Bireysel Yetkinliklerin Unsurları

Bireysel yetkinlikler, bilgi, beceri ve davranış temel unsurlarından meydana gelmektedir. Davranış unsuru yerine “bireysel özellikler”, “kişilik özellikleri” “davranışsal özellikler” “psikososyal özellikler” gibi farklı ifadeler kullanılabilmektedir. Bu çalışmada “kişilik özellikleri” kavramı benimsenmiştir.

Bilgi; belirli bir alanda sahip olunan bilgidir. Örneğin, kalp doktorunun kalp sağlığı alanındaki bilgileri. Bilgi yetkinliği işe özgülenerek test edilemezse iş performansı hakkında bilgi sunamaz.214 Çünkü yetkinliklerin bilgi boyutu doğrudan ya da dolaylı olarak yürütülen işe özgü bilgilerin sahip olunmasını gerektirmektedir. Ayrıca bilgiyi bilmek kadar kullanabilmek de önemlidir. Senge215 ve Argyris’e216 görebilgi ancak uygulandığı zaman öğrenmeye dönüşmektedir. Bilgi çoğunlukla bireyin ne yapacağını değil, ne yapabilir olduğunu ölçmeye yarar.217 Bu bakımdan bilgi yetkinliklerin “kullanılabilir” boyutundan ziyade “sahip olunan” yönünü gösterir.

Beceri; belirli bir bedensel ya da bilişsel görevi yapabilme kabiliyetidir. Örneğin, bir diş hekiminin çürük bir dişe sinirlere zarar vermeden doğru şekilde dolgu uygulayabilmesi. Bilişsel beceriler ise analitik düşünme, neden sonuç ilişkisini belirleyebilme, veri ve plan yönetimi yapabilme, kavramsal düşünebilme gibi özellikleri kapsar. Beceri kavramı, bilginin uygulanabilmesi olarak da ele alınabilir. Bilgi ve beceri unsuru da davranışa dönüştüğü ölçüde gözlenebilir ve ölçülebilir olmaktadır. Bu bakımdan beceriler de sıklıkla teknik ve beşeri beceriler olarak

214 _{Spencer, Spencer, s.11.} 215

Peter M. Senge, Beşinci Disiplin, Yapı Kredi Yayınları, 13.Basım, İstanbul, Aralık 2005. 216 _{Chris Argyris, 1993 (Education), “Education for leading-learning” Organizational} Dynamics, Cilt:21, Sayı: 3, Kış 1993, s.8.

ayrılmaktadır.218 Teknik beceri bireyin kendi bilgiyi uygulayabilme becerisini sıklıkla bir alet yardımı ile açığa çıkarması halidir. Beşeri beceride ise açığa çıkma bir alet yardımı yerine insanlar arası ilişki ile oluşmaktadır.

Kişilik Özellikleri; bu unsuru besleyen pek çok alt unsur bulunmaktadır. Bunların en temel olanları; güdü, kişilik, karakter, tutum, özlük bilincidir. Çeşitli yaklaşımlarda219 bunlara değerleri de eklemek mümkündür. Yaşamdaki doyum, düşük oranda bilgi ve beceriye yüksek oranda duygusal ve sosyal özelliklere bağlıdır.220

Güdü; bireyde belirli bir amaç yönünde tercihli eylemde bulunmasına yol açan istek, dürtüdür. Örneğin, McClelland’a göre başarma güdüsüne sahip olan bireyler kendilerine meydan okuyucu amaç ya da hedefler belirler, gerçekleştirme sorumluluğunu alır ve iyileştirmek için geribildirim alırlar.221 Yetkinlik özelliklerinin belirli bir nedene odaklı olarak açığa çıkmasında güdülerin önemli bir etkisi vardır. Organizmayı belli davranışlara sürükleyen içsel olayların tümüne güdülenme durumu denir.222 Güdü, belirli bir eylem ya da hedefe doğru (yanaşma) ya da bu hedefin dışındakilerden uzaklaştırıcı (uzaklaşma) yönde sürükleyen, yön veren ve seçici olan davranışı belirler. Aç insan bütün gayretiyle yiyecek bulmaya çalışırken üşüyen bir kimse, soğuktan korunmak için türlü önlemlere başvurur. Güdülenmiş organizmanın en belirgin iki özelliği;223 harekete uyarılmış olması ile davranışların belli bir doğrultuya yönelmiş olmasıdır. Bireyin belirli bir amaca odaklanmasında güdülenmenin önemi vardır. Güdüsel yetkinlikler, bireyin işinde bir yönlendiriciye ihtiyaç duymadan uzun dönemde ne yapacağının göstergesidir, çünkü bireyin aslında bulunan “usta bireyin kişilik özellikleri”nden olan eylemci ve ilk başlatan olma karakterini taşır.

