Okul yetiştiren, işletme de istihdam eden kurum olarak mesleki eğitimin özünü meydana getirirler. Eğitimin ne kadarı okulda ve ne kadarı da işletmede yapılmaktadır sorusuna cevap verirken çeşitli ülkelerde farklı eğitim modelleri ortaya çıkmıştır. Genellikle mesleki eğitim sistemleri üç ana grupta toplanmaktadır. Bunlar; okula esas olan sistemler, çıraklığı esas alan sistemler ve hem okulu, hem de çıraklığı esas alan sistemlerdir. Mesleki eğitim sistemi ne olursa olsun daima okul ile işletme arasında işbirliği söz konusudur (Doğan ve diğerleri, 1997:185).
Okulu esas alan sistemlerde mesleki eğitim 8-10 yıllık zorunlu temel eğitime dayalı olarak okul içinde gerçekleştirilmektedir. Model zorunlu eğitimden sonra gençleri kısa yoldan hayata ve iş alanlarına ya da başarı düzeyine göre yüksek öğretime yönlendirmektedir. Pahalı olan okul donanımının sürekli olarak yenilenmesi gereken bu model, eğitime önemli ölçüde kaynak ayıran İsveç, Belçika, Fransa, İtalya gibi ülkelerde uygulanmaktadır.
Çıraklığı esas alan sistemlerde ise, devlet ve özel işletmelerin işbirliği ile gerçekleştirilmektedir. Çıraklık eğitimi, bazı AB ülkeleri, ABD ve Japonya’da 8-10 yıllık zorunlu temel eğitime dayanmaktadır. Almanya’da ikili eğitim (dual sistem) olarak tanımlanan bu modelde teorik eğitim meslek okulunda, uygulama işletmelerde yapılmaktadır. Almanya, İsviçre, Avusturya gibi ülkelerde meslek eğitimi çıraklık eğitim yoluyla yapılmaktadır. Bu ülkelerde tam zamanlı mesleki-teknik okullarla çıraklık eğitiminin dayandığı eğitim kademesinin aynı olması yatay ve dikey geçişleri önemli ölçüde kolaylaştırmaktadır (Kazu, 2002:9).
Batı Avrupa ülkelerindeki mesleki ve teknik eğitim birbirinden oldukça farklı temeller esas alınarak geliştirilmiştir. Bu farklılıklar, her ülkenin tarihi gelişim sürecine, hızlı teknolojik gelişmelerin algılanmasına ve uygulanmasına, sosyal hakların ve fırsat eşitliğinin benimsenmesine bağlı olarak değişmektedir. Bu bakımdan ülkeleri birbirleri ile doğrudan doğruya karşılaştırmak oldukça zordur.
Avrupa ülkelerinde mesleki eğitim sistemi iki ana prensibe göre geliştirilmiştir. Bunlar pratik uygulamalar işyerlerinden ve teorik çalışmaları eğitim kurumlardan gerçekleştiren çıraklık sistemi ile ortaöğretim düzeyindeki meslek liseleridir.
Bu bölümde Amerika, Almanya, İngiltere ve Fransa’daki okul-sanayi ilişkilerine değinilmiştir.
2.8.1. Amerika’da Okul-Sanayi İlişkileri
Zorunlu öğretim yaşı 17’ye yükselen Amerika Birleşik Devletleri’nde bir genç, becerili işçi olmak üzere hem çıraklık sistemine ve hem de meslek okullarına gidebilir. Çıraklık sistemi ile meslek okulları arasında iyi bir geçiş düzeni sağlanmıştır. Çıraklık sistemine giren genç aynı zamanda meslek okullarına devam ederek teknik bilgisini genişletmek zorundadır. Öğrencinin meslek okulunda harcadığı zaman çıraklık sisteminde değerlendirilir (Alkan ve diğerleri, 1998:237).
Amerika’da okul-sanayi işbirliği son yıllarda adeta yeniden keşfedildi. Okul-işletme işbirliğinin çok büyük bir öğrenme potansiyeline sahip olduğu vurgulanmaya başlandı. Bunun başlıca iki sebebi bulunmaktadır. 1) İşverenlerin istekleri, 2) Öğrenme kuramlarında yeni görüşlerin geliştirilmesidir.
Amerika Birleşik Devletleri’nde okul ile işletmeler arasında çeşitli uygulama birimleri bulunmaktadır. Bunların başlıcaları burada kısaca tanıtılmıştır.
