DİLBİLGİSEL EĞRETİLEME VE TÜRLERİ

3.3.1. Düşünsel Dilbilgisel Eğretileme ve Kişilerarası Dilbilgisel Eğretileme

Thompson (2004: 220), dilbilgisel eğretilemeyi “anlam ve sözcükler arasındaki ayrılma” olarak ifade etmektedir. Anlambilim ve sözlükdilbilgisi arasındaki ayrılma, farklı birleşimlere izin verdiği için anlam oluşturma yollarını katlayarak artırmaktadır.

DİD’ne göre iki tür Dilbilgisel Eğretileme bulunmaktadır: Deneyimlerimizi dile aktarmamıza aracı olan Düşünsel Dilbilgisel Eğretileme (Ideational Grammatical Metaphor) ve kişilerarası etkileşimimize aracı olan Kişilerarası Dilbilgisel

74 Eğretileme (Interpersonal Grammatical Metaphor). Düşünsel Dilbilgisel Eğretileme, geçişlilik dizgesideki dönüşümleri yansıtmakta; Kişilerarası Dilbilgisel Eğretileme ise kiplik dizgesindeki dönüşümleri içermektedir. Örnek (13), (15a), (16) ve (17)’de Düşünsel Dilbilgisel Eğretileme kullanımı bulunmaktadır. Kişilerarası Dilbilgisel Eğretileme, bilimsel söylemin temel bir özelliği olmadığı için çalışmamızın kapsamı dışında bırakılmıştır; ancak birkaç örnekle Kişilerarası Dilbilgisel Eğretileme yapılarını inceleyelim.

(19)

It’s likely that we’ll be in France this time next year.

Seneye bu zamanda Fransa’da olma olasılığımız bulunmaktadır.

(Kişilerarası Dilbilgisel Eğretileme) (20)

Could you send your proposal by email, please? Teklifinizi elektronik posta olarak gönderebilir misiniz?

(Kişilerarası Dilbilgisel Eğretileme) (Taverniers, 2006: 322)

Örnek (19)’da olasılık anlamı ‘büyük ihtimalle’ (probably) ifadesi eğretilemeli yapıda ‘olma olasığı’ (it’s likely that) ifadesiyle aktarılmaktadır. Örnek (20)’de ise yapılması istenilen eylem emir kipi ile değil soru kipi ile oluşturulmuştur. Bilimsel metinlerde düşünsel dilbilgisel eğretileme sıkça kullanılırken, konuşma dilinde daha çok kişilerarası dilbilgisel eğretileme kullanılmaktadır (Thompson, 2004).

Halliday (1998)’in de ifade ettiği gibi “dilbilgisel eğretileme” dilbilgisi düzeyinde anlamların çoklu kodlanma sürecidir. Buna göre, tümcelerin aslında birçok okuma düzeyi bulunmakta ve bilimsel bir metni ‘okuma’ farklı bir biliş düzeyini gerektirmektedir. Dilbilgisel eğretileme, bilişsel düzeyde soyutlamayı içerdiğinden daha üst seviyede muhakeme yeteneğine ihtiyaç duymaktadır (Martin, 1991: 315).

Özetlemek gerekirse, resmi yazı dili olarak ele aldığımız bilimsel dil, bağlam bağımlıdır ve temel amacı bilgi iletmektir. Bu özelliğiyle de düşünsel eğretileme kullanımı eğilimi görülmektedir, çünkü bu türden dilbilgisel eğretileme içeriği (content) konuşma dilinden farklı bir yolla yansıtmaktadır (Thompson, 2004).

75 3.3.2. Düşünsel Dilbilgisel Eğretileme Türleri

Daha önce de belirttiğimiz gibi dilbilgisel eğretilemeyle birlikte dikey ve yatay eksende dönüşümler meydana gelmektedir. Halliday (1998), bilimsel metinleri incelemesi sonucunda çok sayıda dönüşümler belirlemiştir. Halliday (1998), tüm bu dönüşümler sonunda ortay çıkan dilbilgisel eğretileme türlerini Tablo 10’daki gibi bir çizelgede toplamıştır.

Tablo 10. Dilbilgisel Eğretileme Türleri

Eşleşik yapı anlambilimsel tür Eğretilemeli yapı sınıf kaydırma örnek

1 nitelik varlık sıfat- ad unstable→instability

istikrarsız→istikrarsızlık 2i 2ii 2iii süreç süreç/olay süreçlerde görünüş süreçlerde kiplik varlık eylem-ad zaman/görünüş eylem (belirteç)-ad kiplik eylemi (belirteç)-ad transform→transformation dönüş- →dönüşüm going to/will→prospect/attempt -AcAk→ihtimal/girişim can/could→possibility/potential -Abil→olasılık/imkan 3i 3ii

koşul [ikincil süreç] varlık ilgeç-ad

İÖ-ad

with→accompaniment; to→destination

ile→eşlik; -A→varış (noktası)

[dust is] on the surface→surface dust

yüzey üzerinde [toz var] → yüzey tozu

4 bağlaç varlık bağlaç-ad so→cause/proof; if→condition

böylece→neden/kanıt; eğer→koşul 5i 5ii 5iii süreç süreç/olay süreçlerde görünüş süreçlerde kiplik nitelik eylem-sıfat zaman/görünüş eylem (belirteç) kiplik eylemi (belirteç)

