Değerler eğitimi-vatandaşlık eğitimi

Ahlak eğitimi insanlık tarihi kadar eskidir, insanoğlunun var oluşundan itibaren olagelmiştir. Bu alan, insanlar sonraki nesillerin nasıl yetiştirileceği hakkında düşündükleri sürece insanların dikkatini çekmiştir (Althof ve Berkowitz, 2006, s.496). İlk insandan bu güne kadar ahlak duygusu önemini korumuş (Kesgin, 2010; Meydan, 2012) gerek profesyonel gerekse doğal olarak kişiler yeni nesillere iyi davranışla kötü davranışı anlatmışlardır. Vatandaşlık eğitimi ise insanların topluluk hayatından devlet hayatına geçmeleriyle birlikte başlamaktadır. Bu minval üzere yurttaşlık eğitimi adı altında ilk ders

eski çağlarda İsrail’de eğitim sisteminde kendini göstermiş (Safran, 2014, s.10), ulus- devlet anlayışının gelişmeye başladığı 18. yüzyıldan itibaren Avrupa’da giderek yaygınlaşmaya başlamıştır (Üstel, 2016, s.11).

Değerler eğitimi, en iyi, hem dürüst, hem de ülkesine ve insana sadakat içinde olan, yardımseverlik, ılımlılık, güçlü iş ahlakı, ahlaki akıl yürütme ve diğer erdemleri içeren toplumun üretken, faydalı bir üyesini yetiştirme sürecini ifade eden eğitim olarak tanımlanabilir (Mabary, 2017). Bundan dolayı değer eğitimi, daha iyi bir insan, toplum ve dünya için sağlam bir temel oluşturur (Türkkahraman, 2014, s.138). Okulda değerler eğitimi vatandaş yetiştirme süreci içinde gerçekleşmektedir (Kasapoğlu, 2013). Bu şekilde öğretmenler, öğrencilerinin değerleri öğrenmelerini sağlayarak onların vatandaş olmalarını ve topluma uyum sağlayarak toplumda yaşamalarını sağlayamaya çalışmaktadırlar (Warnock, 1996).

Vatandaşlık eğitimi değer (erdem), bilgi ve beceri olmak üzere üç farklı boyutla ilgilidir (Patrick, 2000). Etkin vatandaşlık yeterliklerinden birisi ise vatandaşlık değerleri olarak ifade edildiği görülmektedir (Ersoy, 2007; Sunal ve Hass, 2002). Veldhuis’a göre (1997, s.11) vatandaşlık eğitimi, bilgi, beceri, tutum ve değerleri genişletmeli ve katılımı teşvik etmelidir. Bundan dolayı gençlerin, vatandaşlık teriminin doğasında bulunan değeri edinmeleri beklenmektedir (McGowan ve Godwin, 1986).

Vatandaşlık ve insan hakları eğitiminin esas amacı; iyi insan, iyi vatandaş yetiştirme ile doğrudan ilgilidir (İnal Yüksel, 2006). İyi insan ve iyi vatandaş birtakım bireysel, toplumsal ve evrensel değerlere sahip olmalıdır. Bundan dolayı verimli bir vatandaşlık eğitimi için değerlerle donatılmış programlar oluşmalıdır (Pike, 2007). Çünkü öğrencilere değerleri öğretmek, onların daha iyi sosyal beceriler geliştirmelerine yardımcı olacaktır (Brever, 2007). Bununla birlikte okulda çocuğa aktarılan değerler, çocuğun ileriki yaşlarda iyi vatandaş olmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir (Taş, 2016).

Vatandaşlık eğitimini, ahlak eğitimi, değerler eğitimi ve karakter eğitimini kesin çizgilerle birbirinden ayırmak imkânsızdır. Nitekim birçok ülke ve eğitim kurumu tarafından birkaçı bir arada verilmektedir. Veugelers (2000) göre karakter eğitimi, ahlak eğitimi, vatandaşlık eğitimi, etik eğitimi, uyuşturucu eğitimi, cinsellik eğitimi ve din eğitimi değer gerçekleştirme sürecinde uygulamalarından bazılarıdır. Benzer şekilde Karakter ve Vatandaşlık Merkezi’nde (Center for Character and Citizenship) ahlak eğitimi, karakter eğitimi ve vatandaşlık eğitimini bir arada verilmiştir (Althof ve Berkowitz, 2006).

