ÇALIŞMA YAŞAMINDA BİREYSEL TEMEL YETKİNLİKLER
A. Başarma ve eylem
1.3.2. Bireysel Temel Yetkinlikler
1.3.2.2. Bireysel Temel Yetkinlik (BTY) Model
Bireysel Temel Yetkinlik Modeli, sekiz temel yetkinlik boyutu ve bu yetkinlikleri temsil eden davranışsal göstergelerden oluşmaktadır.
BTY Modeli, bu çalışmanın araştırmasına da kaynak oluşturmaktadır. (bkz. Üçüncü Bölüm) Çünkü modelde yer alan özellikler 0-7 yaş arası okul öncesi dönemde temelinin atılması gereken özelliklerdir. Tablo 1.3.5.’te BY Modeli’nde olan ancak 0-7 yaş dönemi yetkinlik kazanımına uygun olmadığı için BTY Modeli’nde yer almayan yetkinlik ve açıklamalarına yer verilmiştir.
Aşağıda BTY Modelindeki yetkinlik özelliklerinin önemine yer verilmiştir: Başarıya odaklanma: Birçok bilim adamı, başarma ihtiyacının çalışma davranışları üzerinde doğrudan etkili ve çok önemli bir ihtiyaç olduğunu belirtmektedir. Başarı ihtiyacı (need for achievement); güçlükleri yenmek, gücünü denemek, zor olan bir şeyi mümkün olan en kısa zamanda ve en iyi biçimde yapmaya gayret etme isteğidir. Yüksek başarma güdüsü olan bireylerin başarma şansı 50/50 olan zor görevleri, çok kolay ya da çok zor olan görevlere tercih ettikleri bilinir, çünkü başarıya ne çok kolay ulaşmak ne de başarısız olmak istemezler.234 Bireyin başarma eğilimi; performans yaklaşımı, performans kaçınımı ve ustalık hedefini kapsar. Performans yaklaşımı; sosyal bir standardı karşılama arzusu, performans kaçınımı; başarısızlıktan kaçınma, ustalık hedefi de bir beceride ustalaşma arzusudur. Kültürel değerler ile sosyo ekonomik koşulların etkisinde olan anne baba yetiştirmesinin başarma güdüsü üzerinde güçlü bir etkisi vardır.235 Başarma
233 Bkz. Spencer, Spencer, s.336. 234
L.A.Slade ve M.C.Rush, “Achievement Motivation And The Dynamics of Task Difficulty
Choices”, Journal of Personality and Social Psychology, Sayı:60, 1991, ss.165-172 aktaran Westen, s.472.
ihtiyacının kaynağı çocukluğa ait yaşantılara uzanan ve oldukça sabit bir kişilik özelliğidir.236
Tablo 1.3.5. BTY ve BY Modelleri Karşılaştırması
Bireysel Yetkinlikler (21 yetkinlik) BTY Modeli BTY Modeli (8 temel yetkinlik) 1.Başarıya odaklanma * 1.Başarıya odaklanma 2.Düzen, kalite ve doğruluk
arayışı
YOK Esas kazanımı ve geliştirilmesi 0-7 yaş sonrası soyut düşünmenin geliştiği dönemlerde olmaktadır.
3.İnisiyatif 2.İnisiyatif
4.Bilgi edinme arayışı 3.Bilgi edinme arayışı
5.Empati kurma 4.Empati kurma
6.Müşteri hizmetine odaklanma
YOK “Başkalarına yardım olgusu” bireyin ben merkezcilikten çıkmaya başladığı ileri çocukluk döneminde olmaktadır.
7.Etki ve nüfuz 5.Etki ve nüfuz
8.Kurumsal farkındalık YOK Bu özelliğin açığa çıkması için bireyin bir kurumda çalışıyor olması gereklidir, 0-7 yaş aralığına uygun değildir, ayrıca bağlamsallık derecesi yüksek olduğundan “temel” davranışsal yetkinlikler arasında yer almamaktadır.
9.İlişki geliştirme YOK 0-7 yaş aralığında daha çok bir yetişkinin yönlendirmesiyle gerçekleşmektedir. Bu özellik uzak çevre ile sosyalleşmenin arttığı okul döneminde gelişmektedir.
10.Başkalarını geliştirmek YOK 0-7 yaş aralığı için çok sınırlıdır. Ben merkezcilikten çıkılan ileri dönemler için daha uygundur.
11.Amirlik (emredicilik) YOK Gerçek anlamda çalışma yaşamında açığa çıkmaktadır, ancak başkalarını yönlendirme yönü bakımından uzak çevre ile sosyalleşmenin arttığı 0-7 yaş aralığından sonraki dönemler daha uygundur.
