Bireysel Yetkinliklerin Tanımı

McBer Modeline göre bireysel yetkinlikler (BY); bireyin, belirlenmiş kriterler bazında işte ve çeşitli durumlar karşısında etkili ve üstün performans göstermesi ile nedensel olarak ilişkili olan temel özellikleridir.204 McBer Modeli’nin tanımında yer alan üç temel unsur ve açılımı aşağıda verilmiştir:

• Temelde yatan karakteristik özellikler olması

• Nedensel olarak ilişkili olması

• Gösterge ilişkili olması

Temelde yatan karakteristik özellikler olması; yetkinliğin, bireyin kişiliğinin sürekli olan (sürdürülebilir) kısmı ile ilgili olduğu ve pek çok farklı durum ve

200 _{Boyatzis, s.27.} 201

Hunter, Schmidt, Judiesch, s.32. 202 _{Rowahhill, a.g.e.}

203 _{Yeung, s.119.} 204 _{Spencer, Spencer, s.9.}

görevlerdeki davranışın göstergesi (belirteci) olduğunu ifade etmektedir. Bu bakımdan bireysel yetkinlikler; bireyin pek çok değişik durum ve işe dair görevlerdeki davranışını öngörmeyi sağlayan kişiliğinin en derininde yer alan ve uzun süreler boyunca devamlılık gösteren özellikleridir. Karakter teorisyeni Gordon Allport’a205 göre karakterin iki temel içeriği vardır; birincisi bireyin belirli bir yönde davranmasını sağlayan gözlemlenebilir eğilim oluşu, diğeri ise bu davranış eğiliminin kaynağı olan derinde yatan kişilik doğası oluşudur. Bireysel yetkinlikler de bu iki özelliği taşıyan bireyin karakteristik özellikleridir.

Nedensel olarak ilişkili olması; yetkinliğin, bireyin davranış ve performansının nedeni ya da göstergesi olduğu ifade etmektedir. Bu bakımdan bireysel yetkinlikler; davranış ve performansın öngörülmesini sağlayan onunla nedensel olarak ilişkili olan girdi özelliklerdir.

Gösterge ilişkili olması; yetkinliğin, kimin üstün kimin düşük performans göstereceğini belirli kriterler ya da standartlar doğrultusunda belirtebildiği (tahmincisi, belirteci olduğu) ifade etmektedir. Bu bakımdan bireysel yetkinlikler; belirli bir standart, kriter ya da performans göstergesi bazına göre belirlenen özelliklerdir.

Bireysel yetkinlikler iş bağlamında kurumsal amaç ve hedefler ile ilişkilendirilmiş belirli kriterlere göre etkili ve üstün performans gösterilmesini sağlayan bireyin kalıcı ve istikrarlı özellikleridir. Bütün yetkinlikler birikimseldir.206 Bu özellikler bireyin yıllar boyunca çevresel etkileşimi ile öğrenerek kazandığı ve geliştirebildiği özelliklerdir. Ancak alışkanlığa ve karaktere dönüşmüş davranışlar olması bakımından uzun süreli kazanma ve pekiştirme dönemini gerekli kılmaktadır.

Yetkinlikler, bireyin düşünüş ve davranış şekli, durumlar arasında bağlantı kurması hakkında gösterge olup uzun süre boyunca gözlemlenebilecek, süreklilik arz

205 _{G. Allport, Attitudes, in C. Murchison (ed.), Handbook of Social Psychology, Worcester, Clark} University Press, s.798-844 aktaran Westen, s.553.

eden (sürdürülebilir olan) temel özelliklerdir.207 Bir başka ifade ile bu temel özellikler bireyi yansıtacak kadar temel olan ve onu temsil edebilecek kadar süreklilik gösteren dolayısıyla sürdürülebilir olan özelliklerdir. “Temelde yatan” özellikler ile vurgulanan bir diğer konu davranışsal yetkinliklerin sadece performansın gösterildiği yakın dönemde değil, bireyin tüm yaşamında kazandığı özellikler olmasıdır. Yetkinlik yaklaşımında bireyin geçmiş davranışları, gelecekteki davranışlarının öngörüsünde kullanılır. Geçmiş ile gelecek ilişkisi başta Psikanaliz akımı olmak üzere bireyin bütünsel gelişimini öngören gelişim psikolojisi alanında da benimsenmektedir. Bireyin gelişim dönemleri bina inşaatına benzetilecek olur ise bireyin ilk yedi yaşında kazandığı özellikler binanın temelini, sonraki yaşlarda kazanılan, pekiştirilen, değiştirilen ya da terk edilen özellikler de binanın katlarını ifade etmektedir. Binanın bütünsel sağlığı için bütün katların birbirini etkileyen bir performansa ve kaliteye sahip olması gerektiği gibi bireyin yaşamının her döneminde kazandığı yetkinlikler sonraki dönemlerde kazanılan yetkinlikleri etkileyecektir. Karakterin şekillendiği ve öğrenmenin en hızlı olduğu ilk yedi yaş, bireyin yaşamı boyunca, başarılı olmak için ihtiyaç duyacağı temel davranışsal yetkinliklerin kazanıldığı yıllardır. (Bkz. Bölüm 2.1. Okul Öncesi Dönem ve Önemi) Kagan ve diğerlerine208 göre insan ikinci yaşından itibaren etkili ve yetkin olmayı ister.

