Coğrafi konum

Bakırçay Havzası

Kuzey Ege Havzası’nın en önemli alt havzalarından biri olan Bakırçay Havzası, Türkiye’nin batısında yer almakta ve başlıca Bakırçay’ın su toplama alanlarını kapsamaktadır. Daha çok, doğu-batı yönünde uzanan dağ sisteminin görüldüğü havzada, topografya, küçük akarsu vadileri ile taban arazilerinin dışında, genellikle dalgalı, tepelik ve yarıntılıdır. Kocadağ eteklerinden doğan Gelenbe Deresi’nin Karakurt boğazından geçerek Kırkağaç Ovası’na girmesiyle birlikte Bakırçay adını alan nehrin uzunluğu 129 km, sularını topladığı alan yaklaşık 3160 km2 genişliktedir. En önemli kolu olan Yağcılar Çayı ile Kınık civarında birleşen Bakırçay, Bergama yakınlarından geçerek Çandarlı yakınlarından Ege Denizi’ne dökülür (Gülersoy, 2013).

Bakırçay Havzası, güneyde Kılıçdağ, Dumanlıdağ (1098 m.) su bölümü çizgisinden geçerek Aliağa ilçesinde Ege Denizine bağlanmaktadır (Ölgen, 2002). Havza içerisinde, Manisa Kırkağaç ve Soma ilçelerinin tamamı ile İzmir’in Bergama, Dikili, Kınık, Aliağa (Çaltılıdere bölgesi sınırdır) ilçeleri yer almaktadır (Şekil 2.1.1).

Kınık-Bergama ovalarına geçmeden daralan Bakırçay vadisi, Kırkağaç-Kınık arasında Soma önlerinde bir boğaz şeklini alır. Bakırçay bu boğazı geçtikten sonra geniş Kınık ve Bergama ovalarında doğu-batı yönünde akışına devam eder. Batıda, Bergama Ovası’ndan çıkarken güneye yönelir ve bu yönde Bayat Ovası’nı geçer. Çandarlı Körfezi’ne ulaşmadan önce, Burgaz Tepe’nin doğusunda tabanlı bir boğazdan (Köprübaşı boğazı) geçer ve kendi adını taşıyan deltada kollara ayrılarak Ege Denizi’ne dökülür. Bakırçay, doğudan batıya doğru kat ettiği vadisi boyunca, özellikle kuzeydeki yüksek alanlardan önemli kollar alır. Bunlar, sürekli akış gösteren ve Bakırçay’ı besleyen akarsulardır. Bakırçay Havzası kıyıları kuzeyde Dikili’den başlar güneyde Bakırçay Deltası’na kadar devam eder. Dikili Ovası ile Bakırçay Deltası arasında batıda Karadağ volkanik kütlesinin kıyıları uzanır. Havza ana şekil unsurları 6 alt grupta toplanmıştır. Bunlar:

Karadağ volkanik kütlesi, Zeytindağ yüksek alanı, Madra Dağı güney yamaçları, Burgaz eşiği ve Köprübaşı boğazı, Bayat Ovası, Bakırçay Deltası’dır (Şekil 2.1.2) (Ölgen, 2002).

Delta, kuzey ve kuzeydoğuda nispi yüzey yüksekliğinin güneye oranla daha fazla olduğu (2-2.5 m) ve üzerinde tarım yapılan yüksek ova tabanı, daha çok bataklık ve tuzlu alüvyonlar ile kaplı alçak ova tabanı, güncel delta ilerlemesi ve kıyı setleri, eski Bakırçay’ın ağzı ve kıyı bataklıklarının oluşturduğu kıyı kesimi olmak üzere üç ana kısma ayrılır (Ölgen, 2002).

29

İzmir Gediz-Bakırçay Havzası Sürdürülebilir Yerel Kalkınma Stratejisi

Şekil 2.1.2. Bakırçay Havzası bölümleri (Ölgen, 2002)

Şekil 2.1.3. Gediz Havzası ve alt havzalar (TÜBİTAK MAM Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü, 2013)

Şekil 2.1.5. Aşağı Gediz alt havzası (TÜBİTAK MAM Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü, 2013)

İzmir Gediz-Bakırçay Havzalarının Yapısal Durumu Doğal Yapı

30

Şekil 2.1.4. Gediz Havzası ve yakın çevresinin konumu (Koçman ve Sütgibi, 2012)

Şekil 2.1.5. Aşağı Gediz alt havzası (TÜBİTAK MAM Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü, 2013)

Gediz Havzası

Gediz Havzası, Bakırçay ve Küçük Menderes Havzaları arasındaki alanı kaplamaktadır. Gediz Nehri, Kütahya İl sınırları içerisinde Murat ve Şaphane Dağları’ndan doğan havza çok sayıda yan kollarla beslenerek Uşak ve Manisa illerini geçtikten sonra, İzmir il sınırları içerisinde 40000 ha’lık bir delta oluşturarak Foça ile Çamaltı Tuzlası arasından İzmir Körfezi’ne dökülür. Manisa, İzmir, Kütahya ve Uşak olmak üzere 4 ilin ve toplamda 21 ilçenin bölümlerini içine alan Gediz Havzası yüzölçümü 17500 km² olup Gediz Nehri’nin ana kol uzunluğu 401 km’dir (Şekil 2.1.3). 1.95 milyar m³’lük yıllık su potansiyeli ile Türkiye yüzölçümünün % 2,2’sini oluşturmaktadır.