İngiltere’de değer eğitimi, “kişisel ve sosyal eğitim”, “vatandaşlık eğitimi”, “sivil eğitim” ve “demokratik eğitim” adı altında veya onunla beraber kullanılmaktadır (Veugelers ve Vedder, 2003). Çin’de ahlaki eğitim, toplu olarak Çince’de “Deyu” olarak bilinen vatandaşlık eğitimi kapsamındadır. Singapur’da ise vatandaşlık ve değerler eğitimi Singapur Eğitim Bakanlığı’nın bir programı olarak kabul edilmiştir (Koh, 2012). Singapur, Vietnam, Hong Kong ve Makao gibi Asya toplumları, ahlaki eğitim ve vatandaşlık eğitimi tek bir eğitim programında birleştirilmiştir (Tan, Naidu ve Jamila Osman, 2017; Chew, 1998). Türkiye’de ise Ülger, Yiğittir ve Ercan (2014) karakter eğitimi ile değerler eğitimini (character/value education) aynı anlamda kullanmışlardır. Benzer şekilde Pane ve Patriana (2016) da karakter eğitimini değerler eğitimi olarak kabul etmiştir.

Bireyin duyuşsal yönüne hitap eden ve duyuşsal gelişmesini sağlamak amacıyla toplumsal otoriteler tarafından sunulan eğitimlerin başında “Ahlak Eğitimi”, “Vatandaşlık Eğitimi”, “Karakter Eğitimi” ve “Değerler Eğitimi” gibi süreçler gelmektedir (Mergler ve Spooner- Lane, 2012; Moscardo ve Murphy, 2011). Birçok araştırmada da vatandaşlık eğitimi, ahlak eğitimi, karakter eğitimi ve değerler eğitimi ile birlikte incelenmiştir. Bunun temel sebebi ahlak eğitimi, karakter eğitimi ve vatandaşlık eğitimi alanlarının örtüşmesi ve kesişmesisidir (Althof ve Berkowitz, 2006). Bir birlerini etkileyip etkilendikleri gibi, tarih boyunca bu eğitim terimlerinden biri bazen diğerinin yerine kullanılmıştır. Günümüzde ise ahlak eğitimi terimi ile değer eğitimi terimi birbirinin yerine kullanılabilmektedir (Hofmann‐Towfigh, 2007, s.454).

Tan ve Tan (2014) karakter eğitimi ile vatandaşlık eğitimi üzerinde durmuştur. Lickona (1996) son yıllarda Amerika Birleşik Devletleri'nde “karakter eğitimi”, ahlaki değerler, etik ve vatandaşlık eğitimi alanlarındaki programların uygulanması için ortaya çıkan ana terim olarak ifade etmektedir. Chew (1998) ise değerler eğitimi ile vatandaşlık eğitimini ilişkilendirmiştir. Purvis ise (2002) yapmış olduğu çalışmasında değerler eğitimi, ahlak eğitimi ve karakter eğitimini birbiriyle ilişkilendirmiştir. Tan, Naidu ve Jamila Osman (2017) ise çalışmasında değer eğitimi, ahlak eğitimi ve vatandaşlık eğitimini birlikte değerlendirmiştir. Buradan yola çıkarak ahlak eğitimi, karakter eğitimi, değerler eğitimi ve vatandaşlık eğitimi programlarının amacı ortaktır, iyi insan yetiştirmektir denilebilir. Bir kısım vatandaşlık eğitimi uzmanları vatandaşlık eğitiminin aslında bir değer eğitimi olduğunu öne sürmektedirler (Morris ve Cogan, 2001; Patrick, 1997; Çelik, 2009; Chew, 1998; Hoge, 2002). Hatta bazı araştırmacılar ahlak ve değerler eğitimini vatandaşlık

eğitiminin bir parçası olarak görmektedirler (Nzahabwanayo ve Divala, 2018). Kimi araştırmacı tarafından vatandaşlık eğitimi, değerler eğitiminin bir başka yüzü olarak tanımlanmaktadır (Chew, 1998, S.506).