Çalışanların performansının yakın geleceğe bağlanması ABD toplumunun bir değeridir.209 Bu nedenle performans değerlendirme periyodu sıklıkla 6 ay ya da bir yıldır. Oysa zamana yayılan davranışlar potansiyel ve dolayısıyla gelecek performans konusunda daha iyi bir belirteçtir.210 Personelin geçmişte kalan davranışlarının, gelecek performansının iyi bir belirleyicisi olduğuna inanılarak geliştirilen başka değerlendirme yöntemleri de vardır. Bunlardan biri olan “özgeçmiş değerlendirmesi”nde (personal history assessments) adayın geçmişi ve geçmiş performansı sorgulanır. Biyolojik özgeçmiş211 “biodata” yönteminde ise adayın

207 _{Spencer, Spencer, s.9.}

208 _{J. Kagan, R.B. Kearsley ve P.R. Zelazo, Infancy: Its Place In Human Development, Harvard} University Press, Cambridge, 1978 aktaran Westen, s.471.

209 _{Jackson, s.458.} 210 _{Jackson, s.458.} 211 _{Jackson, s.320.}

çocukluğundaki ailevi yaşantıları da sorgulanır. Fakat değerlendirme kriteri ile işin gerekleri arasında bağ kurulamaz ise iş performansını değerlendirmede yetersiz kalır.

McBer Modeline göre bireysel yetkinlik özellikleri etkili ve üstün performans ve sonuç alınmasını sağlayan davranışları meydana getiren “girdi” özelliklerdir. Performansta farklılık yaratmayan özellikler, yetkinlik değildir. Bu bakımdan belirli davranışlar, etkili ve üstün performans getirmekte ve bu belirli davranışları, bilgi, beceri ve kişilik özellikleri bütününden oluşan bireysel yetkinlikler sağlamaktadır. (Bkz. Şekil 1.3.1. )

Şekil 1.3.1. Etki, Tepki ve Sonuç İlişkisi

Etki (Girdi) Tepki (Davranış) Performans, Sonuç (Çıktı)

Bireysel Yetkinlikler Yetkin Davranış Etkili ve üstün performans, sonuç

(Bilgi – Beceri - Kişilik özellikleri)

Yetkin Davranış Etkili ve üstün performans, sonuç

North London Üniversitesi öğretim üyelerinden Len Holmes, yetkinliklerin bireyin geçmiş performansını yansıtan başından geçen kritik olaylar ve davranışlar yöntemi ile belirlenmesinde geleceğe dönük bir yön olduğunu ve bireyin geçmişteki başarılı davranışlarının gelecekteki başarılarının göstergesi olduğuna gelecekte de benzer durum ve olaylarda benzer bir performans göstereceğine inanıldığını savunmuştur.212

Çalışma yaşamındaki amaç ve hedeflerin gerçekleştirilmesi ile ilişkili olmayan özellikler yetkinlik değildir. Performans göstergesi, etkili performans için belirlenen bir standart (kriter) ya da baz gösterge olabileceği gibi ulaşılması beklenen üstün performans için belirlenmiş bir standart da olabilir. Üstün performans, etkili performans için belirlenen göstergenin üzerinde ayırt edici bir performanstır. Yapılan bir araştırmaya213 göre bir işyerinde ancak her on çalışandan biri üstün performanslı olabilmektedir. Kurumlar üstün performans sağlayan özellikleri diğer personelini

212 _{Kleiman, s.127.}

eğitme ve eleman alımında “şablon” olarak kullanmalıdır. Bu durumun, olimpiyatta özgün ve üstün performansı ile rekor kıran bir sporcunun skorunun, diğer sporcular tarafından en üst performans göstergesi olarak kabul edilmesi durumuna benzetilmesi mümkündür.