1917 Rus Devrimi, ekonomiden dış politikaya yönetimde birçok değişiklik meydana getirmiştir. Bir imparatorluk daha etkisiz bir cumhuriyet haline gelmiş, yükselen liberal ve sol politikacılar çarın yerini alarak görünürde ulusal ve etnik azınlıklara yönelik yeni bir politika ortaya çıkmaya başlamıştır237.
Rusya'da ideal bir toplumun hayali, 1880'lerde, küçük bir Rus entelektüel grubunun, işçi sınıfının çıkarlarını korumak için Marksist bir hareket kurmasıyla şekillenmeye başladı. Liderleri G. V. Plekhanov, Rusya’nın kalkınmasının Orta ve Batı Avrupa’nınkine benzer olacağını savunuyordu. Plekhanov’e göre ülke sanayileşecek ve otokratik yönetim sistemi yıkılarak orta sınıfın egemen olduğu anayasal bir düzen burjuva devrimi ile gerçekleştirilecekti. Sanayileşme olgunluğa ulaştığında ve proletarya (endüstriyel işçi sınıfı) güçlü bir güç haline geldiğinde, Orta ve Batı Avrupa'da henüz gerçekleşmemiş olan ikinci sosyalist devrim olacaktı.
1898'de Rus Marksistler, beş yıl sonra Bolşevik ve Menşevik hiziplerine ayrılarak Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi'ni kurdu. Marksistlerden daha az doktiriner olan fakat eşit derecede militan olan Sosyalist Devrimciler Partisi (Sİ), nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan köylüleri temsil ettiğini iddia ediyordu. 1901’e kadar ülkenin birçok bölgesinde bu fikir çerçevesinde siyasi örgütler kuruldu. Ancak 1914'ten önce ise tüm siyasi partiler Rusya'da yasa dışıydı238.
236Seyfettin Erşahin, “Türkistan'ın" Verilen Bağımsızlık" tan" Alınan Bağımsızlığa" Yürüyüşü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 44.1, 2003, ss. 313- 343.
237 Alan Wood, The origins of the Russian revolution, 1861–1917, Routledge, 2004. s. 85.
Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi, Rus köylülerinin toprağı bölme gelenekleri açısından doğal sosyalistler olduğunu düşünüyorlardı. Böylece işçiler değil, köylüler devrimin temel gücü olacak ve Rusya diğer ülkelerden daha hızlı bir şekilde sosyalist olabilecekti. Sosyalistler, XIX. yüzyılın sonlarında kırsal kesimde aktifti.
Sosyalist Devrim Partisi ise 1900’de kuruldu. Bu parti köylülerin hakları için mücadele etti ve soylulara ait toprakların köylülere devredilmesini istedi. Sosyal Demokratlar, Sosyalist Devrimciler ile köylüler konusunda çatışıyordu. Lenin, köylülerin birleşik bir grup olmadığını düşünüyordu. Bazıları fakir, bazıları da zengin, bazıları emekçi, bazıları ise işçi çalıştıran kapitalistlerdi. İçlerindeki bu farklılaşma göz önüne alındığında, hepsi sosyalist bir hareketin parçası olamazlardı. Parti örgütlenme stratejisi üzerine bölündü. Bolşevik grubu yöneten Vladimir Lenin, Çarlık Rusya’sı gibi baskıcı bir toplumda partinin disiplinli olması ve üyelerinin sayısını ve kalitesinin kontrol edilmesi gerektiğini düşünüyordu. Diğerleri (Menşevikler) partinin herkese açık olması gerektiğini iddia ediyordu (Almanya'da olduğu gibi)239.
Sosyal Demokratlar ve Sosyalist Devrimcilerle birlikte 1905 devrimi sırasında bir anayasa talep etmek için köylüler ve işçilerle birlikte çalıştılar. İmparatorluktaki milliyetçiler (örneğin Polonya'da) ve Müslüman Ceditçiler tarafından desteklendiler.
