Arapça’ya tercüme etmiş ve eserin başına bir de giriş metni eklemiştir³⁹⁵. Saadia, esere giriş yazmasının sebebini şöyle açıklar: “Bu esere giriş yazmamın ilk sebebi, Hanuka bayramının önemini anlamayanların bulunmasıdır. İkinci sebebi ise Hanuka’nın kutsallığını tamamen reddeden Karaîm mezhebidir³⁹⁶”. Saadia Gaon’un bu eseri Arapça’ya çevirmesi ve geniş bilgiler içeren giriş metni yazmasının asıl sebebini, onun genelde Rabbânî Yahudilik anlayışına karşı çıkanlarla, özelde ise Karaîm mezhebiyle olan mücadelesinde aramak daha doğru olacaktır. Çünkü, özellikle Karaîm mezhebi, Hanuka bayramının Tanah orijinli olmadığını, dolayısıyla kutsal bayramlar arasında sayılamayacağını ileri sürerler³⁹⁷. Saadia, bu görüşe karşı çıkmak ve Hanuka’nın kutsallığını savunmak için, kendi döneminde oldukça revaçta olan bu Aramice eserin, daha fazla anlaşılması ve bu dili anlamayan Yahudilerin okuyabilmeleri için Arapça’ya (Judeo-Arabic) tercüme etmiş ve konu hakkında detaylı bir malumat sunduğu giriş kısmını eklemiştir³⁹⁸.