Nehrin yıllık ortalama debisi ise 60,48 m³/sn’dir (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2008).

Gediz Nehri, bölgede bulunan Büyük Menderes’ten sonra en büyük ve en uzun akarsudur. Murat Dağı’ndan çıkarak batıya doğru akan Gediz Nehri, kaynak bölgesinden itibaren iki yandan aldığı kollarla büyür, önce dar ve derin vadilerde akar. Adala yakınlarında Salihli Ovası’na girdikten sonra Alaşehir Çayı’nı aldığı noktadan itibaren Turgutlu ve Manisa Ovaları’ndan geçerken derinliği 3-5 m’yi pek geçmeyen geniş bir yatak içinde akar ve batıda Emiralem Boğazına girer. Bu çevrede Gediz, özellikle güneydeki Bozdağlar kütlesinden kaynağını alan ve sürekli akış gösteren çok sayıda kollar alır. Gediz Nehri, Emiralem Boğazından itibaren oluşturduğu geniş delta üzerinden geçerek Menemen Ovası’na ulaşır ve buradan itibaren eğimi çok az olan delta ovasının üzerinde menderesli bir akışla İzmir Körfezi kuzeyindeki Çamaltı

Tuzlası ile Foça Tepeleri arasındaki ilk yatağı içinden Ege Denizi’ne dökülür (Şekil 2.1.4). Havzanın kuzey sınırları, Gediz Nehri’nin denize ulaştığı yerde yükseltisi 250–450 m arasında değişen Foça Tepeleri ile başlar. Dumanlı Dağ’dan (1091 m) itibaren kuzeydoğuya yönelerek Bakırçay ile su bölümü oluşturan tepelerden geçer.

Günal (1995)’a göre; daha batıda Kemalpaşa Dağı (Nif 1506 m) kütlesinin kuzeydoğu yamaçlarını havza içinde bırakarak Belkahve geçidine ulaşan sınır Yamanlar Dağı (1075 m) üzerinden İzmir Körfezine iner (Şekil 2.1.5) (Erinç, 1955; Koçman ve Sütgibi, 2012). İzmir ili sınırları içinde Kemalpaşa (Nif Çayı’nın Gediz Nehrinin yan kolu olması itibarıyla), Menemen, Foça (Ilıpınar ve Gerenköy Mahallelerinden Foça Tepelerini izleyen bölüm boyunca) ve Çiğli İlçelerini kapsamaktadır.

Gediz Nehri delta ovası, ekolojik işlevi ve sahip olduğu kaynaklar yönüyle çok farklı fiziki coğrafya özellikleri ve peyzaj değerlerinin bir arada bulunduğu geniş bir ekosis-temdir. Delta ovasının yapısal oluşumu ve jeomorfolojik gelişimi, zaman içinde değişen iklim koşullarının etkisi altında kalmış ve yeterli bir zaman geçmediği için oluşu-mu henüz tamamlanmamıştır.

31

İzmir Gediz-Bakırçay Havzası Sürdürülebilir Yerel Kalkınma Stratejisi

Ekosistemin dinamik unsurları duyarlı bir ilişkiler dengesi içinde işleyişini sürdürmektedir. Delta ekosistemi farklı özelliklerde ekolojik alanları bir arada barındırdığı için doğal yaşamın devamlılığı açısından son derece önemlidir. Gediz Nehri, progradasyonun zamanla çeşitli yönlerde gelişmesinden oluşan çıkıntılarıyla göze çarpan tipik bir delta meydana getirmiştir. Gediz Nehri’nin alüvyonlarını Manisa depresyonunu aşarak, geniş bir yelpaze şeklinde İzmir Körfezi’ne doğru yayan (biriktiren) Gediz Deltası Batı Anadolu’nun en büyük deltasıdır (Koçman, 2013). Delta sınırlarını; güney doğusunda Bostanlı (Karşıyaka) ile sınır oluşturan eski Gediz yatağı, güneyinde deniz ile dinamik bir geçişi olan kıyı marşı (lagün, kordon, dalyan ve adalardan oluşan) ve Çilazmak Dalyanı, batısında Çamaltı Tuzlası, dalyanlar, kuzeyinde Gediz Nehri Mansabı, nehrin Maltepe’ye kadar olan bölümü, Sazlıgöl ve tarım alanları, doğusunda ise başta Sasalı olmak üzere kırsal yerleşimler ve tarım alanları oluşturmaktadır (Şekil 2.1.6) (Kaplan ve ark., 2009).