1904 yılı, Rus işçiler için özellikle kötü bir yıldı. Temel malların fiyatları o kadar hızlı yükseldi ki, reel ücretler yüzde 20 azaldı. İşçi derneklerinin üyeliği çarpıcı biçimde arttı. 1904'te kurulan Rus İşçileri Meclisi'nin dört üyesi endüstriyel eylem çağrısında bulundu. Birkaç gün içinde St. Petersburg'da çalışan 110.000'den fazla işçi, çalışma günlerinde sekiz saate düşürülmesi, ücretlerde bir artış ve çalışma koşullarında iyileşme talep ederek greve gitti.
Peder Gapon liderliğindeki işçi alayı Kışlık Saray'a ulaştığında polisler saldırdı. 100'den fazla işçi öldürüldü ve yaklaşık 300 kişi yaralandı. Kanlı Pazar olarak bilinen olay, 1905 Devrimi olarak bilinen bir dizi olayı başlattı. Ülkenin dört bir yanında
Russian Revolution, Routledge, 2013, s. 32.
239 Paul H. Avrich, “The Bolshevik Revolution and Workers' Control in Russian Industry”, Slavic
grevler gerçekleşti ve üniversiteler kapandı. Avukatlar, doktorlar, mühendisler ve diğer orta sınıf işçiler, Sendikalar Birliği'ni kurdu ve kurucu meclis istedi. 1905 Devrimi boyunca Çar, seçilmiş bir danışma Parlamentosu veya Duma'nın kurulmasına izin verdi240.
Devrim boyunca, fabrika işçilerinden oluşan çok sayıda sendika ve fabrika komitesi kuruldu. 1905’ten sonra çoğu komite ve sendika yasadışı ilan edildiğinden gayrı resmi olarak çalışmaya devam etti. Siyasi faaliyet konusunda ciddi kısıtlamalar getirildi. Çar 75 gün içinde ilk Duma'yı, üç ay içinde ikinci Duma'yı feshetmişti. Otoritesinin sorgulanmasını ya da gücünün azalmasını istemiyordu. Oylama yasalarını değiştirdi ve üçüncü Duma'yı muhafazakâr politikacılarla donattı. Liberaller ve devrimciler uzak tutuldu241.
1914'te Birinci Dünya Savaşı savaş başladı. Her ülkenin küresel bir imparatorluğu vardı ve savaş Avrupa'da olduğu gibi Avrupa dışında da devam ediyordu. Rusya'da, savaş başlangıçta popülerdi ve insanlar Çar II. Nicholas’ı destekliyordu. Savaş devam ederken, Çar, Duma'daki partilerle istişare yapmıyordu ve kendisine yönelik destek zayıflamaya başlamıştı.
Birinci Dünya Savaşında Doğu cephesi Batı cephesindekinden farklıydı. Batıda, ordular doğu Fransa boyunca uzanan siperlerde savaşıyorlardı. Avrupa’nın doğusunda ise ordular büyük zayiatlar veriyordu. Yenilgiler şok edici ve moral bozucu oldu. Rusya orduları, 1914-1916 yılları arasında Almanya ve Avusturya'da kaybetti. 1917'ye kadar 7 milyondan fazla kişi öldü. Ruslar geri çekildiklerinde, düşmanın karadan çıkmasını engellemek için mahsulleri ve binaları yok ettiler. Ekinlerin ve binaların imhası Rusya'da 3 milyondan fazla mülteciye yol açtı242.
Bu durum hükümetin ve Çar'ın suçlanmasına neden olmuştu. Askerler böyle bir savaşa katılmak istemiyorlardı. Savaşın sanayi üzerinde de ciddi bir etkisi oldu.
240 Abraham Ascher, The revolution of 1905: Russia in disarray. Vol. 1, Stanford University Press,
1994, ss.15-36.
241 a.g.e., ss.37.
Rusya'nın kendi sanayisi gelişmiş değildi ve Baltık Denizi'nin Almanya tarafından kontrol edilmesi nedeniyle diğer sanayi ürünlerini tedarik edilemiyordu. 1916'da demiryolu hatları da bozulmaya başladı243.