Lovat ve Toomey (2009) vatandaşlık eğitiminin Avusturalya’da değerler eğitiminin himayesinde olduğunu belirmiştir. Vatandaşlık eğitimi kendisiyle ve toplumuyla uyum içinde olan, sorumluluklarını bilen ve gereğini yerine getirebilen, bir yandan millî, diğer yandan da evrensel değerleri içselleştirmiş öz güven sahibi bireyler yetiştirmeyi hedeflemektedir (MEB, 2017b, s.3). Berkowitz ve Bier (2005) ise karakter eğitiminin öğrencilere dürüstlük, sorumluluk, saygı, hoşgörü, eşitlik gibi değerleri öğreterek, onları ahlaki olarak sağlam bir vatandaş olmaya hazırladığını ifade etmiştir. Sanchez (2005) ve Saintus (2010) değerler eğitiminin etkili vatandaşlığın sürdürülebilmesinin temeli olduğunu belirtmiştir.

Geniş anlamıyla değer eğitimi pratik olarak yurttaşlık ve ahlaki değerlerdeki eğitime belirli bir vurgu yapan eğitim olarak görülmektedir (Öztürk Samur, 2011). İngiltere Vatandaşlık Enstitüsü (The Institute for Citizenship) değeri vatandaşlık eğitimi çerçevesinde verilmesi gereken hem bir beceri hem de bilgi olarak ifade etmektedir (Alberta Education, 2005). Değer eğitimi ile vatandaşlık eğitimini tamamen aynı şey olmasa da birbirinden kesin hatlarla ayırmakta mümkün değildir. Örneğin, bir birey başkalarına karşı dürüst olarak davranıyorsa “dürüstlük” değerine sahiptir. Sorumluluklarını düzenli bir şekilde yerine getiriyorsa “sorumluluk” değerine sahiptir. Sorumluluk sahibi olmak ve dürüst olmak hem vatandaşlık hem de değer eğitimi ile ilgilidir.

Bir toplumun eğitimden beklediği misyon iyi vatandaşların yetiştirilmesidir. İyi vatandaşın ne olduğu ise toplumun genel karakteristik özelliğine göre belirlenmektedir. Toplumun sahip olduğu değerler ise bu karakteristiğin temel unsurlarından birisidir. Bundan dolayı iyi vatandaş, toplum tarafından istenilen değerlerle donatılmış bireyler demektir. Vatandaşlık eğitiminin de öğrencilerde sağlıklı değer geliştirmeye ihtiyacı vardır (Dynneson ve Gross, 1982, s.229) ve birtakım temel değerlerin öğretilmesi hedeflenmektedir (Hoge, 2002, s.103). Bundan dolayı okullar, demokrasi ve iyi vatandaşlık için önemli değerleri öğretme sorumluluğunu da taşımaktadır (Coombs-Richardson ve Tolson, 2005, s.264). Vatandaşlık eğitimi, öğrencileri adalet ve ahlak sorunlarıyla ilgili olarak diyalog içerisinde olmaya hazırlaması gerekmektedir (Altman, 2004). Vatandaşlık doğumla kazanılan bir statü olabilir, ama etkin vatandaşlık eğitim süreci sonrasında meydana gelen bir statüdür.

Birey vatandaşlık değerlerini toplumsallaşma süreci içinde farklı ortamlarda kazanır. Vatandaşlık eğitimi her mekânda ve her zamanda gerçekleşebilmektedir. Vatandaşlık gelişimi için birincil sorumluluk anne-babalar ve ailelerle birlikte, okullar önemli bir destekleyici rol oynamaktadır (Alberta Education, 2005). Küçük çocuklar aile, sınıf, okul, mahalle, oyun alanı ve toplumda tanıdıkları ortamlarda (Mcgowan ve Godwin, 1986, s.198); medya, dini kurumlar, işyeri, akran grupları (Veldhuis, 1997) aracılığıyla etkin vatandaşlık değerlerini kazanmaktadırlar.

İyi devletin geleceği, kendi mallarının ve topluluğunun iyiliğinin kopmaz şekilde birbirine bağlı olduğunu anlayan kişilere bağlıdır (Ozolins, 2010, s.412). Vatandaşlık eğitimini sadece hak ve yükümlülükler çerçevesinde değerlendirmemek gerekir. Zira bir savaş halinde bireyin nasıl oy kullanacağı ve nasıl vergi vereceğini bilmesi devlet için yeterli değildir. Devlete hak ve yükümlülüklerini bilen vatandaşlar kadar devleti için fedakârlık yapacak gerekirse ulusal değerleri için hayatını feda edecek bireylere ihtiyaç olacaktır. Bu fedakârlık diğer birçok husus gibi değerler eğitimi ile sağlanmaktadır.