Deneysel işlem materyali

Deneysel işlem süreci için eğitim programı hazırlanmıştır. Hazırlanan eğitim program iki boyutlu olarak tasarlanmıştır. Boyutlardan birisini deney grubunu oluşturan öğrenciler iken ikincisini ise deney grubunun öğrenci velileri oluşturmaktadır. Aşağıdaki başlıklarda hazırlanan eğitim programları ayrıntılı olarak verilmiştir.

 Öğrencilere yönelik boyut

Program belirlenen amaca ulaşmak için etkinliklerin seçilmesi, seçilen etkinliklerin kendi içerisinde sıralanması, etkinliklerin uygulanacağı zaman diliminin ayarlanması ve etkinliklerin nasıl uygulanacağının belirlendiği düzenek şeklinde tanımlanabilir (Tan, 2009). Deney grubuna uygulanan okul dışı etkinlik temelli değerler eğitimi programı oluşturulurken etkinliklerin seçilmesi için ilk olarak ihtiyaç analizi yapılmıştır. Sürece ilişkin ihtiyaçların belirlenmesi amacıyla yurt içi ve yurt dışı kaynaklar taranmıştır. Başta etkinliklerin yer aldığı değerler eğitimi çalışmaları olmak üzere değerler eğitimi ile ilgili olarak geniş bir alan taraması yapılmıştır. Değerler eğitimi ile ilgili alan taramasının yanında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen 2004 ve 2018 Sosyal Bilgiler Öğretim Programı değerler noktasında ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu tarama ve inceleme işlemi sonucunda Sosyal Bilgiler Öğretim Programında yer alan değerlerin kazanımlarda doğrudan veya örtük bir şekilde yer alma durumu belirlenmiştir.

Literatür dikkate alındığında araştırmacılar farklı değerlerin programda yer almasını önermelerine rağmen kesiştikleri değerler de vardır. Ogelman ve Sarıkaya (2015) araştırmalarında “saygı”, “sorumluluk”, “sevgi”, “hoşgörü”, “paylaşma”, “dürüstlük”, “yardımlaşma”, “işbirliği” değerlerinin öğretmenlerin okulda verilmesi gerektiğine inandıklarını belirtmişlerdir. Yazar ve Erkuş (2013) ise yapmış olduğu çalışmada öğretmenlerin “saygı”, "sevgi” ve “hoşgörü” değerlerini okullarda verilmesi gereken değerlerin ilk üçü olarak ifade ettiklerini belirtmiştir. Acun, Yücel, Önder ve Tarman (2013) veli ve öğretmenlerle yapmış oldukları çalışmada öğretmenlerin “vatanseverlik”, “sorumluluk” ve “adil olma” değerini; velilerin ise “dürüstlük”, “çalışkanlık” ve “saygı” değerlerini önemsediklerini belirtmişlerdir. Yiğittir ve Öcal (2010) ise öğrencilerin önem

verdiği değerlerden “sevgi”, “saygı”, “hoşgörü”, “yardımseverlik”, “dürüstlük” olduğunu belirtmişlerdir. Yiğittir (2010, s.207) velilerinin “saygı”, “vatanseverlik”, “sorumluluk”, “dürüstlük”, “doğruluk” ve “yardımseverlik”; öğrencilerin ise “saygı”, “dürüstlük”, “çalışkanlık” ve “yardımseverlik” değerlerine daha fazla önem verdiği görülmüştür. Tay, Durmaz ve Şanal (2013) ise “sevgi”, “saygı”, “doğruluk” ve “yardımseverlik” değerlerini öğrencilerin sosyal bilgiler dersi içerisinde verilmesi gereken değerler olarak ifade edilmiştir.

