Fabrikasyon üretim sisteminde sanayi robotları ve bilgisayarların kullanılmaya başlanmasıyla ileri üretim sistemleri olarak gruplandırılan; esnek üretim sistemleri, bilgisayar tümleşik üretim sistemleri ve tam zamanında üretim (yalın üretim) sistemleri ortaya çıkmıştır (Şimşek,2005:227-228). Bu yüksek teknolojiye dayanan esnek üretim düzeninde; daha vasıflı işgücü talebinde artış olmuş, işçiye daha çok sorumluluk verilmiş, kitle üretim düzeninin aşırı iş bölümü yerine işçinin faaliyet alanının sınırları nispeten daha geniş tutulmuş, eğitim yaygınlaştırılmış, işçinin yaratıcılığı teşvik edilmiş ve dikey örgütlenme terk edilmeye başlanmıştır (Bozkurt,2005:173).
Robot teknolojilerinin gelişmesi, üretimde standardizasyon ve işgücüne yapılan yan ödemeler de (başta sağlık olmak üzere sosyal amaçlı ödemeler, tazminatlar, emeklilik için kesintiler vb.) göz önüne alındığında, önemli ölçüde maliyet düşüşü sağlamaktadır (Demir,2003:69). Maliyet düşüşü ise malların daha düşük gelir grupları tarafından da tüketilmesine imkan tanımakta ve kitlelerin tüketim kalıplarını değiştirmektedir. Bilgi toplumunda tarım ya da sanayi üretimi aşırı bir otomasyon altında, robotlarla ve çok az bir çalışanla gerçekleşecektir (Ceyhun ve Çağlayan,1997:54). Piore ve Sabel’e göre, üretim sürecindeki esneklik sanılanın aksine işgücünde bir dağılma/parçalanma yerine entegrasyonu sağlayarak bir prodüktivite artışını doğuracaktır. Esnek üretim sistemlerinde esnekliğin birçok boyutuna işaret edilebilir (Kurtulmuş,1996:178-179):
1. Ürün esnekliği: Yeni ürünler ortaya çıkarabilme veya var olan ürünler üzerinde değişikler yapabilme yeteneği.
2. Ürün karması esnekliği: Belirli bir zaman içinde üretilen mal ve hizmetlerin çeşitlerini değiştirebilme yeteneği.
3. Miktar esnekliği: Toplam üretim düzeyini değiştirebilme yeteneği.
4. Sevkiyat esnekliği: Planlanan sevkiyat tarihlerinde değişiklik yapabilme yeteneği.
Tablo-10’da General Electrics firmasının geleneksel üretim düzenindeki ve esnek üretim sistemindeki bazı hususlara ilişkin değerleri verilmiştir (Bozkurt,2005:172).
Tablo-10: Esnek Üretim ile Geleneksel Üretimin Karşılaştırılması (General Electrics)
Geleneksel Sistem Esnek Otomasyon
Makine sayısı 29 9
Toplam üretim işçisi ihtiyacı (operatör, yönetici ve
bankacı olarak) 86 16
Bir parti ürünü yüklemek için gerekli makine sayısı 10–11 4–5
Bir parti ürünün ortalama üretim zamanı 16 gün 16 saat
7 partilik çıktı sayısı (maksimum) 4100 5600
Maliyet … 16 milyon dolar fazla
Toplam faktör verimliliğinde artış (GE’nin ölçümü) … %240 artış
Kaynak: Veysel Bozkurt, Endüstriyel & Post-Endüstriyel Dönüşüm: Bilgi, Ekonomi, Kültür, Aktüel Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2005, s. 172.