12.Takım çalışması ve işbirliği yapabilme
6.Takım çalışması ve işbirliği yapabilme 13.Takım liderliği YOK Gerçek anlamda çalışma yaşamında açığa
çıkmaktadır, ancak başkalarına liderlik etme yönü bakımından uzak çevre ile sosyalleşmenin arttığı 0-7 yaş aralığından sonraki dönemler daha uygundur.
14.Analitik düşünme YOK Okul dönemi ile birlikte belirgin olarak açığa çıkmaktadır. 0-7 yaş aralığı neden sonuç ilişkisinin öğrenilmeye başlandığı bir dönem olup bu özelliğin açığa çıkması
ilerleyen dönemlerde daha belirgindir.
15.Kavramsal düşünme 7.Kavramsal düşünme
16.Teknik/profesyonel/yönetsel uzmanlık
YOK Bu özelliğin açığa çıkması için bireyin çalışıyor olması gereklidir, ayrıca bağlamsallığı yüksek (noktasal performans göstergesi) olduğu için “temel” davranışsal yetkinlikler arasında değildir.
17.Kendini kontrol YOK Okul dönemi ile birlikte belirgin olarak açığa çıkmaktadır. 0-7 yaş aralığı kendini kontrolün öğrenilmeye başlandığı bir dönem olup bu özelliğin açığa çıkması ilerleyen dönemlerde daha belirgindir.
18.Özgüven 8.Özgüven
19.Esneklik YOK Esneklik, yaşamın her alanında belirgin
gerekliliği olan bir özellik olmakla birlikte daha çok bireyin yoğun olarak bireysel ve toplumsal karar alma pratiğinde görülmektedir. 0-7 yaş aralığında bireyin karar almasından ziyade fikir beyan etmesi ya da tercih belirtmesi beklenmektedir.
20.Kurumsal adanma YOK Bu özelliğin açığa çıkması için bireyin çalışıyor olması gereklidir, ayrıca bağlamsallığı yüksek (bağlamsal performans göstergesi) olduğu için “temel” davranışsal yetkinlikler arasında değildir. (Kurumsal adanma, 0-7 yaş aralığı için “aile” ile sınırlı olarak düşünülse de ben merkezci dönem için uygun değildir.)
21.Diğer bireysel özellik ve yetkinlikler
YOK Bu özellikler, bağlamsallığı yüksek (noktasal performans göstergesi) olduğu için “temel” davranışsal yetkinlikler arasında değildir. Ayrıca 0-7 yaş aralığı için uygun değildir.
* ( ) Belirtilen özelliğin modelde yer aldığına işaret eder.
McClelland237 Hindistan’da yaşam standardının devlet programları ile yükseltilemediği bir bölgede yerel iş adamlarına yüksek başarma isteği uyandıracak ve yeni problem çözme yolları bulmalarını sağlayacak eğitimler vermiştir. Bu iş adamları daha sonra yeni bir işe başlamış ve o bölgedeki diğer işyerlerine göre daha çok işçi alarak daha hızlı büyümüşlerdir.
237 D.C. McClelland ve D.G.Winter, Motivating Economic Achievement, Free Press, New York, 1969 ve D.C.McClelland, “Managing Motivation To Expand Human Freedom”, American
Bandura’nın238 “yetkinlik algısı” kuramına göre, bireyin kendini yetkin görmesi, birbiriyle etkileşim halinde olan başlıca dört yoldan oluşur:
1.Bireyin doğrudan kendi yaptığı başarılı ya da başarısız etkinlikler sonucunda elde ettiği bilgiler,
2. Dolaylı yaşantılar; bireyin başkalarını gözleyerek, onların aynı işleri ne derece başarı ile yaptığı konusunda edindiği bilgiler,
3. Sözel ikna; bireyin başarabileceğine ya da başaramayacağına ilişkin teşvikler, nasihatler, öğütler,
4. Duygusal uyarılma; performans anında bireyin yaşadığı kaygı, sinirlenme ya da heyecanlanma gibi duygusal tepkilerdir. Örneğin, bireyin belli bir görevde başarılı ya da başarısız olma beklentisi sırasında yaşadığı duygular, yetkinlik algısını etkiler. Bireylerin yetkinlik algıları ve sonuç beklentileri, geçirdikleri öğrenme yaşantılarından etkilenir. Bireylerin kendilerine atfettikleri özellikler ise, yetkinlik algısı ve sonuç beklentilerinin etkisi altındadır. Başarıya odaklanma yetkinlik modellerinde olan temel bir yetkinliktir.
