ARAŞTIRMA YÖNTEMİ: BÜTÜNCE-TEMELLİ YAKLAŞIM

5.1.1. Bütünce-Temelli Yaklaşım Nedir?

Bütünce, bir dil görünümünü ya da dil değişkesini betimlemek için oluşturulmuş doğal dile ait seçilmiş metinler bütünü olarak tanımlanmaktadır (Sinclair, 1991). Metinlerin tümü söylemin bir modelini, diğer bir deyişle bir kesitini oluşturmaktadır. Oluşturulan bütünce, söylemi temsil etmektedir (Teubert ve Čermáková, 2004). Bütünceler, doğal dile ait özgün görünümlere, gözlemlerle kuramlara, elde edilen verilerle genellemelere ve buradan da önemli bulgulara ulaşmamızı sağlamaktadır (Say ve diğ., 2004). Bütünce, dilde kullanımı temel alan çalışmalarla birlikte önem kazanmıştır. Dil çalışmaları iki temel alana ayrılabilir: (i) yapı odaklı çalışmalar (ii) kullanım odaklı çalışmalar. Yapı odaklı dilsel çalışmalar, geleneksel olarak, belli bir yapıyı temel almış ve bu doğrultuda yapısal birimleri, dilbilgisel sınıfları, biçimbirimleri, sözcükleri, öbekleri ve tümceleri incelemiştir. Sözcük ve öbek gibi birimlerin bir araya gelerek nasıl daha büyük birimleri meydana getirdiği araştırılmıştır. Kullanım odaklı çalışmalarda ise belli bir yapının farklı bağlamlardaki farklı işlevleri ve aynı anlama gelen benzer yapıların farklı bağlamlarda kullanımları çalışılmıştır. Dolayısıyla, bu türden çalışmalar belli bir dilbilgisel yapının dilsel kullanım örüntüsünü incelerken bir metne ya da konuşucu/yazara odaklanmaktadır (Biber, Conrad ve Reppen, 1998: 1-2).

130 Bu noktada kullanıma ilişkin dilsel örüntüleri incelemek ve genel eğilimlere varmak için dilsel betimlemelere olanak sağlayacak geniş çaplı doğal dil verilerine ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyacı “Bütünce Dilbilimi”nin oluşturduğu doğal dil örneklemleri karşılamıştır. ‘Bütünce’ yazın, gazete haberleri ya da köşe yazıları, şiir ve tiyatro oyunları, sözcük listeleri gibi çok çeşitli metin türlerinden oluşan metinler bütününden olaşabileceği gibi bir metnin bir bölümünden de oluşabilmektedir. Diğer bir deyişle, ‘bütünce’ yazılı ya da sözlü dilsel kullanımlara dayanan, dilsel çözümleme amacıyla oluşturulmuş metinler bütünü ya da bir metin bölümüdür (Meyer, 2002).

Kapsamlı bir araştırma yürütmek isteyen bir araştırmacı küçük bir örnekleme bağlı kalıp sezgileriyle ya da kendi deneyimleri doğrultusunda hareket etmemelidir. Kapsamlı bir araştırma, doğal dil kullanımının örüntülerini içeren geniş bir bütünceyi gerektirmektedir. Ayrıca kapsamlı bir çalışma kullanım ve yapıyı kapsamalıdır. Buna göre, kullanım odaklı bütünce temelli yaklaşım, yapı odaklı yaklaşımdan ayrı tutulmamalı, tam tersine birbirlerini tamamlayıcı olmalıdırlar (Biber, Conrad ve Reppen, 1998).

5.1.2. Dilbilim Çalışmalarında Bütünce-Temelli Yaklaşımlar

Bir bütüncenin oluşturulmasıyla “gözlemlenebilir, doğrulanabilir ve yorumlanabilir” veriler elde edilmektedir. Ayrıca bütünce oluşturma, ele alınan bir kuram ile ilgili bakış açısını ortaya koymada da destekleyici olmaktadır (McEnery ve Wilson, 2001: 14). Beaugrande (1997)’e göre söylem çözümlemesinde geniş çaplı bütünceler özgün verilere ulaşmada yardımcı olmaktadır. Bu nedenle, söylem çözümlemesi alanında gerçekleştirilen dilbilim çalışmaları (Baker, 2006; Baker ve McEnery, 2005; Biber ve Conrad, 2001; Rey, 2001) ve aynı zamanda eleştirel söylem çözümlemesi alanındaki çalışmalar (Baker ve diğ., 2007, 2008; Cotter, 2001; Fairclough, 2000; Jeffries 2003; Mautner, 2007; Nelson, 2005; Orpin, 2005) sıklıkla bütünce-temelli yaklaşımdan yararlanmıştır.

