Tanzimat’tan sonra değişim rüzgârının yansıdığı yerlerden biri de sarayın dekorasyonudur. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra, birçok alanda olduğu gibi, Batılı unsurlar Osmanlı sarayları içinde de görülmeye ve tefrişatta vücut bulmaya başlamıştır. Tefriş işinin geleneksel usule göre yapıldığı zamanlarda, ihtiyaç duyulan kişiler gerek saray içinden gerekse saray dışından ama genelde Türklerin arasından seçilirdi. Tefrişte Batılı unsurlara yer verileceğinde ise saray içindeki ve saray dışındaki Türklere ihtiyaç duyulmaz; bu konunun uzmanı olarak Batılı birisi tercih edilirdi. Bu durumda uzmanın adı da günümüz tabiriyle “dekoratör” oluyordu.
514 HH.MFŞ, nr.48/30. 515 HH.d, nr.10718; HH.d, nr.11539. 516 HH.MFŞ, nr.56/33. 517 HH.MFŞ, nr.57/23, 20. Belge. 518 HH.d, nr.26326, s.147.
Aslında 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren devreye giren yeni saray, kasır vb. mekânlarda temel felsefe, tefrişlerinin mümkün olduğunca Batılı değerlere uygun olarak yapılması şeklindeydi. Mesela, Dolmabahçe sarayının tefrişinin; Sechan, Garde, Lahali gibi dekoratörlere yaptırıldığını biliyoruz. Bu başlangıç diğer sarayların dekorasyonunda da etkili olmuş, buraların Batılı/alafranga usule göre tefrişinde uzmanlarına başvurulması yaygınlaşmış olmalıdır. Söz konusu isimleri, başkalarının takip ettiğini de rahatlıkla söyleyebiliriz519. Hakeza, zaten, bu gibi köklü yeniliklere ihtiyaç duyulması üzerine Mefruşat İdaresinin kurulmasına karar verildiği de kolaylıkla anlaşılacaktır.
Oldukça yaygınlaştığını düşündüğümüz, hatta bazı isimleri zikrettiğimiz hâlde Mefruşat İdaresinde dekoratör gibi çalışanlara pek rastlamadık. Burada bize düşen iş, buna bir açıklık getirmek olmalıdır. Öncelikle, Mefruşat İdaresi ancak 1880’lere doğru hükmî şahsiyetini kazandığını hatırlamak gerekecektir. Böylece o döneme kadar dekoratörler ya Mefruşat İdaresinin dışında görevlendirilmiş ya da bu döneme kadar dekorasyon işinde önemli bir yol kat etmiş olmalıdırlar. Bu nedenle Mefruşat İdaresinde dekoratör gibi çalışanlara çok rastlanması beklenmemeli. Burada, az sayıda ve geçici olarak ama sadece Mefruşat İdaresi belgelerinde yer alan dekoratör gibi çalışanlara yer veriyoruz. Belki, bizim rastlamadığımız belgeler arasında başka dekoratör gibi çalışanlar da çıkabilir ama şimdilik Mefruşat İdaresinde görev yapmış birkaç kişiyle sınırlandırarak; Batılı tefriş uzmanlarının kimler olduğunu ve neler yaptığını, yine Mefruşat İdaresi belgeleri arasında bulduğumuz bilgilere göre açıklamaya çalışacağız.
Tespit ettiğimiz isimlerin başında Emil Meinz gelmektedir. Emil Meinz’ın sıfatları arasında ressamlık da vardır. Mefruşat İdaresinde geçici olarak çalışmış olmasının yanında, Yıldız Tamirhanesinde görev yapmıştır. Diğer bir isim ise, İstanbul’da büyük bir mağazası bulunan ve burada alafranga tarzda, Avrupa’dan ithal edilen mobilya ürünleri satan, döşemecibaşı unvanını almış olan Leon Rosenthal’dır. Bunlar kadar önemli rol üstlenmese de, Avrupa’yla bağlantısı itibarıyla Avrupai eşya
519 Örneğin Dolmabahçe Sarayındaki bazı eşyalar İngiltere’den sipariş edilmiş ve bazı ahşap çerçevelerde İngiliz kraliyet ailesi için çalışan İngiliz hakkâk (ahşap oyma sanatçısı) Williams Gibbs Rogers’ın (1792-1875) imzası vardır. Bkz. Netice Yıldız, “19. Yüzyıl Osmanlı Saraylarıyla İlgili Bazı Belgelerin Değerlendirilmesi”, Milli Saraylar 1992, TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yay., Ankara, s.44-57.
