İngiliz arşivlerindeki “Devrimden Sonra Rusya Orta Asya'sındaki Siyasi Gelişmeler (Political Developments In Russian Central Asia Since The Revolution) ve “Resmi Belgelere Dayalı Dünya Savaşı Tarihi (History of the Great War based on Official Documents)” adlı gizli belgelerde devrimin Türkistan’a yayılması İngiliz istihbaratı tarafından detaylı olarak Londra’ya bildirildiği görülmektedir. Bu belgelere göre devrim sonrası Türkistan coğrafyasında bağımsızlık hareketlerinin görünüşte Sovyet eliyle teşvik edilirken arka planda bunun gerçek olmadığı ifade edilmektedir359.
357 TNT PRO. CAB/24/57, s. 5.
358 “Political Developments In Russian Central Asia Since The Revolution”, TNT PRO. CAB/24/57, 27
Haziran 1918.
359 TNT PRO. CAB/24/57, 27 Haziran 1918, s. 6; “History of the Great War based on Official
Ayrıca “halen güçsüz olan ve bölgede kontrolü tam olarak eline alamayan Sovyet yönetimi böyle bir politika yardımıyla zaman kazanmak istemekte ve İngilizlerin Türkistan’da etkisinin zayıflatılarak karşı bir ayaklanma politikası uygulamaktadır. İngilizler, ise özellikle Türkistan’daki İngiliz karşıtı meydan okumanın Hindistan'daki sömürge yönetimine yansımaları konusunda endişelidir. Bolşevizm’in, Hindistan'a girmesine izin verildiği takdirde, orada bir İngiliz karşıtı devrimi tetikleyebilecek “bulaşıcı bir hastalık” gibi tüm İngiliz sömürgelerine yayılacaktır” denilmektedir360.
İngilizler bu kapsamda Rusya, Türkistan, Hindistan ve diğer sömürgelerde bir dizi Bolşevik karşıtı önlemler başlatmışlardı. Bolşevik edebiyatının Hindistan'a girişi sansürlenmişti. Ayrıca Hint basınının bir bölümü Hint kitleleri arasında Sovyetler Birliği karşıtı ve anti-komünist propaganda yaymaya başlamıştı. Hindistan dışında, Pekin, Tokyo, Vaşington ve hatta Batavia'daki (Hollanda sömürgesindeki Doğu Hint Adaları) İngiliz büyükelçilikleri ev sahibi ülkelerdeki Sovyet bildirilerinin yayınlanmasını önlemeye çalışmış ve bu ülkelerden Hindistan'a gönderilebilecek Bolşevik yanlısı yayınları sansürlemişti 361.
İngilizler aynı zamanda karşı propaganda için “Wellington House” adıyla bilinen bir propaganda ofis kurdu. Ayrıca M.O.5. 362 ve daha sonra M.I.7.363bünyesinde
Güney ve Orta Amerika'da çeşitli yerlerde Müslüman kolonileri de dahil birçok yerde Müslümanlar arasında karşı ve yanıltıcı propaganda yapmak için çalıştı.
Her ne kadar Wellington House çok bilinen bir kurum olsa da temelde karşı
propaganda gizli olarak M.I.7. tarafından yapılmaktaydı. M.I.9. ise tüm ülkede “Posta
360 Frederick Stanwood, War, Revolution & British Imperialism in Central Asia, Ithaca Press, 1983,
s. 108.
361 Frederick Manson Bailey, “In Russian Turkestan under the Bolsheviks”, Journal of the Central
Asian Society, Vol. 8.1, 1921, ss. 49-69.
362 M.O.5. (Military Operation) daha sonra M.I.5. olarak bilinen iç güvenlik istihbarat kurumuna
dönüşmüştür. Bkz. “Reports of the A branch of M.1.5”, KV 1/27.
363 M.I.7. Basın Bürosu, İngiliz Hükümeti tarafından propaganda amacıyla kullanılan yabancı
gazeteciler üzerinde genel denetim yapmaktadır. M.I.8 ve M.I. 9 ise Kablo ve Posta Sansürü bölümleridir ve önleyici kuruluşlar olarak çalışmaktadır. Bkz. “Reports of the A branch of M.1.5”, KV 1/13.
