Bolay‟a (2007b: 14) göre değer alanları bilimsel değerler, ahlâkî değerler, estetik değerler, dinî değerler, siyasî değerler, teknik değerler, hukukî ve iktisadî değerler, hümanist değerler olmak üzere çeĢitlere ayrılabilir. Aslında bunlar kesin çizgilerle ayrılamazlar, birbirleri içine geçmiĢ vaziyettelerdir. Bunlar günlük hayata yönelik olduğu için uzak ve yakın geleceğe ait gayeler ve hedefler burada belirleyici olur.
Spranger (1928), deneklerini her birinde hakim olan değere göre Ģahsiyet tiplerine ayırmaya çalıĢmıĢ ve herkesin altı temel değer tipinden birine girebileceğini söylemiĢtir. Spranger‟den sonra ondan ilham alarak Allport, Vernon ve Lindzey (1960) çalıĢmaları geliĢtirmiĢ, bu çalıĢmalardan sonra da değerleri altı gruba ayırmak adet olmuĢtur: Estetik, ilmi, iktisadi, siyasi, sosyal ve dini değerler (Güngör, 2000a: 84). Güngör (2000a) bu altı gruba “ahlaki değerleri” de ekleyerek yedi çeĢit değer oluĢturmuĢtur.
Avustralya Hükümeti Eğitim, Bilim ve Öğretim Bakanlığı (Australian Goverment Departmnet of Education, Science and Traning) (2005: 6) Birincil Değerler Kaynak Kitabı‟nda değerleri; eğitim, ekonomik, siyasal-sivil, teknik mesleki, biliĢsel- entelektüel, etik- ahlaki, dini/ruhani, kiĢilerarası-iliĢkisel, estetik, fiziksel/eğlence ve sosyo-kültürel değerler olarak sınıflandırmıĢtır.
Özensel (2003) ise değerleri üç bakıĢ açısından sınıflandırmıĢtır:
1) Sosyal roller ve sosyal süreçler göz önüne alındığında değerler, zorlayıcılık değerlerine göre sınıflandırılabilirler. Böylece değerler, sosyal kiĢileri etkileme derecelerine göre düzenlenmiĢ olurlar.
2) Sosyal değerler, süreklilik gösteren ortaklaĢa iĢlevler temelinde de düzenlenebilirler.
3) Değerlerin en anlamlı sınıflandırılması, değerlerin kurumsal iĢlevlerine göre sınıflandırılmasıdır.
Evin ve Kafadar (2004: 296) değerleri, Ġlköğretim Sosyal Bilgiler programında yer alan değerlerden faydalanarak “Ulusal” ve “Evrensel” değer kategorileri olmak üzere iki baĢlık altında sınıflandırarak incelemiĢlerdir:
Ulusal Değerler: Millet, devlet, vatan, ordu, cumhuriyet, ulusal simgeler (ulusal marĢ, ulusal anıtlar, ulusal bayram, bayrak), kahramanlık, dil, gelenek ve görenekler.
Evrensel Değerler: Demokrasi, insan hak ve özgürlükleri, uygarlık, barıĢ, eĢitlik, bilim ve bilimsel düĢünce, sanat, çevre duyarlılığı, sevgi.
Rokeach (1973: 7) değerleri “araçsal ve amaçsal” olmak üzere iki baĢlık altında sınıflandırmıĢtır:
Araçsal değerler, tercih edilen eylemleri yürütme modlarıdır ve iki türü vardır: Ahlaki değerler ve yetkinlik değerleri. Ahlaki değerler kavramı genel değerler kavramından çok daha dardır. Bir kere ahlaki değerler esas olarak davranıĢ tarzlarına dayanırlar, ayrıca ille de varlığın hedeflerini ilgilendiren değerleri kapsamak zorunda değildirler. Dahası ahlaki değerler araçsal değerlerin yalnız belirli türlerine dayanırlar. Bunlar ihlal edildiklerinde vicdan azabı veya yanlıĢ yapılan bir Ģey için suçluluk duygusuna odaklanırlar. Diğer araçsal değerler yetkinlik veya kendini gerçekleĢtirme olarak adlandırılabilirler. Bunlar kiĢiler arası odaklanma yerine kiĢisele odaklanarak ahlakla ilgili görünmezler. Bunların ahlaki olanları yaptıkları Ģeyin yanlıĢ olmasından ötürü bir suçluluk duygusu hissetmek yerine, kiĢisel yetersizliklerinden dolayı utanç duyma hissine yönlendirirler. Ayrıca, araçsal değerler motive edicidirler çünkü bu değerlerin ilgilendiği ideal davranıĢ modları, istenen amaçların anlaĢılmasında etkileyici olarak algılanmaktadırlar (p.8-14).