alımına önayak olan İksircioğlu Agop da zikredilebilir. Buradaki rolü, sadece bazı saray ve kasırların, ilk defa Avrupa usulüne göre döşenmesi esnasında, Avrupa’dan çeşitli eşyaların getirtilmesinde aracılık yapmasıdır520. Şimdi önce Emil Meinz, sonra da Loen Rosenthal’ın, Mefruşat İdaresine ait belgeler arasında yer alan bilgiler çerçevesinde, oynadıkları rolü açıklamaya çalışacağız.
Ressam Emil Meinz: Ressam Emil Meinz, daha önce de belirtildiği gibi, II.
Abdülhamid döneminde Yıldız Tamirhane-i Hümayunu’nda çalışırken saray odalarının tefrişinde de Mefruşat-ı Hümayun İdaresi ile birlikte görevlendirilmişti521. Hatta Emil Meinz’ın bilgi birikiminden yararlanılması için, Mefruşat İdaresine II. Abdülhamid tarafından gönderilmiştir. Bu bağlamda da, Mefruşat İdaresi, padişaha mahsus bir dairenin üst katındaki dört odayı Emil Meinz’e tefriş/dekore ettirmiştir. Emil Meinz522 bu dekore işini, verilen kumaş örneklerine göre bir odası sırmalı, diğerleri de farklı türdeki kumaşlarla ve halılarla yapmıştı. Ressam olduğu için, belki de, önce bir odanın tasavvurunu resmetmiş olmalıdır. Seçilen sırmalı, ipekli kumaş örnekleriyle, mefruşatın nasıl üretileceği ayrıca ustalara yazılı olarak bildirilmiştir. Bu yazılı talimatnamelerden ve kumaşlardan bazıları Tablo 15’te verilmiştir.
Tablo 15: Emil Meinz’ın Padişah Dairesindeki Tefriş İçin Yazdırdığı Talimatlardan İki ve
Seçtiği Kumaşlardan Üç Örnek
Yatak odaya [odasına] bu kumaştan döşenecek. Karyolanın somya ve şiltelerine dahi bu kumaştan döşenecek. Farbala için bir tane kumaş cibinlik ve bir tane tül cibinlik olacak. Yatak odasına bir tane küçük kanepe, üç tane sandalye isterim. Yatak odasına konulan halı odanın kumaşı gibi çiçekli olacak. Cinsi güzel olsun. Bir de yataklık için alafranga basamak isterim. Güzel olsun. (HH.MFŞ, nr.40/19, 6. Belge)
520 HH.MFŞ, nr.1/25, 25 Şevval 280/ 21 Mart 1280/ 3 Nisan 1864, Mehmet Ataullah; HH.MFŞ, nr.1/35, 13 Şaban 1281/ 30 Kanun-ı Evvel 1280/ 11 Ocak 1865, Mehmed Ataullah.
521 Milli Saraylar Koleksiyonu, “Mobilya”,
http://www.millisaraylar.gov.tr/portalmain/Collections.aspx?KoleksiyonId=16, 02.05.2012, 11:28; 522 HH.MFŞ, nr.40/19, 10. Belge, 18 Ts [1]322/ 1 Aralık 1906.
Salonun döşemesi bu kumaştan olacak. Salon için kanepelerin önüne iki tane halı, piyanonun önüne bir tane halı, piyano için bir tane bayağı güzel alafranga ağır piyano iskemlesi, defa salona mahsus iki dane bayağı zarif yaldızlı köşelik, bir tane ağır yaldızlı camlı paravana, defa iki tane yaldızlı lakin dibi burmalı ayakları ağır biçmeli? yüksekçe vazo konmak için iki tane yaldızlı ayak isterim. Ve bir de salon için yapılan perdelerin üst farbalaları gayet güzel biçmeleri alafranga olsun. İç perdeleri döşenecek kumaşının sırmasının renginde sarı kumaştan olsun. Salona konacak halının zemini beyaz olsun üzerine sarı çiçek dokulacak [dokunacak]. Yine döşenecek kumaşının çiçeği gibi olsun lakin halıların cinsleri eyi cinsinden olsun. Salonun kanepelerin önüne iki tane gayet zarif güzel küçük devirler? (doberler) İsterim. Üstleri taşlı olsun. Salonun sandalyelerinin arkasına sarı kumaş kaplayınız. Böyle çirkin astar ile durmasun (HH.MFŞ, nr.40/19, 2. Belge).
