Bilgi teknolojileri firmaların rekabet ettiği endüstrilerde önemli değişimlere neden olarak endüstriyel etkisi daha çok ürün ve hizmet alanlarında, yeni pazar ve pazarlama stratejileri alanında, tüketici davranışları üzerinde ve üretim süreçlerinde olmuştur. Thurow’a göre bilgi çağının yedi kilit endüstrisi şunlar olacaktır: mikroelektronik, biyoteknoloji, yeni malzeme endüstrileri, sivil havacılık, telekomünikasyon, robotlar ve imalat aletleri, bilgisayar ve bilgisayar programları (Thurow,1992:44). Bilgi çağında üstünlüğü, insan faktörünün belirleyeceğine işaret eden Thurow’a göre, bu yedi kilit endüstrinin hepsi beyin gücüne dayanan, her biri dünyanın herhangi bir yerinde kurulabilen sektörlerdir ve bunların nerede
kurulacağını ise, bu alanları ele geçirmek için kimin beyin gücünü daha iyi örgütleyeceği belirleyecektir.
Bilgi teknolojileri, toplumsal yapıya özgü üretim süreçlerinde, endüstri ve hizmetler sektörünün tüm alanlarında yeni ve gelişmeye açık bir ortamın yaratılmasına maddi bir temel hazırlamıştır (Törenli, 2004:57). Enformasyon toplumu kuramcılarına göre, endüstri sonrası toplumda esas önemli nokta hizmet sektörünün eğitim, sağlık, sosyal hizmetler, bilgisayar, sitsem analizi, bilimsel araştırma ve geliştirme gibi mesleki hizmetler alanında yoğunlaşmasıdır. Witheford bu yeni ekonomik ve toplumsal biçimi şu şekilde ifade etmektedir: “Teknokrasi yerini yüksek teknolojiye, organizasyon kadroları akıllı makinelere, uzmanlar uzman sistemlere, aydınlar tabakası yapay zekâlara, ana bilgisayarlar mikrobilgisayarlara, piramit hiyerarşiler dağıtım sistemlerine, ofis merkezi yerini siberuzaya bırakmıştır (Witheford ve Marx,2004:33).” Tofler, Üçüncü Zenginlik Dalgası olarak adlandırdığı ve bilgisayar ile simgelediği bu yeni dönemin giderek artan bir şekilde hizmete, düşünceye, bilgiye ve deneyimlemeye dayandığını belirtmektedir (Toffler ve Tofler,2006:46).
Bilgi teknolojilerinin, endüstri yapısı, rekabet gücü, yeni iş olanakları vb. ekonomik alanlardaki etkisi şu şekilde özetlenebilir (Bensghir,1996:46-52):
1) Bir endüstrinin karlılığını; satıcıların gücü, tedarikçi kuruluşların gücü, alıcıların gücü, rakiplerin gücü ve ikame edilebilen ürünlerin gücü olmak üzere beş rekabet edici güç belirlemektedir. Bilgi teknolojileri bu beş gücü etkileyerek, endüstrinin yapısını değiştirmede ve rekabet gücünü güçlendirmede etkili olmaktadır (Porter ve Millar,1985:153). E-ticaret ve elektronik kataloglama yoluyla değişik markalardaki ürünlerin kalitesi ve fiyatı hakkında bilgi sahibi olabilen alıcılar, bu teknolojilerin sunduğu imkânlarla daha güçlü hale gelebilmekte ve tercihlerini daha bilinçli yapabilmektedir. Satıcı kuruluşlar, kitle iletişim araçları, e-ticaret vb. BT teknolojileri sayesinde izleyeceği pazarlama stratejileri ile alıcıların güçlenmesini önleyebilmekte ve pazarını muhafaza edebilmekte veya genişletebilmektedir. Aynı şekilde BT teknolojileri kuruluşlara tedarikçileri kontrol edebilme imkanı sağlayabilmektedir. Diğer taraftan, yüksek derecede bilgi teknolojileriyle desteklenen bilgi sistemleriyle çalışan kuruluşların bulunduğu endüstriye, bu alt yapının oldukça büyük hacimlerde yatırım gerektirmesi, yeni rakip kuruluşların girmesini
engelleyebilecektir. Aynı şekilde, bilgi teknolojileri ikamesi kolay olmayan karmaşık ürünler üretilmesini kolaylaştırdığından, ikame ürünlerin etkisini kırarak işletmelere rekabet üstünlüğü sağlamaktadır.