Gediz Havzası içerisinde ayrı olarak değerlendirilmesi gereken Kemalpaşa, Nif Dağı eteğine yerleşmiş, İzmir’e bağlı ilçedir. Nif Dağı ve Mahmut Dağı arasından uzanan Kemalpaşa Ovası doğuda Gediz ovalarına açılır ve Gediz Nehri’ne birleşir. Kemalpaşa Ovası’nın içinde bulunduğu çöküntü oluğu kuzeyde Manisa (Spil) Dağı, güneyde Kemalpaşa (Nif) Dağı arasında, Gediz Havzası’nın bir uzantısı olarak şekillenmiştir. Kemalpaşa ilçe merkezi

ve çevresi jeomorfolojisi, ana çizgileriyle doğu-batı doğrultusunda uzanan bir alüvyal düzlük ile bunu çevreleyen dik yamaçlı yüksek dağlık kütlelerden oluşmaktadır (Kayan, 1999; Koçman, 1999).

Bakırçay Havzası

Bakırçay Havzası, 30°- 40° K paralelleri arasında etkili olan batı rüzgârları sisteminin etki alanı içinde bulunur.

Bu sistem içinde iklim olaylarının karşılıklı ilişkilerini hava kütlelerinin mevsimlik değişmeleri düzenler.

Bütün yıl boyunca belli bir hava kütlesinin etkisi altında kalmaz. İklim özelliklerini, yazın tamamen tropikal hava kütlesi, kışın tropikal ve polar hava kütleleri belirler (Koçman, 1989). Doğu-batı yönünde uzanan grabenin iç kesimlerine ve Madra ve Yunt Dağları’nın yüksek kesimlerine doğru karasallık etkisi artmakta, morfolojinin akarsularca parçalanmış, yükselti ve eğim farklarının nispeten fazla olduğu (800-900 m) Bakırçay Havzası kuzey ve güney kesimleri arasında yağış ve termik şartlar yönünden önemli farklar bulunmaktadır.

Kış mevsiminde batı-güneybatıdan sokulan nemli hava kütleleri Yunt Dağı kütlesini yağmur gölgesinde bırakarak Madra kütlesinin güney ve güneybatı yamaçlarına yağış bırakabilmektedir. Yunt Dağı kütlesinin kuzeydoğusunda yer alan Soma ve Kırkağaç’ın gerisindeki dik yamaçlı dağ

Şekil 2.1.6. Gediz Deltası (Koçman, 2013)

2.1.2. İklim

İzmir Gediz-Bakırçay Havzalarının Yapısal Durumu Doğal Yapı

32

etekleri zaman zaman kuzeyden sokulan hava kütlelerini yükselmeye zorlayarak yağış alabilmektedir. Bakırçay Havzası genel olarak subtropikal iklim şartlarına sahiptir.

Ancak iç kesimlere doğru denizelliğin etkisini yitirmesi, Madra ve Yunt kütlelerine doğru yükselti artışıyla Akdeniz iklimi karasallaşmakta başka bir deyişle modifikasyona uğramaktadır (Gülersoy, 2008).

Havzaya yağış bırakan hava kütleleri genellikle Orta Akdeniz kökenli batı-güneybatıdan gelen hava kütleleridir. Kuzey ve güney sektörden gelen nemli ve serin hava kütleleri genel olarak Bakırçay Havzası’na fazla yağış bırakmamaktadır. Buna karşılık, Madra Dağı’nın güneye ve güneybatıya bakan yamaçları, yükseklik ve orografik oklüzyonlar nedeniyle daha fazla yağış almaktadır (1000-1200 mm) (Gülersoy, 2008).

Gediz Havzası

Akdeniz yağış rejimi etkisi altında olan Gediz Havzası’nda yazları genellikle sıcak ve kurak, kışları yağışlı ve ılık geçmektedir. Bölgede dağların denize dikey olarak uzanmaları nedeni ile denizin etkisini iç kısımlarda hissetmek olasıdır. Ancak mevzii farklılıklar gösteren iklimlere rastlanır. Yağışın en fazla olduğu aylar genellikle Aralık, Ocak, Şubat, en az olduğu aylar ise Temmuz ve Ağustostur. Gediz Nehri Havzası’nda tüm su kaynaklarını besleyen yağışların dağılımı, yağış rejimine bağlı olarak, yıl içinde ve yıllar arasında büyük oranda değişmeler gösterir. Nitekim bu havzada bulunan meteoroloji istasyonlarının verilerine göre yıllık yağış miktarları ortalama 500–600 mm civarında olmasına karşılık, havzayı etkileyen cephe sistemlerine bağlı olarak yıllar itibariyle yağış değerlerinde önemli sapmalar gözlemlenmiştir. Kemalpaşa, Akdeniz ikliminin etkisinde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. İlçenin iklimi İzmir’e göre biraz serttir. Sıcaklık 2-5 °C farklılık hakim rüzgar yönü GD’dur. Ortalama yıllık toplam yağış miktarı 1050 mm’dir (Koçman ve Sütgibi, 2012).

2.1.3. Jeoloji, jeomorfoloji ve