Gölge işgören: Bu modele göre bir veya iki öğrenci işyerinde çalışan bir işgörenin (işçi,
usta, teknisyen) yanına verilir. İşgören ne yaparsa öğrenciler gölge işgören olarak onu izlerler ve yaptığını gözlemlerler. Bu yaklaşımda öğrencilerin kazandıkları deneyim ve ayrıntılar birbirinden farklıdır.
Bir işgörenle bir öğrenciyi eşleştirme: Bir öğrenci ile iş içinde çalışan bir işgören
eşleştirilerek bir ekip meydana getirilir. Bu program lise düzeyinde uygulanır ve öğrencinin mesleki uygulamaları ayrıntılı olarak anlamasına olanak sağlar. Programın süresi esnektir.
Çıraklık sistemi: Bu sistemde öğrenci mesleki becerilerini işyerinde mesleki bilgilerini
okulda öğrenir.
Okul-işletme işbirliği: Bu modelde öğrenci zamanının bir kısmını okulda ve bir
kısmını da işyerinde geçirir. İşyerlerine gidiş haftanın belirli günleri olabileceği gibi blok bir sürede (2-3 hafta gibi) olabilir. Öğrenci genellikle ücret alır ve okulda çalıştığı alanla ilgili bir işletmede uygulama yapar.
İntership: İşverenle çeşitli düzenlemeler yapılabilir. Yaz aylarında, mesai saatlerinin
kazandırmaya yöneliktir. Altı hafta veya daha uzun süreli olabilir (Doğan ve diğerleri, 1997:193-194).
2.8.2. Almanya’da Okul-Sanayi İlişkileri
Almanya’da zorunlu eğitim 9-10 yıl sürmektedir. Alman mesleki eğitiminde zorunlu eğitimini tamamlayan öğrencileri okuldaki kapasitesi ve başarı durumunu değerlendiren mesleki eğitim danışmanları, eğitim bilimi ve psikoloji uzmanları, veliler birlikte karar vermektedir (Kazu, 2002:10).
Öğrenciler tam zamanlı ya da kısmi süreli çıraklık okullarına devam etmektedir. Zorunlu eğitimi tamamlayan lise eğitimine devam etmeyen öğrenciler, kısmi süreli meslek okullarına gitmek zorundadır. Bu okullar 3 yıl süren teorik ve uygulamalı eğitimin bir arada verildiği eğitim kurumlarıdır. Eğitim, pratik uygulama içeren bir staj ile sona ermektedir. Kısmi süreli çıraklık okullarında, öğrenimine devam etmek isteyen öğrenciler için geniş çaplı çıraklık eğitimi verilmektedir. Bu eğitimi başarıyla tamamlayan öğrenciler “mesleki yeterlilik belgesi “ almaktadır. Tam zamanlı çıraklık okulları, öğrencileri iki yıl boyunca teknik diplomaya ve aynı zamanda meslek yüksek okullarına hazırlayan meslek liseleridir. Tam zamanlı meslek liselerinden mezun olan öğrencilerden “yüksek okula giriş sınavı”nda başarılı olanlar yüksek okula veya meslek üniversitelerin devam etmektedir.
Üniversite eğitiminin pahalı olması buna karşın ikili sistemde işletmelerin meslek öğrencisine ücret ödemesi meslek öğrenimini çekici hale getirmektedir. Ayrıca belli başlı işletmeler meslek eğitimi görmeyen gençleri işe almamaktadır. İşletmeler öncelikle kendi eğitim merkezinde okuyan gençler arasından başarılı olanları işe almaktadır. Almanya’da iyi bir işletmede işçi olabilmenin yolu ikili mesleki eğitimi bitirmekten geçmektedir. Meslek eğitimini bitiren gençler mesleki öğrenimine devam ederek ustabaşı, eğici usta ve meslek yüksek okulunu bitirerek tekniker olma fırsatına sahip olabilmektedir (Doğan ve diğerleri, 1997:196).
2.8.3. İngiltere’de Okul-Sanayi İlişkileri
İngiltere’de zorunlu eğitim yaşı 5 ile 15 arasındadır. Mesleki ve teknik eğitim programları büyük oranda iş hayatı içinde yürütülür.
İngiltere’de teknik programlar genellikle yarı zamanlı çalışmalarla yürütülür. Teknisyen adayı iş hayatında çalışırken bir taraftan da akşamları okullara devam ederek teknik programı tamamlar. İngiltere’de teknisyenlerin ek eğitimle mühendis olma olanakları vardır.