Orduyu beslemek için büyük miktarda tahıl kaynağı gerekiyordu. Kentlerdeki insanlar için ekmek ve un azdı. 1916’da ekmek dükkanlarında önünde birçok isyan yaşanıyordu. 1917 kışında, başkent Petrograd'daki koşullar acımasızdı. Şehrin yerleşim düzeni, halkları arasındaki bölünmeleri açıkça ortaya koymaktaydı. İşçi mahalleleri ve fabrikaları Neva Nehri'nin sağ yakasındaydı. Lüks yerler, Kış Sarayı ve Duma'nın buluştuğu saray da dahil olmak üzere resmi binalar ise nehrin sol tarafındaydı244.
Şubat 1917'de, işçi kesiminde gıda kıtlığı derinden hissedildi. Kış çok soğuktu ve olağanüstü don ve şiddetli kar yağışı vardı. Hükümeti korumak isteyen milletvekilleri Çar’ın Duma’yı feshetme arzusuna karşı çıktılar. 22 Şubat'ta bir fabrika greve başladı. Ertesi gün, elli fabrikadaki işçiler greve gitti. Birçok fabrikada kadınlar grevlere önderlik ediyordu.
Gösteriler fabrika mahallesinden başkentin merkezine (Nevskii Prospekt) taşındı. Bu aşamada, hiçbir siyasi parti hareketi aktif bir şekilde örgütlemiyordu. Şık mahalleler ve resmi binalar işçiler tarafından çevrildi, hükümet ise sokağa çıkma yasağı ilan etti. Ancak gösteriler devam ediyordu. 25 Şubat Pazar günü, hükümet Duma'yı askıya aldı. Sokaklarda ekmek, ücretler ve demokrasi hakkında sloganlar atılıyordu. Hükümet durumu kontrol etmeye çalıştı, ancak askerler göstericilere ateş açmayı reddetti245.
Aynı gün, askerler ve grevdeki işçiler ile Duma, Petrograd Sovyeti’ni oluşturmak toplandı. Ertesi gün, bir heyet Çar'ın görevden alındığını ilan etti. Sovyet liderleri ve Duma liderleri ülkeyi idare etmek için Geçici bir Hükümet kurdu. Rusya’nın geleceği oy hakkı esasına göre seçilen kurucu meclis tarafından
243 Peter Gatrell, Russia's First World War: a social and economic history, Routledge, 2014, s.85. 244 a.g.e., s. 85.
kararlaştırılacaktı. Petrograd, 1917 Şubat'ındaki monarşiyi yıkan Şubat Devrimi'ne öncülük etmişti.
Ordu yetkilileri, toprak sahipleri ve sanayiciler Geçici Hükümette etkiliydi. Ancak aralarında sosyalistlerden oluşan bir grup da yer alıyordu. Halka açık toplantılar ve dernekler üzerindeki kısıtlamalar kaldırıldı. Petrograd Sovyeti gibi Sovyetler her yerde kurulmuştu, ancak ortak bir seçim sistemi uygulanmamıştı. 1917 yılının Nisan ayında, Bolşevik lider Vladimir Lenin sürgünden döndü. O ve Bolşevikler 1914'ten bu yana savaşa karşı çıkmışlardı. Lenin Sovyetlerin iktidara gelme zamanının geldiğini bildirdi. Savaşı sona erdirileceğini, toprakların köylülere devredileceğini ve bankaların kamulaştırılacağını ilan etti. Bu üç talep Lenin'in “Nisan Tezleri” olarak isimlendirildi246.
Bolşevik Partinin yeni hedeflerini belirtmek için Komünist Parti’nin yeniden oluşturulacağını da belirtti. Bolşevik Parti'deki çoğu kişi başlangıçta Nisan Tezleri’ne karşı çıktı. Sosyalist bir devrim için zamanın henüz olgunlaşmadığını ve Geçici Hükümetin desteklenmesi gerektiğini ifade ettiler. Ancak sonraki aylardaki gelişmeler tutumlarının değişmesini sağladı.