Amaçsal değerler, tercih edilen ve arzulanan nihai durumlardır. KiĢisel ve sosyal olmak üzere iki çeĢidi vardır. KiĢilerin sosyal ve kiĢisel değerler üzerine bir diğerinden ötekine güvenli bir Ģekilde önceliklerine göre değiĢiklik gösterebilmesi mantıklı görünmektedir. KiĢilerin davranıĢları ve tutumları onların kiĢisel veya sosyal değerlerinin özelliklerine göre birbirinden farklılık gösterecektir. Yani bir sosyal değerdeki artıĢ, diğer sosyal değerdeki artıĢa ve bu durumun aksine bir kiĢisel değerdeki azalıĢa öncülük edecektir. (p.7-12).
Rokeach‟ın (1973) “araçsal ve amaçsal” olmak üzere iki baĢlık altında sınıflandırmıĢ olduğu değerlerin listesi aĢağıda Tablo-1‟de sunulmuĢtur (p.28).
Tablo 1
Rokeach‟ın Değerler Sınıflaması
Amaçsal (terminal) Değerler Araçsal (Instrumental) Değerler Rahat bir hayat
Heyecan verici bir hayat BaĢarma hissi
BarıĢ içinde bir dünya Güzelliklerin dünyası EĢitlik Aile güvenliği Özgürlük Mutluluk Ġç uyum Gerçek sevgi Ulusal güvenlik Zevk alma KurtuluĢ Öz saygı Sosyal tanınma Gerçek dostluk Bilgelik Hırslı (istekli)
GeniĢ (açık) fikirlilik Kabiliyetli NeĢeli Temiz Cesaretli Affedici (bağıĢlayıcı) Yardımsever Dürüst Hayal gücü kuvvetli Bağımsız Entelektüel Mantıklı
Seven (iyi, Ģefkatli) Ġtaatkâr
Kibar, nazik Sorumlu Öz denetimli
Ülken‟e (2001) göre ise değerler; “içkin, aşkın ve normatif” olmak üzere üçe ayrılmaktadır (ss. 359-362):
Ġçkin değerler: Ġçkin değerler bilinç verileri, yani değerin üç esaslı vasfından ikincisi olan tabi unsurlar ve muhteva özelliği üstün değerlerdir. Bunlar teknik, sanat ve bilgi değerleridir. Teknikte madde, sanatta duyumlar ve duygular, bilgide kavramlar esası teĢkil ederler. Ġçkin değerler, kavramlar duygular ve eĢya ile münasebetten doğan ve bilinçle çevrelenen, „inanma‟dan daha çok „bilme‟nin hakim olduğu değerlerdir. AĢkın Değerler: AĢkın değerler, kiĢiler arası iliĢkilerden meydana gelirler. Bu değerlerde duyu verileri, bilinç muhtevaları yalnızca vesiledirler ve bu vesile az ya da çok önemsiz bir dereceye inebilir.
Bunlar bireyin sosyal çevresiyle etkileĢiminden doğarlar, kiĢiler arası değerlerdir ve bilgiden çok, inanma üzerine kuruludurlar.
Normatif Değerler: Görevleri baĢka değerleri birbiri ile karĢılaĢtırmak ve ölçmektir. Bu değerlerde eylem, eylem ile karĢılaĢtırılınca ölçü hukuk olur; söz, sözle değiĢtirilince ölçü dil olur; eĢya, eĢya ile değiĢtirilince ölçü iktisat olur. Bu durumlarda ortaya çıkan değerler normatif değerlerdir.