Sansürünü” uygulamaktaydı. Özellikle Hindistan bölgesi ile Osmanlı toprakları bu konuda önemli çalışma alanları haline gelmişti.
Bu kapsamda İngilizler tarafından ABD ve İsviçre’den yayılan İngiliz karşıtı Hindistan ve Türkistan propagandasına yönelik broşürler ve gazeteler posta yoluyla ve diğer şekillerde dağıtılmalarının durdurulması sağlandı. İngilizler Fransız ve İtalyan Hükümetlerinden yine aynı şekilde bu tür yayınların yasaklanması istedi. Dışişleri Bakanlığı, Hindistan Bürosu ile birlikte, Arapça, Farsça, Türkçe ve Hintçe dilinde "El Hakikat" adlı bir propagandacı gazeteyi mümkün olduğunca bölgede dağıttı. Bu kapsamda İngiliz belgelerinde özellikle “Kansu ve Doğu (Çin) Türkistan’ı için yararlı olacak olan Çince yazılı süreli yayınlar başlatıldığı” vurgulanmaktadır364.
Türkistan bölgesi söz konusu olduğunda özellikle Petrograd’da Hugh Walpoie, Binbaşı Thornhill ve Profesör Harold Williams'ın öncülüğünde bir Büro kurulmuştu. Büro İngiliz-Rus Komisyonu olarak kendisini gizlemekteydi. Bu bürodan bölgeye yönelik propaganda ve karşı propaganda yapılmaktaydı. Ayrıca Hindistan bölgesi ve çevresi için faydalı olacak dört Hint dilinde metin içeren bir gazete yayınlanmaktaydı. Cook'un "Büyük Britanya ve Türkiye ve Belçika Tarafsızlığının İhlali" (Great Britain and Turkey ve The Violation of Belgian Neutrality) başlıklı bir çalışması365, Avrupa Krizi Üzerine Beyaz Kitap: "Neden Türkiye ile savaşıyoruz?"(Why we are at war with Turkey) adlı eser ve "Times”ın bölgedeki yayınları bu alanda sayılabilecek önemli yayınlardı366.
İngilizler, Bolşeviklerin Türkistan’da elde edecekleri bir başarının, İran, Afganistan ve Hindistan'da “siyasi düzensizlik ve ideolojik ayaklanma” ya neden olabileceğini ve böylece tüm bölgede kontrollerini yitirebileceklerini düşünmekteydi.
364 İngiliz belgelerinde yer alan “Buenos Aires'te Oryantallerin sayısı çoktur ve şu anda müttefiklerin
lehine açık bir şekilde çalışan eski Osmanlı İmparatorluğu Başkonsolosu Emir Emin Arslan tarafından bizim lehimizde kuvvetli bir propaganda yapılıyor. Arslan, 1914 yılında Buenos Aires’te Osmanlı Başkonsolosluğu’nda görev yaparken, Osmanlı’nın Alman İmparatorluğu ile ittifak yapması nedeniyle Genç Türk hükümetinden ayrıldı” bilgisi oldukça dikkat çekicidir. Bkz. “Secret, British Propaganda in Allied and Neutral Countries”, TNA:PRO. CAB/24/3, 20 Aralık 1916.
365 “Secret, British Propaganda in Allied and Neutral Countries”, TNA:PRO. CAB/24/3, 20 Aralık 1916,
s. 1.
Böyle bir senaryo ise hem Hindistan Valiliği’nin hem de Londra’daki birçok politikacının uykularını kaçırmaktaydı. Sonuç olarak, İngiltere “Asya kolonileri üzerinde denetim tesis etme ve Türkistan’da siyasi etki oluşturma çalışmalarını” ivedilikle uygulamaya başlamıştı367.