O yıl işçi hareketi yayıldı. Sanayicilerin fabrikaları yönetme şeklini sorgulamaya başlayan fabrika komiteleri kuruldu. Sendikalar sayıca arttı. Ordu içerisinde de bazı komiteler kuruldu. Haziran ayında yaklaşık 500 Sovyet, Tüm Rusya Sovyetler Kongresi'ne temsilciler gönderdi. Geçici Hükümet kendi gücünün azaldığını ve Bolşeviklerin etkisinin arttığını görünce, buna karşı sert önlemler almaya karar verdi. İşçilerin fabrika açma girişimlerine direndi ve liderleri tutuklamaya başladı. Bolşevikler tarafından Temmuz 1917'de gerçekleştirilen gösteriler sert bir şekilde bastırıldı. Birçok Bolşevik lider saklanmak ya da kaçmak zorunda kaldı. Bu arada kırsal kesimde köylüler ve Sosyalist Devrimci liderlere baskı yapıldı. Bunun için komiteler kuruldu247.
246 Nina Tumarkin, “Religion, Bolshevism, and the Origins of the Lenin Cult”, The Russian Review,
Vol. 40.1, 1981, ss. 35-46.
Sosyalist Devrimciler tarafından cesaretlendirilen köylüler, Temmuz ve Eylül 1917 arasında toprağı ele geçirdiler. Geçici Hükümet ile Bolşevikler arasındaki ihtilaf arttıkça, Geçici Hükümetin diktatörlük kuracağından korkulmaya başlandı. Eylül ayında hükümete karşı bir ayaklanma planı yapıldı. Ordudaki Bolşevik destekçileri, Sovyetler ve işçiler ile bir araya geldi. 16 Ekim 1917'de Lenin, Petrograd Sovyeti’ni ve Bolşevik Partiyi sosyalist bir darbe yapmaya ikna etti. Darbenin düzenlenmesi için Sovyetler tarafından Leon Trotski başkanlığında bir Askeri Devrim Komitesi kuruldu. Etkinliğin tarihi ise gizli tutuluyordu248.
Ayaklanma 24 Ekim'de başladı. Bu arada Başbakan Kerenski, asker toplamak için şehirden ayrılmıştı. Şafakta, hükümete sadık askerler iki Bolşevik gazetesinin binasını ele geçirdi. Hükümet yanlısı askerler telefon ve telgraf ofislerini ele geçirmek ve Kış Sarayını korumak için gönderildi. Askeri Devrim Komitesi buna bir yanıt olarak destekçilerine devlet dairelerini ele geçirme ve bakanları tutuklama emri verdi. Günün ilerleyen saatlerinde Aurora gemisi Kış Sarayını bombaladı. Diğer gemiler Neva'yı bombaladı ve çeşitli askeri noktaları ele geçirdi. Akşam karanlığında, şehir komitenin kontrolü altındaydı ve bakanlar teslim olmuştu. Tüm Rusya Sovyetler Kongresi Petrograd’daki toplantısında, Bolşevik eylemi onayladı. İsyanlar diğer şehirlerde de gerçekleşti. Özellikle Moskova'da ağır çarpışmalar oldu. Aralık ayında Bolşevikler Moskova-Petrograd bölgesinin kontrolünü ele geçirdi249.
Bolşevikler özel mülkiyete karşıydı. Çoğu sanayi tesisi ve banka, Kasım 1917'de kamulaştırıldı. Bu aynı zamanda hükümetin mülkiyeti ve yönetimi devraldığı anlamına geliyordu. Araziler kamu malı olarak ilan edildi ve köylülere soyluların toprağını ele geçirme izni verildi250.
Bolşevik Parti, Rus Komünist Partisi olarak ismini değiştirdi. Mart 1918'de, politik müttefiklerinin muhalefetine rağmen, Bolşevikler Brest Litovsk'ta Osmanlı
248 James H. Billington, “Six views of the Russian revolution”, World Politics, Vol. 18.3, 1966, ss.
452-473.
249 Figes, a.g.e., s. 112.
250 Georges Haupt ve Jean-Jacques Marie, Makers of the Russian Revolution: Biographies,
Devleti ve Almanya ile bir barış anlaşması imzaladı. Ayrıca Rusya tek partili bir devlet haine geldi. Sendikalar parti kontrolünde tutuldu. Gizli polis (önce ÇEKA 251, sonra
da OGPU ve NKVD olarak adlandırılır) Bolşevikleri eleştirenleri cezalandırmaya başladı252.
