62
da sağlayabilirler. Ancak soyut da olsalar bahse konu değer yargılarının bağlamsal bir durum arz ettikleri unutulmamalıdır.
Bir bağlamsal değer standardının şekli şöyledir: Mevcut çözüm, bu durumda karşılaşılan sorunu, başka hayal edilen veya test edilen çözümlerden daha iyi bir şekilde çözmektedir. Bir kişi, kendi durumunun sorunlu niteliklerini, engeller, karışıklıklar, çatışmalar, karşılanmamış ihtiyaçlar, tehlikeler vs. şeklinde çeşitli biçimlerde ifade edebilir. Bir değer yargısını işe yarayıp yaramadığı bakımından test etmek, engellerin üstesinden gelen, karışıklıkları ortadan kaldıran, çatışmaları çözen, gereksinimleri karşılayan, tehlikeleri vs. bertaraf eden bir eylemi başarılı bir şekilde tespit edip edemediğine bakmaktır. Böylece değer yargılarının başarı standardı, insanların kendi sorunlarını betimlemelerine göre içsel bir şekilde mevcut uygulamalar yönünde şekillendirilir.
63
dönüştürme açısından yaratıcıdır. Bu yaratıcılık, değer verme tutumlarının sorgulanma ihtiyacı duyulduğunda ortaya çıkmaktadır. Daha önce değer verilen bir eylemin uygun ve talep edeni tatmin edici sonuçlar vermediği durumlarda yapılan sorgulama yeni amaç ve yeni araç gerekliliği doğurur. Pratik yargının, araçların beyanı üzerindeki etkisinde karşılıklı karakterine dikkat çekmeye değer gören Dewey, bir insanın bir hastalıktan muzdarip olduğunu keşfetmesinin, o kişinin sağlığını geri kazanması için gerekli ve ihtimal dahilinde olan yolun göstergesi olması bakımından pratik bir yargı ile araç-amaç sürekliliğinin belirlendiğini ve bu noktada onun yaratıcı olduğunu ifade eder.114
Bu durumu laktoz hassasiyeti olan birinin durumu üzerinden daha anlaşılır hale getirmek mümkündür. Laktoz, bilindiği gibi süt ve süt ürünlerinde, dondurma, yumuşak peynirlerde ve anne sütünde de bulunan bir şeker türüdür. Laktoz intoleransı, bu besinlerdeki şekeri sindiremeyen kişilerin hastalığına verilen addır. Böyle bir hastalığı bulunan çocuk, her dondurma yediğinde karnında şişkinlik ve kramplar olduğunu gözlemler. Bu ağrıların dondurmadan olduğunu keşfeden çocuk, alternatifler bulma adına eylemini soruşturmaya başlar. Bu sorgulamada ağırlıklı olarak neye önem verildiğine göre çözümler üretilecektir. Önceden lezzetinden dolayı laktoz içerip içermediğine bakmayan çocuk, yeni amacın ortaya çıkması ile yeni araçlar doğrultusunda değerlemeler yapar. Öngördüğü sonuçlar arasında her ayrıntıyı düşünen çocuk, sağlığa ağırlık vererek yeni değer verme tutumu neticesinde yeni bir değer yargısı oluşturur. Süt ve süt ürünleri içermeyen dondurma yeme arzusu, değer verme nesnesi olarak ona yargısında kılavuzluk eder. Laktozlu dondurma yediği ve laktozsuz dondurma yediği zaman ki durumları arasında ortaya çıkan karşılaştırmalı değer yargısı, kendi bağlamında