Emil Meinz, padişaha mahsus dairede Refia Sultan için de iki odayı dekore etmiştir. Burada Meinz, örneğini gönderdiği/gösterdiği çiçekli bir kadife kumaşıyla, diğerini ise aynı kadife kumaşıyla estetik unsurları daha yüksek, daha ağır mobilyalarla, muhtemelen de Avrupa tarzı mobilyalarla donatılmış olarak dekore etmiştir. Bu dekore işinde, bazı ürünlerin Hereke Fabrikasından temin edildiğini ve fabrikaya 33.099,40 kuruş, diğer malzemeler ve masraflar için de 16.890 kuruş ödendiğini; her iki oda için yaklaşık 50.000 kuruş harcama yapıldığını biliyoruz523. Bu tefriş için hazırlanan keşif defteri Belge 13’te gösterilmiştir.
Belge 13: 11 Aralık 1906 tarihinde Emil Meinz’in Dekore Ettiği Oda İçin Satın Alınan Eşyaların Keşif
Defteri
HH.MFŞ, nr.41/11, 1. Belge.
523 HH.MFŞ, nr.41/11, 2. Belge, 12 Şubat 1322 /25 Şubat 1907. Belgenin ekleri arasında keşif defteri de vardır.
Leon Rosenthal: Leon Rosenthal da İstanbul’da büyük bir mağazası olan
esnaf veya tüccardan biriydi. Önemli bir tüccar olmasında dolayı, muhtemelen, saray buna “zât-ı şahanenin mefruşatçısı” / “Tapissier-Décorateur de S.M.D(F) le Sultan” unvanını vermiştir (bkz. Belge 14)524. Ayrıca faturasında “Maison de Meubles: Etoffes, Tapisseries etc.” ibarelerini kullanıyordu525.
Belge 14: Döşemeci Leon Rosenthal’e Ait Bir Fatura Örneği ve Faturanın Başlangıç Kısmından Bir Kesit
HH.MFŞ, nr.7/53, 27 Nisan 1884
524 HH.MFŞ, nr.7/53, 15 Nisan 1300. 525 Adresi Galata Yüksek Kaldırım No: 49 idi.
HH.MFŞ, nr.6/32, 1 Mart 1882 Kadın efendilerin çeşitli odalarının Leon Rosenthal’e döşetildiğini biliyoruz. Bunlardan birisinde güvez (koyu kırmızı) zemini kendinden çiçekli bir kumaşla dekore etmesi istenmişti. Şayet Mefruşat İdaresinin ambarında kendinden çiçek desenli kumaş bulunmazsa piyasadan alınabileceğini; oradan da bulunmazsa bu sefer güvez atlas satın alınarak, kenarları sarı atlastan som saçak yapılıp dizayn edilebileceği Leon Rosenthal’dan istenmişti. Ayrıca odada bir orta masası, yanında oval ikinci bir masa da bulundurması 29 Haziran 1887’de istenmişti526.
Görevlendirme ve ödemelerle ilgili çok sayıda belge bulunmasına karşın, prosedürlerde bir farklılık olmadığı için bunların ayrıntısına girilmemiştir. Ancak belirtmemiz gereken husus, dekorasyon için kullanılacak kumaşların Mefruşat İdaresinin deposundan temin edildiğidir527. Belki buraya Leon Rosenthal’in mağazasından da getiriliyor olabilir ama bunu şimdilik bilmiyoruz. Buradan ilgili malzemeler alındıktan sonra, bu malzemelere göre (veya düzenlemeye göre temin edilen malzemelerden sonra) odanın dekorasyonunu Leon Rosenthal tamamlardı528.