Bilgi teknolojileri yardımıyla üretim nicelik hem de nitelik olarak ilerleme kaydetmekte, analiz, deney, tasarım ve planlamalar Bilgi teknolojileri araçlarıyla kolaylıkla yapılabilmektedir (Barbour:1997:162-166). “Fordist üretim ve çalışma düzeninin kitlesel imalata yönelik tek bir model ve standart mal anlayışı yerini, kişiye özel mal ve hizmet anlayışına bırakmaktadır. Böyle bir üretim felsefesi, katı bir hiyerarşik yapıya sahip firmaları esnek uzmanlaşmaya dayalı, esnek üretim ve çalışma sistemleri yönünde değişime zorlamıştır (Ertuna,1997).” Bunun sonucunda ölçek ekonomilerine dayalı yığın üretim sistemleri terk edilerek yerine, farklılaşan özel ihtiyaçları karşılayacak pek çok farklı ürünü üretebilme yeteneğine sahip, esnek üretim sistemlerine geçilmektedir (Umebayashi, 1990:8). Nitekim Panasonic Bisiklet Firması, Japonya’daki fabrikasında her bir müşterinin vücut ölçülerine ve renk tercihlerine uygun tam 11 milyon değişik bisiklet tasarlama gücüne sahiptir (Şimşek,2005:228). Kitle üretim modeli ve mekansal özellikleri ile esnek üretim modeli ve mekansal özellikleri arasındaki farklar Tablo-11’de verilmektedir (DPT,2000:17).
Tablo-11: Kitle ve Esnek Üretim modelleri ve Mekansal Özellikleri
Kitle Üretim Modelinin Unsurları Esnek Üretim Modelinin Unsurları
Standart üretim Ürün farklılaşması
Bant üretim Modül üretim
Tek amaçlı makineler Esnek makineler
Niteliksiz işgücü (fiziksel emek) Nitelikli işgücü (zihinsel emek)
Düşük iş motivasyonu (umursamazlık) Yüksek iş motivasyonu (özdeşleşme)
Çatışmacı iş ilişkileri İşbirliğine dayalı ilişkiler
Hiyerarşik yönetim Katılımcı yönetim
Dikey iş bölümü (planlama ve uygulama arasında
ayırım) Dikey iş entegrasyonu
Dışarıdan kontrol İçeriden kendi kendini kontrol
Yatay iş bölümü Yatay iş entegrasyonu
İşçileri iş yerine bağlama Rotasyon
Makine temposuna uygunluk Montaj hattından bağımsızlık
Zaman standartları Zaman egemenliği
Bireysel çalışma Grup çalışması
Fordist üretimin mekansal özellikleri Esnek üretimin mekansal özellikleri
İşlevsel mekansal uzmanlaşma Mekansal yığılma ve toplumlaşma eğilimi
Mekansal işbölümü Mekanda bütünleşme
Birbirinden bağımsız bölgesel işgücü piyasaları İşgücü piyasalarının bölgelere göre Farklılaşması Mekanın kültür yapısı ve sosyal ilişkilerinden
bağımsız emek üretim ilişkileri Mekanın kültürel ve sosyal ilişkilerinden üretim sürecinde yararlanma
Dışarıdan aktarılan yaratıcılık Üretim mekanında yaratıcılık
Sağlıklı çalışma ve yaşama çevresi Nitelikli ve kimlikli çalışma ve yaşama çevresi
Merkeziyetçi yönetim Yerel yönetimlerin etkinlik kazanması
Kaynak: DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı: Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Nisan 2000, Ankara, s. 17.