114 John Dewey, “"The Logic of Judgments of Practice", ss. 341-342.
64
en iyi sonucu elde etmesini sağladığı için değerlendirmenin kendisi pratik ve yaratıcı olarak tebarüz eder.115
Yeni bağlamdan ve yeni niteliklerden yola çıkarak değer verme tutumuna dair özelikleri belirlemek çocuğa bağlıdır. Önceden çocuğun lezzet odaklı niteliklere verdiği ağırlık tayini yeni durumda değiştirilmiştir. Dewey, yargının, bir noktada, bir şeyi kendi sınırı olarak çok değerli görme eylemiyle çeliştiğini kabul eder. Soruşturma sırasında önceki duruma ait değer verme tutumları pratik akıl yürütmeye yol gösterir. Bazen de değer verme tutumları, amaç-araç devamlılığı çerçevesinde bir eylemin sonucu olarak değerlendirme süreci geçirebilir. 116
Pratik yargının yukarıda verilen örnekte görüldüğü üzere yaratıcı olma durumu olduğu gibi yalnızca amaç tespiti işlevinin olmasının da mümkün olduğunu belirten Dewey, çarpıcı bir örnek verir. Bir adamın, takım elbise almak için mağazaya gittiğini hayal etmemizi isteyen filozof, değer verme tutumunun analizinde kullanılan dayanıklılık, ucuzluk, pahalılık, şıklık gibi takım elbisenin nitelikleri bağlamında farklı senaryolar kurar. Takım elbiseyi alacak kişinin önceden sahip olduğu dürtü ve alışkanlıkların devreye girmesi ile eyleme yönelik ilk veriler ortaya çıkacaktır. Şayet bu kişi daha önceden alışkanlığa dayalı olarak herhangi bir şeyi alırken şık olma durumunu ikinci plana atıp, dayanıklılık ve bütçesine uygunluğu ön planda tutmuşsa, şu an ki elbise alma problemine de önceden sahip olduğu alışkanlığı nispetinde yaklaşacaktır. Böylece önceki eylemlerindeki ağırlıklı nitelikler değer verme tutumunda kendini gösterecektir ve kişi, bu sorun üzerinde zihinsel değerlendirme yapmak zorunda kalmayacak, kararını derhal verecektir. Kişinin zihinsel soruşturma yapmasını gerektirecek durumları
115 Elizabeth Anderson, "Dewey's Moral Philosophy".
<https://plato.stanford.edu/archives/win2019/entries/dewey -moral />. (08.06.2020)
116 John Dewey, Logic: The Theory of Inquiry, Later Works, ss. 30-46.
65
oluşturarak örneği geliştiren Dewey, bu elbisenin iyi bir işe girmek maksatlı alındığı bir durumu tahayyül eder. Öyle ki normalde ağırlıklı olan etkenler dayanıklılık ve ucuzluk iken iyi bir iş için iyi bir izlenim bırakıp işe alınmasına odaklanan adam için artık ağırlıklı olan şıklık olacaktır. Böylece dayanıklılık ve ucuzluk önemli bir değer olmaktan çıkacak, yeni durum ve maksat üzerinden başka değerler ön plana çıkacaktır. Alacağı elbiseyi tercih etme bağlamı ve ağırlık tayini değişen adamın bu konuda yapacağı değerlendirmeleri de yaratıcı olacaktır.117
Pratik yargılara yönelik ikinci bir özellik ise Dewey’in beğenme ve beğenmeme ya da beğeni ve kınama/eleştirme teorisine dayanmaktadır. Bağlamsalcı olan değer yargıları, hayatın akışında yeni değerlendirmelerin üretilmesine ışık tuttuğu gibi önceden verilen değer verme tutumlarını ve değer biçmeleri şekillendirir. Pratik yargı ya da değer verilen şeye yönelik değer yargıları, değer vermeleri ve değerlendirmeleri bütünleştirerek, ilk değer verme tutumlarından beslenirler ve o şeye yönelik farkındalıkları artırarak o değer verme tutumlarını değerlendirme ile değer verme tutumlarının yönünü değiştirerek onları, yeni değer verme tutumlarına dönüştürürler.118 Bu şekilde hiçbir değer ıssız bir hale terk edilmeyecek ve değerler arasında bir geçişkenliğin olduğu açıkça görülecektir ki zikrettiğimiz bu husus kanaatimize göre oldukça önemlidir. Çünkü Dewey sunmuş olduğu bu düşünceyle bir değerler çatışmasının önüne geçmiştir. Artık zaman içerisinde geri çekiliyor ya da hâkim ton gibi görünüyor olsa da değerler arasında bir ahenkten bahsetme imkanına sahibizdir. Ancak yine de unutmamak gerekir ki hiçbir değer zaman ve mekân düzlemlerinden bağımsız bir halde arzı endam edemeyecektir.
117 John Dewey. "The Logic of Judgments of Practice", ss. 361-366.
https://brocku.ca/MeadProject/Dewey/Dewey_1916/Dewey_1916_14.html (02.04.2020)
118 John Dewey. "The Logic of Judgments of Practice", s. 364.
https://brocku.ca/MeadProject/Dewey/Dewey_1916/Dewey_1916_14.html
66