Tay ve Yıldırım (2009) “dürüstlük”, “hoşgörü”, “saygı”, “sevgi” ve “yardımseverlik”; Tay (2009) “saygı”, “sevgi”, “vatanseverlik”, “dürüstlük” ve “hoşgörü”; Alpöge (2011), “dürüstlük”, “saygı”, “iyilik”, “sorumluluk”, “adil olmak” ve “arkadaşlık” gibi değerlerin farklı ders ve sınıf seviyelerinde olsa da okullarda verilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Prestwich (2003) etkili bir değer öğretim programında “dürüstlük”, “saygı”, “sorumluluk”, “adalet”, “şefkat”, “diğerlerini önemseme (diğerkamlık)” ve “vatandaşlık”; Wood ve Roach’a (1999) göre “sorumluluk”, “dürüstlük”, “iyi vatandaşlık”, “saygı” ve “yardımlaşma (işbirliği)”; Lickona (1991) ise “sorumluluk”, “saygı”, “hoşgörü” ve “dürüstlük” değerlerinin okullarda verilmesi gerektiğini vurgulamıştır.

Tablo 14

2004 ve 2018 Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Değerlerin Kazanımlarda Geçme Sıklığı Değerler 2004 2018 Toplam f % f % f % Sorumluluk 22 %26.4 25 %27.5 47 29.38 Saygı 19 %22.8 20 %22.0 39 24.39 Yardımseverlik 12 %14.4 13 %14.3 25 15.63 Adalet 12 %14.4 13 %14.3 25 15.63 Sevgi 10 %12.0 14 %15.4 24 15.00 Dürüstlük 5 %6.0 5 %5.5 10 6.25

Tablo 14 incelendiğinde değerler içerisinde en fazla sorumluluk (f=25) değeri kazanımlar içerisinde ya doğrudan ya da dolaylı olarak yer aldığı görülmektedir. Birçok öğrenme alanında ve çok farklı üniteler içinde sorumluluk değeri ile ilgili kazanımların var olduğu belirlenmiştir. Örneğin; “Doğal afetlere yönelik gerekli hazırlıkları yapar.”, “Sorumluluk

sahibi bir birey olarak bilinçli tüketici davranışları sergiler.”, “Kendine ait örnek bir bütçe oluşturur.”, “Çevresindeki kaynakları israf etmeden kullanır.”, “Aile ve okul yaşamındaki söz ve eylemlerinin sorumluluğunu alır.”, “Vatandaşlık sorumluluğu ve ülke

ekonomisine katkısı açısından vergi vermenin gereğini ve önemini savunur.”, “İletişim araçlarından yararlanırken haklarını kullanır ve sorumluluklarını yerine getirir.”

kazanımları 2018 Sosyal Bilgiler Öğretim Programında yer alan kazanımlarından sadece bir kaçını oluşturmaktadır.

Programda sıkça bahsedilen diğer bir değer ise saygı (f=20) değeridir. Pek çok alt boyutu olan saygı değeri kazanımlarda farklı şekilde yer almıştır. Kültürel mirasa saygı, farklılıklara saygı, doğaya saygı, haklara saygı, bağımsızlık sembollerine saygı gibi değerler kazanımlarda örtük bir şekilde yer almıştır. Örneğin 2018 sosyal bilgiler öğretim programında; “Diğer bireylerin farklı özelliklerini saygı ile karşılar.”, “Teknolojik

ürünleri kendisine, başkalarına ve doğaya zarar vermeden kullanır.”, “Farklı kültürlere saygı gösterir.”, “Kültürel ögelerin, insanların bir arada yaşamasındaki rolünü analiz eder.”, “Çeşitli kültürlere yönelik sahip olduğu kalıp yargıları sorgular.” gibi

kazanımlarda saygı değerine yer verildiği görülmektedir.

2004 ve 2018 sosyal bilgiler öğretim programında en çok değinilen bir diğer değer ise adalet (f=13) değeridir. Genellikle hak, eşitlik ve özgürlük gibi kavramlarla adalet değeri verilmeye çalışılmıştır. Yoksa doğrudan adalet değerin yer aldığı bir kazanım bulunmamaktadır. Adalet değeri kapsamında programda yer verilen kazanımlardan birkaçı

“Çocuk olarak haklarının farkına varır.”, “Katıldığı gruplarda aldığı rollerin gerektirdiği hak ve sorumluluklara uygun davranır.”, “Çocuk haklarından yararlanmaya ve bu hakların ihlallerine örnekler verir.”, “Bilinçli bir tüketici olarak haklarını kullanır.”, “Temel hakları ve bu hakları kullanmanın önemini açıklar.”, “Türkiye Cumhuriyeti’nin etkin bir vatandaşı olarak hak ve sorumluluklarının anayasal güvence altında olduğunu açıklar.” ve “Temel haklardan yerleşme ve seyahat özgürlüğünü açıklar.” şeklindedir.