218 _{Koontz, Harold ve Weihrich, Heinz, Essentials of Management, 5.Baskı, McGraw Hill, ABD,} 1990, s.232.

219 _{Stephen R. Covey, The 7th Habits of Highly Effective People, Simon ve Schuster, Londra, 1992.} 220 _{Saim Koç ve Nil Gün, Özsaygı, Kuraldışı Yayıncılık, İstanbul, 2006, s.222.}

221

McClelland, D. C., Assessing Human Motivation, General Learning Press, New York, 1971 aktaran Spencer, Spencer, s.10.

222 _{Çiğdem Kağıtçıbaşı, 1993, (İnsan), İnsan-Aile-Kültür, Remzi Kitabevi, 2.Baskı, İstanbul, s.72.} 223 _{Kağıtçıbaşı (İnsan), s.78.}

Kişilik; bireyin durumlar ya da bilgilere karşı tutarlı tepkileri ve fiziksel özellikleridir. Örneğin, bir kaptan pilotun iyi bir görüş açısına sahip olması ve tepki süresi kişilik özelliklerinin fiziksel olan tarafıdır. Kişinin kendini duygusal olarak kontrol edebilmesi ve insiyatif alması “farklı durumlara karşı verilen tutarlı tepki” örneğidir. Bazı kişiler, stres altında bile problem çözerken görevinden kaynaklanan sorumluluğunun üstünde hareket edebilir ya da başkalarına parlamazlar. Bu özellikler de başarılı yöneticilerin özelliklerindendir.

Karakter; olay, durum ve enformasyona karşı tutarlı tepki vermeyi sağlayan karakteristik özelliklerdir. Bu özellikler bireyin işinde uzun zaman boyunca nasıl davranacağını tahmin etmeye yarayan yakın bir yönlendirme almadan, içsel edimsel olarak ya da bireysel olarak başlatılan özelliklerdir. Örneğin, öz duygusal kontrolü olan bireyler stresli ortamlarda problemleri, başkalarına sinirlenip bağırmadan beklenenin üzerinde performansla çözebilmektedirler. Kişilik özelliklerinin etkisi yönetsel pozisyonlarda kişiler arası ilişkinin yoğunluğundan da ötürü daha belirgindir. Sonuç yönelimli çalışanlar, büyük kişilik eksiklikleri varsa, çok üstün işletme becerileri olsa bile üst düzey yönetici konumlarında kolaylıkla başarısız olurlar.224

Özlük (benlik) bilinci; Bireyin kendi varlığı hakkındaki görüşüdür. Örneğin öz güveni yüksek bir birey neredeyse her durumda etkili olabileceğine inanır.

Tutum; Bireyin herhangi bir olguya karşı leyhte ya da aleyhte olan değerlendirme ve tepkileridir. Sosyal psikologların “bilişsel tutarlılık” kuramına225 göre insanlar, inançlarında, tutumlarında ve davranışlarında tutarlı olma çabası gösterir.

Bireysel yetkinlik unsurlarından bilgi ve becerinin kazanılması göreceli olarak kişilik özelliklerinin kazanılmasına göre daha kolaydır, çünkü kişilik

224

Melvin Sorcher ve James Brant, “Doğru Liderleri Seçiyor Muyuz?”, Harvard Business Review, Lider Geliştirme, MESS Yayınları, MESS Yayın No:456, 2005, İstanbul s.17.

225 _{Rita L. Atkinson, Richard C. Atkinson, Edward E. Smith, Daryl J. Bem ve Susan Nolen Hoeksema,} Psikolojiye Giriş, 2.Baskı, Ankara, 2002, s.626.

özellikleri yıllara yaygın olarak uzun süreli deneyimler ile pekiştirilerek öğrenmeye dönüşebilmektedir. (Bkz. Şekil 1.3.2.) Ayrıca bu özelliklerin temelinin bireyin yaşamının ilk dönemlerinde (kritik ve duyarlı dönemler) atılmış olması gerekmektedir. Bireyin gelişimi de yetkinlikleri de birikimsel olarak gerçekleşmektedir. Bu bakımdan bireyin tüm yaşantıları ve özellikle üzerine yıllar boyunca birikimin çıkılacağı temelin sağlam (sağlıklı) olması gereklidir.

Şekil 1.3.2. Yetkinlik Unsurları

Kaynak: Lyle M. Spencer ve Signe M. Spencer, Competence At Work-Models for Superior Performance, John Wiley ve Sons Inc., ABD, 1993, s.11.