Bolşeviklerin toprakların yeniden dağıtılması kararı sonucunda Rus ordusu dağılmaya başladı. Çoğunluğu köylülerden oluşan askerler, toprakların dağıtılmasında kendi evlerine dönmek istemişlerdi. Bolşevik olmayan sosyalistler, liberaller ve otokrasi destekçileri Bolşevik ayaklanmasını eleştiriyorlardı. Bu grubun liderleri güney Rusya'ya gittiler ve Bolşeviklerle savaşmak için askeri birlikler oluşturmaya başladılar. 1918 ve 1919’da Sosyalist Devrimciler ve Çar yanlısı gruplar Rus imparatorluğunun çoğunu kontrol ediyordu253. Fransızlar, Amerikalılar, İngilizler ve
Japon birlikleri tarafından da ilerde tartıştığımız gibi destekleniyorlardı.
Bu birlikler ve Bolşevikler arasında iç savaş başlamıştı. 1920 yılının ocak ayına kadar süren çatışmalarda Bolşevikler eski Rus imparatorluğunun çoğunun kontrolünü ele geçirdi. Bolşevikler, Rus olmayan milletlerden ve Müslüman Ceditçilerden destek almışlardı. Ancak bu Bolşeviklerin sosyalizmi savunma adına Türkistan’da ve diğer
251 ÇEKA (CHEKA-Chrezvychainaia Komissiia), Ekim 1917 devriminin ardından 19 Aralık 1917
tarihli Lenin ve Sovnarkom'un kararnamesiyle yeni rejime yönelik tehditleri soruşturmak kuruldu. Sovyet rejimini içerideki düşmanlarına karşı “devrimin kılıcı ve kalkanı” olacaktı. Söz konusu “Kararname”, Rusya'nın Karşı Devrim ve Sabotajla Mücadele Komisyonunun oluşturulmasını içeriyordu. 1918'de teşkilat büyüdü ve kapsamı da arttı. Bailey bu örgütten bahsederken ilk olarak Taşkent’e ulaştıklarında bu teşkilattan “Özel Bölüm” (Osoboi Otdyel) olarak bahsetmektedir. Daha sonra karşı-devrimciler ile mücadele için adının “Sorgu Komisyonu” (Sledstuennaya Kommissia) olarak değiştirildiğini ifade etmektedir. Fanatik bir Bolşevik olan Felix Dzerzhinsky tarafından yönetilen ÇEKA, 100.000'den fazla ajan içeren bürokratik ve paramiliter bir örgüt haline gelmiştir. ÇEKA kendi kuralları içerisinde hareket etmiş ve kendine göre istediği kişileri araştırmış ve tutuklamıştır. ÇEKA kimseye hesap vermeyen bir teşkilat haline gelmiştir. ÇEKA'nın yönergesi, “kökenleri ne olursa olsun, tüm Rusya’daki her türlü karşı-devrim ve sabotaj eylemlerini etkisiz hale getirmek” olmuştur. Ayrıca tüm Devrimci ve Sabotajcıları “Devrimci Mahkeme” önüne getirmek ve onlarla savaşmaktır. Lenin, ÇEKA'nın operasyonel ayrıntılarını ve yöntemlerini Felix Dzerzhinksy’e bırakmıştı. ÇEKA daha sonra OGPU ismiyle anılmaya başlanmıştır. Ayrıca söz konusu bu örgüt XX. yüzyılda Gestapo (Nazi Almanyası), Stasi (Doğu Almanya) ve KGB (Sovyet Rusya) gibi gizli polis teşkilatları için bir model haline gelmiştir. Bkz. Evan Mawdsley, The
Russian civil war, Birlinn, 2011; Ronald Kowalski, The Russian Revolution: 1917-1921,
Routledge, 2005.
252 Alexei Kojevnikov, “The Great War, the Russian Civil War, and the invention of big science”,
Science in Context, Vol. 15.2, 2002, ss. 239-275.
yerlerde vahşice katliamlar yapmalarını engellemedi.