Programlarda genellikle hak ve sorumluluklar birlikte zikredilmiştir. Bu durumda programın genelinde adalet ve sorumluluk değerlerinin sıklıkla birlikte işlenmesi gerektiğini göstermektedir. Programda değinilen bir diğer değer ise dürüstlük (f=5) değeridir. “Sanal ortamda ulaştığı bilgilerin doğruluk ve güvenilirliğini sorgular.”, “Yaptığı çalışmalarda bilimsel etiğe uygun davranır.” ve “Telif ve patent hakları saklı

ürünlerin yasal yollardan temin edilmesinin gerekliliğini savunur.” dürüstlük değeri

kapsamında yer alan değerlere örnektir.

2004 ve 2018 sosyal bilgiler öğretim programındaki kazanımlarda yardımseverlik (f=10) ve dayanışma (f=3) değeri ayrı ayrı olarak verilmiştir. 2004 ve 2018 programları incelendiğinde yardımlaşma ve dayanışma değeri genellikle sosyal yardım, işbirliği şeklinde değinilmiştir. “İş birliği yaparak üretim, dağıtım ve tüketime dayalı yeni fikirler

geliştirir.”, “Toplumsal birlikteliğin oluşmasında sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı destekleyici faaliyetlere katılır.” ve “Vakıfların ve sivil toplum kuruluşlarının çalışmalarına ve sosyal yaşamdaki rollerine tarihten ve günümüzden örnekler verir.”

yardımseverlik değeri kapsamında 2018 programında yer alan değerlere örnek birkaç değerdir. Hazırlanan okul dışı etkinlik temelli değerler eğitimi programının ise dayanışma değerine yardımseverlik değeri kapsamında yapılan çalışmalarda değinilmiştir.

2004 ve 2018 sosyal bilgiler öğretim programındaki kazanımlarda sıkça değinilen değerlerden biri de sevgi (f=11) değeridir. Sevgi değeri doğrudan kazanımlarda ifade edilmezken, doğa sevgisi, vatan sevgisi, bayrak sevgisi gibi alt boyutları ile ifade edilmiştir. Sevgi değeri kapsamında kazanımlarda ifade edilen değerlerden birkaçı

“Bayrak ve İstiklâl Marşı gibi millî egemenlik ve bağımsızlık sembollerine değer verir.”, “Toplumda uyum içerisinde yaşayabilmek için farklı cinsiyet, sosyo-ekonomik ve kültürel gruplara karşı ön yargıları sorgular.” ve “Kaynakların bilinçsizce tüketilmesinin canlı yaşamına etkilerini analiz eder.” şeklindedir. Vatanseverlik (f=4) değeri de vatan sevgisi

kapsamında düşünülerek sevgi değeri kapsamında okul dışı etkinlik temelli değerler eğitimi programında yer almıştır. Yine doğal çevreye duyarlılık değerinin bazı kazanımları doğa sevgisi şeklinde hazırlanan eğitim programında yer almıştır. 2004 ve 2018 sosyal bilgiler öğretim programlarında yer alan öğrenme alanlarına göre de değerlerin dağılımı ve öğrenme alanlarında geçme sıklığı incelenmiştir.

