32
Netice olarak Dewey için, onun deneyimde olduğu gibi ahlâk alanında da deneysel bir yaklaşım benimseyerek ahlâka dönük evrensel, kapsamlı ve nihai bir açıklamadan uzak durduğunu söylemek mümkündür. Ona göre yapılması gereken şey, sorunlu durumlarla başa çıkmasında bireye düşünümsel yöntemler sunmak ve alternatif yollar açmaktır. Bu doğrultuda herhangi bir şekilde öngörülen, tek iyi ve nihai değer yoktur, aranmamalıdır. Ahlâk, nihai olarak mükemmellik değil; sürekli mükemmelleştirme, olgunlaştırma, revize ve rafine etme sürecini ifade etmektedir. En iyi ihtimalle, göstereceği tek değer büyüme/gelişmedir. Büyümenin kendisi tek ahlâkî amaçtır.70
Dewey’e göre, “faaliyetin iyiliği" ifadesi hem "çıkarların yetiştirilmesine" hem de
"büyüme" ye eşdeğerdir. Bu etkinliğin, en uygun haliyle, sanat olarak davranmak71 olduğunun altını çizen Dewey için, organizmanın gelişmesi/büyümesi, deneyim ve değer birlikteliğinin zamanla düşünümsel ve kavrayışsal olarak olgunlaşması, deneyim dünyasında gelişen organizmanın değerlendirmelerini göstermesi bakımından önemlidir.
33
Bu yüzden büyümenin karakterini, doğasını ve koşullarını belirterek büyüme kavramını değer perspektifinde açıklamak öncelikli görevimiz olacaktır.
Dewey’in kendisini tek ahlâkî amaç olarak gördüğü büyüme72, organizmanın çevresine katılma yeteneğini geliştirdiği bir süreci ifade eder. Organizma gelişme sürecinde, çevresinin giderek daha kompleks koşullarına göre davranış biçimleri oluşturarak, doğada birtakım yeni işlevler edinir. Bu akış içerisinde organizma ve doğa etkileşimi daha anlamlı hale gelir. Doğanın kompleks ve istikrarsız durumu (koşulların sürekli değişimi) sadece bir sıkıntıyı veya rahatsız edici bir durumu barındırmamaktadır, o aynı zamanda organizmanın gelişme sürecini desteklemektedir. Deneyim ve değer yargıları alanında bağlamsalcı olan Dewey, büyüme süreci için de aynı kanıya sahiptir.
Ona göre, sürecin doğasını anlamanın ilk adımı, büyümenin bir bağlam içinde devam ettiğini bilmekten geçer. Sürekli yeni unsurların davranışa dahil olması ve organizmanın çevresi ile geliştirdiği yeni işlevsel hareket etme yolları keşfetmesi, büyüme sürecindeki bağlamın önemini ortaya koymaktadır.
Anlaşılacağı üzere Dewey için hayat, organizmadan bağımsız bir düzlemde değerlendirilemez, aksine organizmanın içine düştüğü aşamalar hayatın kendisinden ibarettir. Onun etrafını saran içine düştüğü bu durumlardan çekip kurtaracak olan, kendi çabası ve değerlendirmeleri olacaktır. Böylece hayatın yürüyüşüne ayak uydurarak onunla birlik olmayı seçen organizma, sürekli büyüyen doğası ve sürekli büyüyen problem alanıyla bir iyileşme arayışı içerisinde konumlanacaktır. Söz konusu faaliyet, organizmanın çevreye yönelik direnişinin neticesi olarak iyiliği/iyileşmeyi belirtmektedir.
Fakat bu iyileşmenin devamı için faaliyetin devamlı olarak arttırılması, geliştirilmesi gerekmektedir. Burada temel husus yaşamın devam ederken faaliyetin gelişmesi ve
72 John Dewey, Reconstruction in Philosophy, s. 177.
34
organizmanın yoluna çıkan çatışma ve sorunların üstesinden söz konusu faaliyetler aracılığıyla gelmesidir.73
Tüm insanî güçlerin ve erdemlerin gelişimi, somut olarak gelişme/büyüme adı verilen sürece bir şekilde dahil olmasına bağlıdır. Bu yüzden mücadele, çaba, üstesinden gelme ve ustalık süreci hem gerekli hem de arzu edilir hususlar olarak tebarüz eder.