Yeni bilişim ve iletişim teknolojilerinin en belirgin özelliklerinden birisi, ana firmaların –Tam Zamanında Üretim (just in time-JIT) sistemi denen –doğrudan hammadde ve parça üreticilerinin ağlarına bağlanmalarına imkan sağlayan yeni teknik potansiyellere sahip olmasıdır; böylece üretim ve depolamadaki zaman maliyetleri azaldığı gibi yeni teknolojiyle artan esneklik, üretimle talebin daha iyi bütünleşmesine ve Tam Zamanında satışla özdeşleşen mamul envanter maliyetinin de düşmesine yol açmaktadır (Freeman ve Soete,2003:457). Tam zamanında üretim felsefesi gerekli parçaları, gerekli miktarda, gerekli olduğu yerde ve zamanda, doğru kalitede üretmek olarak tanımlanabilir (Şimşek,2005:229). JIT sistemi, karar verme yetkisini büyük ölçüde montaj hattı işçilerine verir. Bu da uzmanlaşmış beyaz yakalı üretim mühendislerinin kendilerine verilen Taylorist reçeteleri izlemesi yerine, hattaki işçiye, işin daha iyi nasıl yapılacağı konusunda, ciddi boyutta bir sorumluluk verilmesi demektir (Fukuyama,2005:274). Ayrıca bireysel olarak, Taylorist bir yaklaşımla işçilere sınırlı ve basit bir görevi nasıl yapacağına ilişkin aşırı detaylı
talimatlar vermek yerine, bütün işçi ekiplerine karmaşık bir üretim sorununu nasıl çözecekleri konusunda kolektif olarak karar vermeleri için geniş sorumluluk verilir.
Düzenlemeci okula (Regulatory School) göre bilgisayar, mikroelektronik ve telekomünikasyonda meydana gelen ilerlemeler, bilgisayar destekli tasarım ve imalat, sayısal kontrollü makineler, esnek imalat sistemleri, mikro pazarlamacılık, telekomünikasyon bağlantıları ve firma içi ağları kapsayan çok geniş yelpazeli esnek ve programlanabilir üretim teknolojilerine hız kazandırmıştır. Bu teknolojilerin üç temel özelliği bulunmaktadır (Kelleci,2003:9) :
1) Süreç Esnekliği: Yeni teknolojiler, üretim süreçlerinden, talepteki
belirsizlik/istikrarsızlık ya da değişen çevre koşullarından tam kapasite ile yararlanmaya imkan sağlamaktadır. Ayrıca bu teknolojiler üretim hattında farklı ürünlerin üretimini mümkün kılmaktadır.
2) Ürün Esnekliği: Yeni esnek teknolojiler, aynı üretim hattında
farklılaştırılmış ürünler üretimini sağlayarak kapsam ekonomilerine (economies of scope) imkan sağlamaktadır.
3) Sermayenin Optimizasyonu: Yeni esnek teknolojilere yapılan yatırımlar,
toplam sermaye yatırımlarının daha optimal kullanımına imkan vermektedir.
Bilgisayar tümleşik üretim, planlama ve tasarımdan imalat ve nakliyeye kadar tüm üretim faaliyetlerinin planlanıp kontrol edilmesi amacıyla donanım, yazılım, veri tabanı yönetimi ve iletişim teknolojilerinin bir araya getirilmesini içerir (Şimşek,2005:228). Otomasyona gitmiş bazı üretim sistemleri birkaç yıl öncesine kıyasla bir ürünü üretmek için gereken işyeri alanını yüzde 60 azaltmışlardır (Wriston, 1994:32). Bilgisayar destekli üretim sistemleri depo gereksinimini ve sarfiyatı, gerekli işçi sayısını azaltır. Aşağıdaki Tablo-12’de 1990’lar için bilgisayar tümleşik sistemlerinin üretim sorunlarına ne gibi çözümler önerdiğini göstermektedir (Bessant,1991:62).