Tablo 15

2004 ve 2018 Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Değerlerin Öğrenme Alanlarında Geçme Sıklığı

2004 2018 Toplam

Değerler f % f % f %

Sorumluluk 2 12.50 7 23.34 9 19.56

Kültürel Mirasa Duyarlılık 2 12.50 7 23.34 9 19.56 Doğal Çevreye Duyarlılık 2 12.50 5 16.67 7 15.22

Saygı 3 18.75 3 10.00 6 13.00

Vatanseverlik 1 6.25 3 10.00 4 8.70

Dürüstlük 2 12.50 2 6.67 4 8.70

Dayanışma 1 6.25 2 6.67 3 6.52

Yardımseverlik 1 6.25 1 3.30 2 4.34 Adalet (Adil Olma) 2 12.50 0 0 2 4.34

2004 ve 2018 sosyal bilgiler öğretim programında yer alan değerler öğrenme alanlarına dağılımına göre incelendiğinde toplamda en fazla sorumluluk (f= 9) ve kültürel mirasa duyarlılık (f=9) değerlerinin yer aldığı görülmektedir. Daha sonra doğal çevreye duyarlılık (f=7) değeri yer almıştır. Diğer değerler ise sırasıyla saygı değeri (f=6), vatanseverlik (f=4) ve dürüstlük (f=4) şeklindedir. Yardımseverlik değeri ise dayanışma değeri ile birlikte üç öğrenme alanında bulunmaktadır.

Adalet değeri ve sevgi değeri direkt olarak öğrenme alanları ile ilişkilendirilmemiştir. Yalnız sevgi değeri ile ilgili vatanseverlik (f=4), aile birliğine önem verme (f=2) doğa sevgisi ile alakalı doğal mirasa duyarlılık gibi değerlerin programa yerleştirilmiştir. Aynı şekilde adalet değeri de doğrudan öğrenme alanları ile ilişkilendirilmemiştir ama adalet değeri ile alakalı barış (f=2), eşitlik (f=1) ve özgürlük (f=4) gibi değerlere yer verilmiştir. Programda yer alan değerler, öğrenim alanlarında ve kazanımda geçme sıklıkları ve literatür dikkate alınarak geliştirilen okul dışı etkinlik temelli değerler eğitim programda yer alması ve etkin vatandaşta bulunması gereken değerlerin belirlenmesi aşamasında uzman (değerler eğitimi uzmanı, vatandaşlık eğitimi uzmanı ve sosyal bilgiler eğitimi uzmanı) görüşünden yararlanılmıştır. Uzman görüşü de alınarak etkin bir vatandaşta olması gereken değerler adalet, dürüstlük, sorumluluk, saygı, sevgi ve yardımseverlik değerleri olarak belirlenmiştir. 2018 programında sıkça bahsedilen kültürel mirasa duyarlılık değeri sorumluluk ve saygı değeri kapsamında hazırlanan programa yerleştirilmiştir. Hazırlanan okul dışı etkinlik temelli değerler eğitimi programının kapsamında doğal mirasa duyarlılık değeri doğa sevgisi, doğaya karşı saygı ve doğaya karşı sorumluluk olmak üzere üç farklı yönden incelenmiştir. Yine vatanseverlik değeri de vatan sevgisi perspektifinden sevgi değeri içerisinde işlenmiştir. Yardımseverlik ve dayanışma değerleri ise birlikte verilmiştir.

Geliştirilen program kapsamında verilecek değerler belirlendikten sonra yapılacak eğitimin ana çerçevesi oluşturulmuştur. Daha sonra hangi kazanımların uygulamada yer alacağının belirlenmesi üzerine çalışılmıştır. Bu aşamada uzmanların görüşlerinden de yararlanılmakla birlikte 2005 ve 2018 sosyal bilgiler eğitim programında yer alan kazanımlardan yararlanılmıştır. Eksik kalan kısımda ise eğitici tarafından programa uygun şekilde kazanımlar yazılmıştır. Kazanımlar seçilirken özellikle “adalet”, “dürüstlük”, “sorumluluk”, “saygı” “sevgi” ve “yardımseverlik” değerleri ile ilgili yapılacak olan etkinliklerle bütünleşebilecek olmalarına özen gösterilmiştir. Bu kapsamda 2005 ve 2018 sosyal bilgiler dersi öğretim programında yer alan aşağıdaki kazanımların programa dâhil edilmesine karar verilmiştir. 2004 ve 2018 sosyal bilgiler dersi programından alınan