Rusya’nın Trans Kafkasya (Güney Kafkasya) ve Türkistan’daki otoritesinin çökmesi, İngilizlere “Müslümanlar arasında Bolşevik karşıtı ve bağımsızlık yanlısı duyguları sömürmek” için bir fırsat sunmuştu. “Kafkasya, Trans Kafkasya ve Türkistan’da yıllardır Rus işgali altında yaşayan halkları desteklemek ve İngiliz yanlısı devletleri oluşturmak” için planlar yapılmaya başlanmıştı. Ayrıca İngiliz hükümeti, herhangi bir Türk-Alman ittifakının bölgeye nüfuz etmesinin önlenmesi amacı ile söz konusu bölgelerde çeşitli askeri ve siyasi seferler göndermişti. Hindistan ve komşu ülkelerdeki devrimci faaliyeti hızlandırmak için Taşkent'te bir Merkez kurulmuştu. Çitral368 ve Kaşgar aracılığıyla bir dizi Hintli Müslüman Türkistan’a gönderilmişti.
Hindistan'ı herhangi bir Bolşevik etkisinden yalıtmak için askerî açıdan Türkistan’a nüfuz etmek yeni İngiliz politikasının temeli haline gelmiştir ve bu amaç için her yola başvurulmaktaydı369.
Bu arada Bolşeviklerde 1919'un başlarında, Taşkent’teki Rus Komünist Partisi (Bolşevik) bölge komitesi, İranlılar, Türkmenler, Afganlar, Çinliler, Uygurlar ve Hintliler arasında propaganda çalışması yürüten bir ajans kurmuştu. Daha sonra ise hem Türkistan'da hem de dışında faaliyet göstermek ve ülkelerin mevcut devrimci örgütlenmesini birleştirmek amacıyla Uluslararası propaganda (Sovienteprop) konseyi kuruldu. Konsey, Doğu’daki etkili kişileri ve grupları eğitmeye çalışıyordu370.
1920'nin başlarında ise Taşkent Sovyet Dışişleri Komiseri tarafından Taşkent'te Hintli devrimciler için özel bir eğitim okulu kuruldu. Okul kısa süre sonra
367 TNA:PRO. CAB/24/3, s. 2.
368Çitral veya Çetrar, Pakistan'ın Hayber-Pahtunhva eyaletinde bir şehirdir.
369 Gerald Morgan, Anglo-Russian Rivalry in Central Asia 1810-1895, Routledge, 2012, ss. 25-64. 370 Moisej Aronovič Persic and Rostislav Aleksandrovič Ul'ânovskij, Revolutionaries of India in
Soviet Russia: Mainsprings of the Communist Movement in the East, Progress Publishers, 1983,
M.N. Roy başkanlığındaki Komünist Enternasyonal'in Taşkent Bürosu tarafından yönetilmeye başlandı. Okulda çeşitli Hint göçmenlere eğitim verildi. Ancak İngiliz- Sovyet Anlaşması'nın ardından okul kapatıldı371.
İngilizlerin faaliyetlerine karşın 25 Kasım 1918'de Sverdlov'a sunulan Hint delegasyonu hakkındaki bir rapordan İngiliz emperyalist sisteminin amacının çok da başarılı olamadığı görülmektedir. Bu raporda “Britanya'nın bütün çabalarına rağmen, kendi kaderini tayin hakkı söylemleri Hindistan'a nüfuz etimiştir” denilmişti372.
Bölgede ve özellikle yerli Müslümanlar arasında yaşanan İngiliz karşıtı duygular, Kudüs’ün işgali ve Osmanlı sempatisinin yüksek olduğu bir dönemde meydana gelmişti. İngiliz yönetimi bunun farkındadır ve eğer Bolşevik ideolojisi bölgeye yayılırsa var olan bu gerilimler büyük bir isyana dönüşebilecekti.
Artan bu endişeler kapsamında İngilizler, Türkistan’daki sosyalist devrimin ilerlemesini kontrol etmek ve bölgede bir askeri üs kurmak için General W. Malleson önderliğinde olmak üzere Aşkabat, Kaşgar ve Taşkent’e yönelik bir askerî harekât başlatacaktı. Bu harekatın birincil amacı anti-devrimci güçlere destek vermek ve Bolşeviklerin bütün Türkistan’daki etkisini kırmayı öngörmekteydi. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde “İngiliz Askeri İstihbarat” ağının bölgede nasıl işlediği, Türkistan’daki Sovyet iktidarına yönelik saldırıların nasıl yönetildiği ve en önemlisi İngiltere’nin Türkistan siyasetine yönelik politikası detaylı olarak ele alınacaktır.