[poverty] increases→increasing [poverty]

yoksulluk artmaktadır→artan yoksulluk

begin →previous başla-→ilk/birinci will→constant -AcAk→sürekli/daimi 6i 6ii 6iii koşul durum zaman, yer vb. zaman, yer vb. nitelik nitelik (sınıf) belirteç-sıfat ilgeç öbeği- sıfat ilgeç öbeği ön niteleme

[acted] brilliantly→brilliant [acting]

ustaca hareket etti→usta hareket

[argued] for a long time→lengthy [argument]

uzun süre tartıştı→ uzun tartışma

[marks are]on the surface→superficial [marks]

yüzey üzerinde izler→yüzey izleri

7 bağlaç nitelik bağlaç- sıfat before→previous

önce→önceki

8 koşul süreç be/go+ilgeç-

eylem

be about →concern; be instead of→replace

üzere→ ;yerine→değiştir-

9 bağlaç süreç bağlaç- eylem and→complement; then→follow; so→lead to

ve→tamamla-;sonra→izle-; böylece→yol aç-

10 bağlaç koşul bağlaç-ilgeç

(öbeği)

when→in times of; so→as a result of

-dığı zaman→zamanlarda;böylece→sonuç olarak

11 0 varlık 0 –ad [x] →the fact/phenomenon of [x]

[x] → [x] gerçeği/olgusu

12 0 süreç 0 - eylem [x] → [x] occurs/exists

[x] → [x] ortaya çıkmaktadır/var olmaktadır

13 varlık (varlığı)

niteleyen

ad [çeşitli] engine [failed] →engine [failure];

motor [arızalandı] → motor [arızası]

the government [decided] → government’s [decision]

hükümet [karar verdi]→hükümetin [kararı] (Halliday, 1998: 208-210; Halliday ve Matthiessen, 1999: 246-248)

76 Halliday (1998), toplam 13 dilbilgisel eğretileme türü belirlemiştir. Tablo 10’da görüldüğü gibi, 1, 2, 3, ve 4 no’lu dilbilgisel eğretileme türleri ad dönüşümlerini, 11 nolu dilbilgisel eğretileme türü ad kullanımını, 5, 6, 7, 10 ve 13 no’lu dilbilgisel eğretileme türleri nitelik dönüşümlerini, 8, 9 ve 12 dilbilgisel eğretileme türleri ise süreç dönüşümlerini yansıtmaktadır. Diğer bir deyişle, 1, 2, 3, ve 4 no’lu eğretileme yapıları adlaştırma yapılarını oluşturmaktadır. 1’de sıfattan (güzel-güzellik), 2’de eylemden (büyü- büyüme), 3’te ilgeç öbeğinden (yüzey üzerindeki çatlamalar-yüzey çatlakları) ve 4’te bağlaçtan (eğer- koşul) ad dönüşümleri yer almaktadır.

Halliday (1998), çizelgede gösterilen dönüşümlere ilişkin tüm kayma hareketlerini bir şekille özetlemiştir. Aşağıdaki şekilde dilbilgisel eğretilemenin göstermiş olduğu kaymalar, çizelgede dilbilgisel eğretileme türlerine verilmiş olan aynı rakamlarla temsil edilmektedir. Oklar dönüşümlerin hareket yönünü göstermektedir:

Şekil 9. Dilbilgisel Eğretilemede Temel Kayma Hareketleri

(Halliday, 1998: 211)

Şekil (9)’da görüldüğü gibi, anlambilimsel işlevlerin olası düzeni soldan sağa doğru olmaktadır. Buna göre, düzenleme şu biçimde olmaktadır:

bağlaç → koşul → süreç → nitelik → varlık

bağlaç koşul süreç nitelik varlık (niteleyici)

13 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 karmaşık tümce tümce ad grubu

77 Dolayısıyla buradan şu sonuçlara varabiliriz:

1. Her tür anlambilimsel öğe, varlığa, nesneye (yani dilbilgisel olarak ad birimine) dönüşebilmektedir.

2. Bağlaç, koşul ya da süreç, niteliğe (yani dilbilgisel olarak sıfata) dönüşebilmektedir.

3. Bağlaç ya da koşul, sürece (yani dilbilgisel olarak eyleme) dönüşebilmektedir. 4. Bağlaç, koşula (yani ilgeç öbeğinde yer alan bir ilgece) dönüşebilmektedir.

Şekil (9)’da da oklarla ifade edildiği gibi, tam tersi bir hareket söz konusu değildir. Dolayısıyla, burada genel bir kaymanın gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Eğretilemede kayma hareketinin yönü somut olana, yani ada, özellikle katılımcıya (somut nesneler, hayvanlar ve kişiler) doğru olmaktadır. Öyleyse Katılımcı (participant), hareketin varış noktasını oluşturmaktadır (Halliday, 1998).

Bütün bu bilgiler ışığında, anahtar kavramın ad olduğu görülmektedir. Bu çalışmada DİD çerçevesinde Türkçe ve İngilizce bilimsel söylemde adlaştırma yapılarıyla bilimsel bilginin kurgulanması ve yazar kimliğinin kodlanması incelenmektedir. Bu nedenle öncelikle adlaştırma yapılarını incelemek gerekmektedir. Bu amaçla bir sonraki bölüm adlaştırma yapılarına ayrılmıştır.