Birey, sadece yaşamı sürdürmekle kalmaz, aynı zamanda onu büyütür. Sağlıklı insanın yaşam akarken, hareketsiz kalmasının en büyük dert olduğunu74 belirten Dewey için, büyüme/gelişme kavramı, benliğin doğası dikkate alındığında bir umut olarak daha somut bir anlam kazanabilir. Benlik bir madde değil; bilakis, belirli faaliyet türlerinin talepleri olan dinamik bir alışkanlık organizasyonudur. Başka bir deyişle benlik, çevre ile bir dizi iletişim halindedir, işlevseldir. Dolayısıyla benlik büyüdüğünde, hava ile şişen bir balon gibi değildir. Daha ziyade, benlik gelişme ile birlikte organizmanın ve çevrenin işlevsel iş birliği doğrultusunda, alışkanlıkların yapısının daha kapsayıcı ve daha karmaşık hale geldiğini fark ederek kendini genişletir. Böylece, davranışa dahil edilen ortam daha katı ve daha anlamlı hale gelir ve davranışta daha çeşitli, etkili işlevleri yerine getirme kapasitesi gelişir.75
Her zaman yeni sorunlu durumlarla başa çıkma süreci, bireyin ya bunlara karşı hırpalanmasını ve bastırılmasını ya da güçlenmesini ve genişlemesini gerektirir.76 Nispeten optimum koşullara ulaşıldığında, birey, dünya ile yeni hareket etme yolları keşfeder, daha çeşitli ve karmaşık davranış biçimlerini lehine olacak şekilde geliştirir.
Böylece benlik, kelimenin tam anlamıyla güçler ve alışkanlıklar içinde büyüyecektir. Bu, dünyanın karakteristik özellikleriyle hareket etme gücünün büyümesi ya da başka bir
73 John Dewey, Art an Experience, Putnam's Sons, New York, 1958, s. 10-15.
74 John Dewey, Human Nature and Conduct, ss. 118-120.
75 John Dewey, Human Nature and Conduct, ss. 170-177.
76 John Dewey, Human Nature and Conduct, s. 177.
35
ifadeyle alışkanlıkların büyümesi, çevrenin potansiyellerinin de yeni kaynaklar ve güçlerle genişlediğini ifade etmektedir. Nitekim Dewey tarafından değerlendirmeye rehberlik edecek olan alışkanlık kompleksleri, insan güçlerinin ve çevrenin güçlerinin etkin bir şekilde devreye girmesinin yollarını oluşturur. Böylece onun değer felsefesindeki fail, faaliyet ve gelişme ile çok yönlü, çeşitlenmiş hale gelir. Kişi, büyüme sürecinde sadece düşünme ve hareket etme gücünü artırmakla kalmaz, aynı zamanda hoşgörüsünü arttırarak genişleyen ve daha zengin bir değerler yelpazesine sahip olur.
Her yeni durumda mevcut alışkanlık, çevreyle yeni hareket etme yöntemlerinin değer kazandığı öngörüsü dahilinde geliştirilip, genişletilecek ve değerlerin daha sağlam bir şekilde yerleşik hale gelmesini, böylece de davranış biçiminin daha güvenli hale gelmesini kolaylaştıracaktır.
Büyüme tam olarak hem kişisel güçlerin hem de anlamların genişletilme sürecinin devamıdır. Organizma, çevresi ile yeterince ilgilendiği sürece, büyüme her halükârda devam eder. Faaliyet, mevcut değerleri ayırt etme, özgürleştirme ve yerine getirmeye yöneliktir. Büyüme sürecini ve değerlerin bütününü, geleceğin davranışları değil, davranışı yönlendiren fonksiyonlar belirler. Tüm bu büyüme durumlarında, geçmişin ve geleceğin bugününün devamlılığı vardır. Bu sadece herhangi bir durumda olan zamansal ve nedensel bir süreklilik değil, aynı zamanda deneyimli bir sürekliliktir.77 Bugünün problemleriyle başa çıkabildiğimiz zaman, hem yarın başka türlü olabilecek zorlukları en aza indiririz, hem de kendimizi yeni sorunlarla başa çıkmaya hazırlarız. Gelecek, bu şekilde bakıldığında beklenecek bir şey değil, bugünün yönetimi tarafından inşa edilecek bir şeydir.
77 John Dewey, Human Nature and Conduct, s. 233.
36
Dewey düşüncesinde büyüme, değer-verme tutumlarına, amaç ve araçların devamlılığına ve faaliyet ile irtibatına dikkat çeker. Zira söz konusu faaliyet, yaşam boyunca devam eden, nihai bir sonuca ulaşmayan bir süreçtir. Bu çerçevede yaşam bir hazırlık değil; aksine, her aşaması kendine özgü olanaklara ve tatminlere sahip olan bir süreçtir. Dahası, devam etmekte olan faaliyet, estetik olarak büyümeye yaklaştığı sürece, iyi yaşamın bir yönünü gösterir.78 Dewey, bu görüşleriyle kaçınılmaz olarak dikkatini doğrudan insan çabalarının olası anlamlarını özgürleştirmeye, iyinin inşa edicisi olarak değerin soruşturulmasına ve bunun için gerekli olan sosyal reformları dikkate almaya yönelir.
3. Talep Etme Olarak Değer