İngiltere’de becerili işçi yetiştirmek için temel kaynak çıraklıktır. Çıraklık programına giren gençler 18 yaşına kadar haftada bir gün okullara gitmek mecburiyetindedir. Okula gitme iş saatleri içinde olur. Çıraklık süresi 16 yaşında başlamakta olup ortalama beş yıldır. İngiltere’de ülkemizde anladığımız anlamda meslek okulları var olmakla beraber yaygın değildir (Alkan ve diğerleri, 1998:239).
Yerel düzeyde kararlara katılma, okulların iş hayatındaki değişikliklere çabuk uyum sağlamasına imkân vermektedir. İngiltere’de resmi okul sisteminin dışında birçok kuruluşta gençler için eğitim olanakları sağlamaktadır. Özellikle resmi okulların dışındaki kurumlar tarafından verilen mesleki ve teknik eğitim programları işyeri ve yerel ihtiyaçlara dönüktür. Bütün bu programlar işyerinde uygulama yapmayı içermekte ve eğitim kurumları ile işyerleri bir ortak gibi işbirliği yapmaktadır (Doğan ve diğerleri, 1997:199).
2.8.4. Fransa’da Okul-Sanayi İşbirliği
Fransa’da ise zorunlu eğitim 6-16 yaşları arasında olup 10 yıl sürmektedir. Öğrenciler ilk beş yıl ilkokullarda eğitim almaktadır. İlkokul eğitiminin amacı öğrenciye temel bilgiler, zekasını duyarlığını, fiziksel sanatsal yeteneklerini ve dünya görüşünü geliştirerek orta eğitime hazırlamaktadır (Kazu, 2002:12).
Fransa’da Temmuz 1975’te kabul edilen “Hoby Yasası” mesleki yönlendirme açısından büyük bir reform olmuştur. Bu yasaya göre Fransız öğrencilerinin aynı hızla gelişmediği ve bu nedenle her birinin farklı gelişim özellikleri gösterdiği, bunların ilgilerinin, yeteneklerinin ve değer yargılarının farklı olabileceği üzerinde durulmuştur. Bu yolla 10 yıllık zorunlu eğitimden sonra öğrenci kolejlerine girmeye hak kazanmaktadırlar. Bu kolejler hem genel eğitim vermekte hem de meslek öncesi hazırlık eğitimi vermektedir. Bu da gösteriyor ki Fransa’da mesleki yönlendirme zorunlu eğitimden sonra başlamaktadır (Büyükkaragöz, 1997:5; MEB, 1995:10).
Fransa’da mesleki eğitim almanın iki yolu vardır: Biri mesleki eğitim okullarına gitmek, diğeri çıraklık eğitimi almaktadır. Mesleki eğitim okullarında okuyanlar için sanayide zorunlu bir çıraklık dönemi olmasına rağmen, teorik ve pratik eğitim bir atölyede veya okul laboratuarında yapılır. Çıraklık eğitimi ise okul dışında verilmektedir. Meslek liseleri iki yıllık bir eğitim sonunda endüstri veya hizmet sektörü alanında nitelikli gençler yetiştirir. İki yıllık dönemden sonra öğrencinin profesyonel yeterlilik sertifikası veya mesleki diploma almaları sağlanır. Çıraklık eğitim, 16-25 yaşları arasındaki gençlerin 1-3 yıl arasında süren bir meslek dalına yetiştirilmesi sağlanır. Öğrencilerin üstün başarılı olması halinde aynı anda birden fazla çıraklık anlaşması yapılabilir. Çıraklık merkezlerinde teorik derslere de devam etmek ve bunun yanında da öğrenciye pratik eğitim verilmektedir.
Fransa’da eğitim merkezi bir sistemle yürütülmektedir. Son yıllarda merkezde toplanan bazı yetkilerin yerel düzeye devredilmesi yönünde bir yönelme gözlenmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı mesleki eğitim uygulamalarını yönlendirmek için iş hayatının da temsil edildiği bir “Eğitim ve Endüstri İlişkileri Yüksek Konseyi” oluşturmuş bulunmaktadır. Ayrıca her sektörde eğitim endüstri ilişkilerini planlayacak alt gruplar meydana getirilmiştir. Bu alt gruplarda işverenler ve işçi kuruluşları 10’ar temsilci ile temsil edilmektedir. Ayrıca bu gruplarda hükümet temsilcileri, veliler, sanayi ve ticaret odaları ve diğer ilgili örgütler yer almaktadır (Doğan ve diğerleri, 1997:199).