Son yıllarda yurtdışında “bütünce” sözcüğüne bilgisayar ortamında çözümlenebilir bütünce ile eşdeğer anlam yüklenmektedir. Bilgisayar destekli

131 bütünce çalışmaları ilk olarak 1960 ve 1970’li yıllarda başlamıştır (McEnery ve Wilson, 2001). Bu tür çalışmalarda Bütünce Dilbilim'in amacı “dilbilim incelemelerinde ve betimlemelerinde kullanılmak üzere, belirli bir tasarıma göre, bir metinler bütüncesinin ya da bütüncelerinin oluşturulması ve bilgisayara yüklenmesidir” (bkz. Alpaslan, 2000: 139-141). Dolayısıyla, ilk olarak metinler belli bir tasarıma göre bilgisayara yüklenmektedir. Bilgisayar ortamına aktarılan metinler, doğal dilsel örüntüleri temsil etmektedir. Bilgisayar ortamındaki metinler, bir sonraki aşamada çeşitli bilgisayar programları aracılığıyla araştırmanın amacı doğrultusunda belirlenen ölçütler çerçevesinde incelenmektedir. Elde edilen bulgular yardımıyla dilsel örüntülerle ilgili ‘veri-destekli’ sonuçlara ulaşılır. Çok geniş bütüncelerin incelenmesiyle birlikte biçimbilim, sözdizim, sözlükbilim, biçembilim, edimbilim gibi pek çok dilbilim alanı, yeni kuramlar oluşturma ve aynı zamanda da kuramların geçerliliğini sınama olanağı bulmuştur (a.g.e.).

1990’lı yıllar geniş çaplı elektronik bütüncelerin oluşturulduğu bir dönem olmuştur. Ancak Swales’a göre (2006) geniş çaplı bir bütüncenin küçük çaplı bir bütünceden daha iyi olduğu ileri sürülemez. Boyut aslında üstün bir özellik olarak görülemeyeceğinden 21. yüzyılın başlangıcı küçük ama özelleştirilmiş bütüncelerin dönemi olarak kabul edilebilir. Lee (2001), küçük ancak özelleştirilmiş bir bütüncenin metinlerarası homojenlik oluşturmasıyla tür odaklı ya da sözlükdilbilgisel özelliklerin yanı sıra bildirişimsel, edimbilimsel ve bağlamsal özellikleri ortaya çıkarmada uygun veriler sağladığını ileri sürmektedir.

Bütünce Dilbilimi alanında araştırmaların amaçları doğrultusunda çeşitli bütünceler oluşturulmaktadır. Farklı dillere ait metin örneklerine yer verildiği bütünce paralel bütünce olarak adlandırılmaktadır. “Paralel bütünce” ya da çeviri bütüncesi (Parallel or translation corpus), özgün ve erek bir dile çevrilmiş metinlerden oluşmaktadır. Karşılıklı paralel bütünce (reciprocal paralel corpus) ise bütünceye dahil olan dillerde özgün ve çeviri metinleri yer almaktadır. Paralel bütünceler, çeviri edimi hakkında bilgi vermesi yanı sıra farklı söylemlerde sözcük öbekleri ve daha karmaşık birimlerin kullanımı konusunda da aydınlatıcı bilgi sağlayabilmektedir (bkz. Teubert ve Čermáková, 2004: 120-122).

132 Bu çalışmada kullanılan bütünce, karşılıklı paralel bütüncedir. Karşılıklı paralel bütüncede Türkçe ve İngilizce özgün metinler ve Türkçeden İngilizceye aktarılmış paralel metinler yer almaktadır.