İnsiyatif: Çeşitli deneylerde239 işçilere işyerinde kendi insiyatiflerini kullanma, sorumluluk üstlenme imkanlarının tanınması ve tüm iş sürecinin bütünlüğü ve bu süreç içindeki kendi işlevleri hakkında bilgi verilmesi durumunda işçinin olumlu yönde değiştiği, bulucu, araştırıcı, aktif ve işinden hoşnut hale geldiği belirlenmiştir. Benzer durum anne baba yetiştirmesi için de geçerlidir. Bireyin bağımlılıktan bağımsızlığa geçişinde gelişim dönemine uygun sorumluluklar ve insiyatif alması için yönlendirilmesi bireyin bu yetkinliği kazanmasını sağlar.
Bilgi edinme arayışı: Bilgi edinme arayışı bireyin analiz öncesi yeterli veriye ulaşabilmesi ve gözlemlerini sorgulayabilmesi için önemlidir. Çocuklar gün içerisinde çeşitli kaynaklardan aldığı bilgilerin pek çoğunu anlayamadığından, ne işe yaradığını, nerede ve ne zaman kullanacağını bilemediğinden aklı çözümsüz kalan bir sürü problemle dolar ve zihin bulanıklığı yaşayabilir.240 İletişim araçları, çocuğa
238
Bandura, s.199 aktaran Westen, s.547. 239 Fromm, s.179.
240 Sosyal Fobi ve Çocuk, Sosyal Fobi Bilgilendirme ve Yardımlaşma Portalı, Makale,
uygun programlar seçildiğinde, çocukla birlikte izlendiğinde ve gerekli yerlerde açıklamalar yapıldığında faydalı olabilir.
Empati kurma: Bilim adamları, beynin açık sistem çalıştığını belirlemişlerdir. “Açık sistem, bilimsel olarak ”kişiler arası limbik düzen” (interpersonal limbic regulation) demektir; bireyin gönderdiği sinyal diğer bireyin hormon seviyesini, kardiovasküler fonksiyonunu, uyku ritmini ve bağışıklık fonksiyonunu değiştirebilmektedir. Dolayısıyla bir insan etkileşimde olduğu diğer kişinin duygularını, psikolojisini değiştirebilmektedir. Özellikle olumsuz duygu –kronik kızgınlık, endişe ya da boşluk hissi- güçlü bir şekilde bireyin işine zarar vermekte, dikkatin yapılan görevden uzaklaşmasına yol açmaktadır. Oysa iyi hissetmek zihinsel verimliliği artırmakta, enformasyonu anlamayı kolaylaştırmakta ve karmaşık değerlendirme yapabilmeyi sağlamaktadır.”241 Yeung’a242 göre de bireysel yetkinlikler, birey ile ve onun gelişimi ile ilgilenen kişiler arasındaki sevecen ilişki ile güçlenir. Çünkü empati kurma sosyalleşme sürecinde deneyimler ile kazanılmaktadır.
Etki ve nüfuz: J.M.R. Delgado’nun243 1967 yılında maymunlarla yaptığı bir deneyde; yetkiyi yaratan özelliklerini geçici de olsa kaybeden maymunun otoritesi de o anda bitmektedir. Zamanla bireyin otoritesi, özelliklerine dayanarak kazandığı yetkiden uzaklaşarak sosyal statü ile elde edilebilir hale gelebilmektedir. Böyle olduğunda yetki, üstün değerler taşımak yerine, üniforma ya da ünvan taşımaya dönüşür.244 Etki ve nüfuz, bireyin istenilen amaca ulaşabilmek için sahip olduğu yetkinliği, takım çalışmalarında kullanabilmesini sağlamaktadır.
Özgüven: Bireysel potansiyelin açığa çıkarılmasında özgüvenin önemi büyüktür. Gael Lindenfield245, özgüven konusunda yaptığı çalışmalar sonucunda özgüvenin iç özgüven ve dış özgüven olarak birbirini tamamlayıcı iki bölümden
241 Soundview Executive Book Summaries, Cilt:24, Sayı:8, 2.Bölüm, Ağustos 2002, s.2. 242 Yeung, s.129.
243
Fromm, s.78. 244 Fromm, s.80.
245 Gael Lindenfield, Kendine Güvenen Çocuk Yetiştirme (Confident Children), HYB Yayıncılık, 1997, Ankara, s.16.
oluştuğunu belirtmektedir. Lindenfield’a göre246 iç özgüven; bireyin kendinden memnun ve kendisiyle barışık olmasıyken dış özgüven; bireyin kendisinden emin olduğu şeklinde dışarıya verdiği görüntü ve davranışlarıdır.