kazanımlar hazırlanan eğitim programına yerleştirilmiştir. Okul dışı etkinlik temelli değerler eğitimi programında yer alan kazanımlar ve onların içerisine yerleştirilen 2004 ve 2018 programındaki değer içerikli kazanım listesi Tablo 107’de (EK-8) gösterilmiştir. İçeriğin oluşturulması sürecinde başta öğretmenler olmak üzere, tiyatro ve drama uzmanı, Hacivat ve Karagöz oyuncusu gibi farklı alanlarda görev yapan kişilerden destek alınmıştır. Bu kapsamda etkinlikler ve değer odaklı etkinlik içerikleri belirlenmiştir. Öğrencilerin farklı ilgi ve yeteneklerinin olduğu gerçeği göz önünde bulundurularak hikâye yazmadan müze gezisine, tiyatro oynamadan kısa video izleme ve değerlendirilmesine, istasyon tekniğinden somutlaştırma çalışması gibi öğrencilerin aktif olacağı pek çok etkinliğe yer verilmiştir.

Hazırlanan okul dışı etkinlik temelli değerler eğitimi programı biliş, duyuş ve davranış olmak üzere üç basamaklı olarak hazırlanmıştır. Çünkü literatürde değerler eğitiminin tek boyutlu olmadığı bilişsel, duyuşsal ve davranışsal olmak üzere üç boyuttan oluştuğu belirtilmiştir (Engin, 2014, s.159; Güngör, 2010; Yeşil ve Aydın, 2007, s.73 ). Hazırlanan çalışmada da bu duruma dikkat edilmiştir. Her bir değer için hazırlanan aylık değerler eğitiminin ilk basamağını bilgi düzeyini kapsayacak etkinlikler verilmiştir. Yapılan çalışmalar kesin çizgilerle birbirinden ayrılmasa da bilgi düzeyine yönelik olarak slayt ile sunum, kavram öğretimi, metafor çalışması yapılmıştır. Duyuşsal düzeyde kısa videolar izleme, film izleme, İbiş ile Efendi sahne oyunu ve Hacivat ile Karagöz gölge oyunu gibi oyun izleme ve değerlendirme çalışmaları yapılmıştır. Davranışsal düzeyde ise pazar yeri çalışması, göz bağlama etkinliği, tekerlekli sandalye çalışması, kan toplama kampanyası, çevre temizliği gibi etkinlikler gerçekleştirilmiştir.

 Velilere yönelik boyut

Velilere yönelik kısımda ise iki hafta da bir toplantılar yapılarak çalışmanın amacı bağlamında eğitimler verilmiştir. Her eğitim dört saatten oluşup eğitimin son kısmında bir ay boyunca öğrencilerle yapılacak çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Bu kapsamda kendilerinin yapması gerekenler neler olduğu, ay boyunca hangi değer odaklı davranışları gözlemlemeleri ve öğrencileri nasıl yönlendirmeleri gerektiği konusunda bilgilendirilmişlerdir. Ayda iki defa, her toplantıda 4 saat çalışma yapmak üzere velilerle toplam 32 saat çalışma yapılmıştır. Aslanargun (2007) öğretmenlerin çabalarını

destekleyecek ve aynı doğrultuda ev içi etkinliklere önem verecek bir aile katılımı ön plana çıkmaktadır.

Velileri bilgilendirme ve evde öğrenci davranışlarını kontrol etmek için WhatsApp grubu kurulmuştur. Bu grup üzerinden bazen hikaye paylaşıp velilerin çocuklarla okumaları istenmiştir. Bazen de fotoğraf, söz ve video paylaşılarak veliler ile çocukların beraber değerlendirip yorumlamaları istenmiştir. Ayrıca çalışma süresince veliler çocuklarda görülen davranış değişikliklerine yönelik günlük tutmaları için defterler dağıtılmıştır.