2) Bilgi teknolojileri kuruluşlara, düşük maliyet liderliği sağlayarak ve ürün farklılaştırmaya olanak tanıyarak rekabet üstünlüğü sağlar. Bu iki yolla kuruluşlar, sahip oldukları rekabet kapsamını genişletebilmektedir (Bensghir,1996:48).
3) Bilgi teknolojileri alanındaki gelişmeler kimi mevcut iş olanaklarını ortadan kaldırırken, diğer taraftan da yeni iş olanakları yaratabilmektedir. Aynı şekilde ürün bazında da bu teknolojilerin getirdiği avantajları iyi kullanan kimi işletmeler yeni ürün ve hizmetler pazarlayarak rakiplerine göre rekabet üstünlüğü sağlamaktadırlar. Mikroelektronik alanındaki gelişmeler bu alanda birçok yeni iş alanlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Bilgi teknolojileri gücünü, bilgi üretme, işleme, dağıtma, toplama vb. yeteneklerinden almaktadır. Bunun bir sonucu olarak, toplumsal sistem ve alt sistemleri olan ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel sistemler bilgi etrafında şekillenmektedir. Bilgi teknolojilerinin endüstriyel yapıda meydana getirdiği dönüşümler Şekil-10’da verilmektedir (Erkan,1997:166).
Şekil-10: Bilgisayar İletişim Devrimi ve Toplumsal Etkileri Orijinal bilginin kitlevi üretimi Dinamik kontrol ve geri besleme Normatif kompleks bilginin yaratılması Sistem yenilikleri Bilimsel bilgi yaratılmas ı Kognitif bilgi ağlarının kurulması Otomatik üretim ve hizmet Zihni emeğin ikamesi Sistemlerin otomatik kontrolü Kompleks problemlerin çözümü
Boş zamanda artış
Geçimlik emeğin ortadan kalkışı Hedefe yönelik başarı kapasitesinin artması İş seçimi olanaklarının artması Eğitim olanaklarının t Bilginin kamusal kullanımı Katılımcı faaliyetlerin artımı Kompleks sistemlerin yaratılması Bilgi kullanımının şekillenişi Katılımcı demokrasinin gerçekleşmesi Gönüllü toplulukların ortaya çıkması Yaşam süresi değerinin artması Kişiliği gerçekleştirme ihtiyaçlarının tatmini otomasyo n Bilgisayar iletişim devrimi
Kaynak: Hüsnü Erkan, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, 3. Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, 1997, s. 166.
Laudon ve Laudon, günümüz iş çevresinde meydana gelen değişimleri “Küreselleşme”, “endüstriyel ekonomilerin dönüşümü”, “kuruluşun dönüşümü” ve “dijital firmanın ortaya çıkışı” başlıklarında dört ana grupta toplamışlardır (Laudon ve Laudon,2002:4). Bu dört ana grupta meydana gelen değişimler Tablo-8’de verilmektedir.
Tablo-8: Günümüz İş Çevresinde Meydana Gelen Değişimler
KÜRESELLEŞME
Küresel pazaryerinde yönetim ve denetim Dünya pazarlarında rekabet
Küresel çalışma grupları Küresel dağıtım sistemleri
ENDÜSTRİYEL EKONOMİLERİN DÖNÜŞÜMÜ
Bilgi ve enformasyon tabanlı ekonomiler Yeni ürünler ve hizmetler
Verimli ve stratejik bir değer (mal) olarak bilginin merkeziliği Hıza (zamana) dayalı rekabet
Daha kısa ürün yaşamı Karmaşık (çalkantılı) çevre Bilgi tabanlı sınırlı sayıda çalışan
KURULUŞUN DÖNÜŞÜMÜ
Yatay organizasyonlar
Merkezi olmayan yapılanma (ademi merkeziyetçilik) Esneklik
Yerden (coğrafyadan) bağımsızlık
Düşük işlem ve koordinasyon (eşgüdümlüme) maliyetleri Personel güçlendirme (yetki devri)
İşbirliğine dayalı çalışma ve ekip çalışması
DİJİTAL FİRMANIN ORTAYA ÇIKIŞI
Müşteriler, tedarikçiler ve işgücüyle dijital olarak kurulmuş ilişkiler Dijital ağlar aracılığıyla tesis edilmiş temel iş süreçleri
Temel (anahtar) şirket ürünlerinin (değerlerinin) dijital yönetimi Çevresel değişiklikleri hızlı algılama ve hızlı cevap verme
Kaynak: Kenneth C. Laudon ve Jane P. Laudon, Management Information Systems: Managing The Digital Firm, Seventh Edition, Prentice Hall, New Jersey, 2002, s. 4.