Tablo-12: Üretim Sorunlarına Bilgisayar Tümleşik Üretim Sistemlerinin Çözüm Önerileri
Ana Problemler Bilgisayar Tümleşik Üretim Sistemi Çözümü
Yüksek kalite standartlarında
üretim yapmak Otomatik kontrol ve test yöntemi, daha iyi üretim bilgi sistemi ve daha kesin kontrol süreçleri ile genel kalitenin arttırılması. Giderek yükselen genel giderler Kısa tedarik süreleri ve üretim bilgilerindeki artışlar, daha
akışkan üretim ve daha az denetim ihtiyacı Giderek yükselen malzeme
maliyetleri
Hammadde, yarı mamul ve mamul madde stoklarında azalma Zamanında yeni ürünler ortaya
çıkarmak Bilgisayar Destekli Tasarım dizayn süresini kısaltmakta, sıkı denetim ve esnek üretimle ürünün tasarımından satışa kadar kat ettiği sürede tasarruf sağlanmaktadır
Zayıf satış tahminleri Bu sistemler bilgi dalgalanmalarına daha hızlı cevap vermekte,
bütünleşik sistemler tahmin gücünü arttırmaktadır. Tam zamanında teslimat
yapamama
Tasarım ve üretim sürecinde kazanılan esneklik ve akışkanlık ile daha kesin teslimat zamanlarına ulaşılması sağlanmaktadır
Uzun üretim süreleri Esnek üretim sistemleri hazırlık sürelerini ve diğer kesintileri
kısaltmakta, fabrika içinde üretim akış süreci hızlı ve düzgün bir hale gelmektedir.
Kaynak: John Bessant, Managing Advanced Manufacturing Technology, Blackwell, Manchester, 1991, s. 62.
Günümüzde, bilgi teknolojilerinin hızlı gelişmesi, üretim teknolojilerinin çok daha fazla bütünleşik olarak kullanılmalarına imkân verecektir (Şimşek ve Akın,2003:329). Üretim sürecinin tüm aşamalarında bilgisayarlar ve bilişimciler devreye girmiş ve bilgisayar destekli tasarım, bilgisayar destekli üretim, bilgisayar destekli stok kontrolü benzeri yenilikler işletme yapı ve örgütlenmesini kökten değiştirmiştir (Erkan,1997:188). İleri imalat teknolojileri veya yeni nesil teknolojilerin örgütlere sağladığı faydalar Tablo-13’teki gibi özetlenebilir (Tekin vd.,2003:102).
Tablo-13: İleri İmalat Teknolojisi Uygulamasının Faydaları
Tasarım ve analiz yeteneğinin geliştirilmesi (daha hızlı ve kaliteli tasarım vs.) Proje maliyetlerinin ve mühendislik zamanının düşürülmesi
Parça programlama zamanının azaltılması Müşteri taleplerinin daha hızlı karşılanması
Malzeme/sabit maliyetler, stok ve işgücü (direkt/indirekt) maliyetlerinin azaltılması
Ürün kalitesinin geliştirilmesi (reddedilen mamul oranında azalmalar, ıskartada düşüşler vs.) Bakım maliyetlerinde azalmalar
Fabrika yeri kullanımda azalmalar
Pazar payında artış (daha düşük teslimat süreleri, daha yüksek güvenirlik, daha düşük satış fiyatları, satış kayıplarında azalmalar)
Daha etkin üretim süreci planlaması (daha az zaman ve çaba, yeni fikir ve tekniklere daha kolay ulaşabilme)
Kontrolün daha etkin yapılabilmesi Müşteri hizmetlerinin geliştirilmesi
İşgücünün daha yoğun katılımının sağlanması Alt-sistemlerin daha etkin entegrasyonunun yapılması Daha hızlı ve doğru bilgi akışının gerçekleştirilmesi Rekabet gücünde artış sağlanması
Kaynak: Mahmut Tekin, Hasan K. Güleş ve Adem Öğüt, Değişim Çağında Teknoloji Yönetimi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2003, 102.
Tabloda anlaşıldığı üzere, Bilgisayar Destekli Mühendislik, Bilgisayar Destekli Tasarım, Bilgisayar Destekli Üretim, Bilgisayar Tümleşik Üretim, Otomatik Kontrol, Otomatik Malzeme Taşıma, Robotlar, Tam Zamanında Üretim vb. İleri İmalat Teknolojileri, örgütlerde çeşitlilik arz eden müşteri beklentilerini karşılayabilmek ve bu şekilde rekabet güçlerini artırabilmek amacıyla kullanılmaktadır.