Çocuğun algıladığı anne baba arasındaki uyum ve anne baba tutumu, onun benlik algısını etkilemektedir.247
BTY Modelinde yer alan yetkinlik özellikleri başka araştırmacıların modellerine göre de çalışma yaşamında önemli yetkinliklerdir. Waldroop ve Timothy248 özel kurumlarda yaptıkları çalışmada çalışanların çoğunun benzer kötü alışkanlıklara sahip olduklarını belirlemişlerdir. Bu özelliklerin olumlu yönde BTY Modeli’ne karşılık gelen boyutları, Tablo 1.3.6.’da Waldroop ve Timothy’nin çalışması BTY Modeli’ndeki karşılıkları ile verilmiştir. Bu çalışma da çalışma yaşamı için BTY Modeli’nin “empati kurma”, “etki ve nüfuz” ve “özgüven” boyutlarını doğrulamaktadır.
Tablo 1.3.6. BTY Modeli Karşılaştırması
Waldroop ve Timothy’nin çalışması BTY Modeli
Dünyayı diğer insanların gözüyle görememe Empati kurma Gücü ne zaman ve nasıl kullanacağını bilememe Etki ve nüfuz
Otoriteyle uzlaşamama Etki ve nüfuz (ilişki geliştirme) ve empati kurma
Olumsuz öz imaj taşıma özgüven
Yörükoğlu’nun249 belirlediği yaşamda dayanıklı olan insanların özelliklerinin bir kısmı da Bireysel Temel Yetkinlikler Modelindeki yetkinlikler ile kesişmektedir. (Bkz. Tablo 1.3.7.) Yörükoğlu’na göre bu özelliklere dengeli olarak sahip olmak ne ölçüde sahip olduğundan daha önemlidir. Çünkü dengeli insan, dayanma gücü ve esnekliği nedeniyle çetin dönemlerden en az yara alarak çıkabilir.250 Bu çalışma da
246 Lindenfield, s.15.
247 A. Yılmaz, “Çocukların Algıladığı Anne Baba Arasındaki Uyum, Anne Baba Tutumu ve Benlik Algısı Arasındaki İlişkiler”, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Dergisi, Cilt:8, Sayı:2, 2001, s.91. 248
James Waldroop ve Timothy Butler, “Kötü Alışkanlıklarla Başa Çıkmak”, Harvard Business
Review, Lider Geliştirme, MESS Yayınları, MESS Yayın No:456, 2005, İstanbul s.34. 249 Yörükoğlu, (Değişen), s.14.
çalışma yaşamı için BTY Modeli’nin “empati kurma”, “işbirliği yapabilme”, “başarıya odaklanma”, “özgüven” ve “insiyatif” boyutlarını doğrulamaktadır.
Tablo 1.3.7. Dayanıklı İnsanların Özellikleri ile Karşılaştırma
Dayanıklı İnsanların Özellikleri BTY Boyutları
Bireyin yakın ve uzak çevresi ile ilişkiler kurup sürdürebilmesi
Empati kurma
İnsanlarla işbirliği yapabilmesi, sevgi ve saygıya dayalı bağlar kurabilmesi
İşbirliği yapabilme
Bireyin kendine güvenmesi Özgüven
Bireyin geleceğe dönük tasarılarının olması ve bunlara ulaşmak için gerçekçi bir yolda çaba sarf etmesi, sıkıntılara katlanabilmesi
Başarıya odaklanma
Bağımsız olarak girişimlerde bulunabilmesi İnisiyatif
BTY Modeli’nin davranışsal göstergeleri EK 1’de sunulmuştur. Ayrıca BTY Modeli temel alınarak oluşturulan “Yetkin Anne Baba Yetiştirme Modeli” için bkz. Bölüm 2.4. Yetkin Anne Baba Yetiştirme Modeli.
BY ve BTY Modeli, davranışsal performansın ölçülebilir, değerlendirilebilir ve geliştirilebilir bir yönetim sistemine dönüşmesini sağlamıştır. BY ve BTY Modeli, bireyin davranışsal yetkinliklerini çalışma bağlamından bağımsız olarak istihdam edilebilirliği ve hareketliliği ile ilişkili olarak belirlenme imkanını da sunmuştur. Bu bakımdan bireysel yetkinlikler, bireysel ve kurumsal olduğu kadar ulusal yetkinlik çalışmalarının da kaynağı olabilmektedir. Nitekim bu model, McClelland’ın251 girişimleri ile ABD istihdam politikası, eğitim politikası ve anne baba yetiştirmesine de kaynak olmuştur.