Bilgi teknolojileri endüstriyi üç yönde –ürünler ve hizmetler, pazarlar ve üretim ekonomisi- etkileyerek firmalar için yeni olanaklar ve imkânlar yaratmaktadır (Çebi,1997:29).
1) Ürün ve hizmetler: Ürünlerin fiziki yönü ve bilgi yönü vardır. Bilgi yönü,
bir ürünün nasıl kullanılacağını, özelliklerini, ürünle ilgili talimat ve prosedürleri içerir. Fiziksel yönü ise somut mal, yani ürünün kendisidir. Bilgi teknolojileri araçları ile ürünlerin bilgi yönü de ön plana çıkmakta ve ürün verimliliği artmaktadır. Fiziksel ürünün yanı sıra ürünlerde daha fazla bilginin kullanılması, ürün kalitesi ve performansında bilginin öneminin artması, Bilgi teknolojilerinin ürünlere uygulanmasını zorunlu kılmıştır. Böylece bilgi birçok firmanın hizmeti ve ürünlerin bir parçası olarak veya başlı başına bir ürün/hizmet olarak ekonomik hayattaki yerini almaktadır (Segars ve Grover,1994:13-34).
2) Pazarlar: Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler sonucunda ortaya çıkan bilgi
geliştirmiştir (Yeniçeri ve İnce,2005:151). Bu sayede coğrafik alanlar arasında zaman ve mesafe kavramı ortadan kalkarak, işletmelerin ürün ve hizmetlerini çok farklı bölgelerde ve uzak mesafelerde tanıtma ve pazarlama imkanı doğmuştur.
3) Üretim Ekonomisi: Bilgi teknolojilerinin bir diğer etkisi de üretim
ekonomisi alanında olmuştur. Bilgi teknolojilerinin kullanılmasıyla, üretimde düşük maliyet, esneklik ve standardizasyon sağlanmış, küçük üretim hacimlerinden ölçek ekonomilerinin üstünlüklerini yaratmak mümkün olmuştur (Yeniçeri ve İnce,2005:151-152).
Teknolojinin gelişim seyri sadece istihdama katılan işgücünün tarım ve tarım- dışı faaliyetler ve mal-hizmetler sektörü arasındaki dağılımını etkilemez, aynı zamanda mal ve hizmetler sektörü içinde üretim sürecinde yeni tür mesleklerin ortaya çıkması ya da eski bazı mesleklerin ortadan kalkması sonucunu doğurur (Berg, 1989:62). Genel olarak belirli bir topluluğun endüstriyel bileşimi (industrial mix), sanayinin gelişim hızı, toplumun mesleki yapısı, sendikalar ve diğer sosyal sınıflar arasındaki güç ilişkileri gibi etkenlerin tesiri altındadır (Kurtulmuş,1996:156). Zira mesleklerin önem ve niteliklerini değiştiren sosyal, kültürel, teknolojik ve ekonomik şartlar ülkeden ülkeye farklılık arz etmektedir. Toplum, endüstri yapısı ve ekonomi ilişkisi Şekil-11’de gösterilmektedir.
Şekil-11: Toplum, Endüstri ve Ekonomi İlişkisi
Toplumun Toplumun Toplumun Gelir Sağlık
Endüstriyel Mesleki ve Eğitim Barınma
Yapısı Konfigarsyonu Seviyesi Eğitim
Kültür Kurumlar
Kaynak: Numan Kurtulmuş, Sanayi Ötesi Dönüşüm, İz Yayıncılık, İstanbul, 1996, s. 156.