Bilgi Edinme Hakkı

Genel olarak en önemli yönetime katılma araçlarından biri kabul edilen ve idarenin elindeki bilgilere ulaşabilme hakkı olarak tanımlanan bilgi edinme hakkı, günümüzde temel hak ve özgürlükler için büyük öneme sahiptir (Aras ve Altınok, 2009: 107). Bilgi edinme hakkının temeli, bilgiye erişim, kamunun elindeki bilgilerin değerli bir kamu kaynağı olmasının yanı sıra bu bilgilere erişim sayesinde daha fazla şeffaflık ve hesap verilebilirliğin tesis edileceğine dayanmaktadır. Bu kapsamda bilgi edinme hakkı kapsamındaki yasaların amacı, bilgiye erişim olarak da bilinir. Geçiş dönemi demokrasilerinde, bilgi edinme hakkına etki eden yasalar, bir ülkeyi kapalı ve otoriter bir hükümetten halka ve halka yönelik olanlara dönüştürme sürecinin bir parçasıdır. Aksi durumda bilgi edinme hakkı bir hükümeti halkına karşı daha açık ve hesap verebilir kılmaktır (Kocaoglu ve Figari, 2006: 5). Kamu hizmetinden yararlanıcıların idari işleyişe katılımı, idarenin de bu kapsamda elindeki bilgiyi vatandaşlar ile paylaşması şeffaflığın gerekliliklerinden biridir. Yöneticilerin işlem ve eylemlerini açıklık içerisinde yürütmesi, vatandaşların da yönetime kolayca ulaşabilmeleri ile bilgi edinme hakkı arasında açık bir ilişki vardır (Polater, 2016:106).

Bilgi edinme günümüzde çağdaş ülkelerce tanımlanmış ve yasal güvence altına alınmış bir haktır. Hukuk devleti olmanın gerekliliklerinden birini teşkil eden düşünce ve ifade özgürlüğü bilgi edinme hakkının temelini oluşturmaktadır. Bu bakımdan bilgi edinme hakkı üçüncü kuşak insan hakları arasında kabul edilmektedir (Eken, 1998:132).

Bilgi edinme hakkı ve iyi yönetim birbiri ile ilişkili iki kavram durumundadır. İyi yönetimin bir unsuru olarak bilgi edinme hakkı sözlü veya yazılı olsun bilgi talebinde bulunan kişilere, o konuda yetkili olan kamu görevlileri tarafından açık ve anlaşılabilir bir şekilde bilgi verilmesini ifade etmektedir. Avrupa İyi Yönetim Davranış Kodu’nda da yer verilen bilgi edinme hakkı, vatandaşların kamu görevlilerini denetlemelerine imkân sağladığı gibi yetkinin kötüye kullanılmasının önlenmesini de sağlamaktadır.

47

Açıklık ilkesinin bir gereği durumunda olan bilgi edinme hakkı aynı zamanda yeni kamu yönetimi anlayışının da bir sonucu olarak bireylerin idarenin elinde bulunan bilgi ve belgelere ulaşmasına imkân veren bir yönetim tarzını ifade etmektedir. Bilgi edinme hakkının yasal çerçevede uygulanmasını sağlayacak olan idarelerin de bu hakkın kullanılabilmesi için yapacağı her türlü teknik ve fiziki değişiklik ve eklentiler önem kazanmaktadır.

Kamu yönetiminde açıklık anlayışının önem kazanması ile sivil toplum, medya ve vatandaşlar bilgiye ulaşarak karar vericileri demokratik yollarla etkileme imkânına sahip olmaktadır. Bu aynı zamanda kamu yönetimi üzerinde bir kontrol mekanizması işlevi de görmektedir ve ortaya çıkacak etkileşim ile kamuya güvenin arttırılması da mümkündür (Yağmurlu, 2007: 64).

Bu noktada bilgi edinme hakkının yasal çerçevede uygulanmasını sağlayacak olan idarelerin de bu hakkın kullanılabilmesi için yapacağı her türlü teknik ve fiziki değişiklik ve eklentiler önem kazanmaktadır. Örneğin kamu, kitle iletişim araçları sayesinde tüm örgütlerde bilgi edinme konusunda görevli birimler kurarak ve bilgi akışının sağlanmasında görevli personelini eğiterek, bilginin belli kanallardan düzenli ve sağlıklı bir şekilde iletilmesini sağlamak zorundadır. Bilgi edinmenin diğer bir unsurunu oluşturan yönetimin sahip olduğu bilgi ve belgeleri belirli bir sistem dâhilinde düzenlemesi gerekliliği de, kurumsal bilginin yönetimini gündeme getirmektedir. Belge yönetimi, belgelerin üretilmesi, onaylanması, kullanılması, depolanması, korunması, tekrar erişilmesine ve tasfiyesine yönelik oluşturulan bir sistemdir. Kurumsal bilginin yönetimi ise, bir organizasyonun bilgisinin üretimi, depolanması, düzenlenmesi, erişimi ve dağıtımını ifade etmektedir (Özdemirci, 2001: 182-183). Belge yönetimi belge merkezli bir yönetim anlayışıdır. Ancak bilgi yönetimi, belgeyi de kapsayacak şekilde bilgi merkezli bir yönetim sistemi öngörmektedir. Bu iki bilgi kaynağı, yönetim sisteminin birlikte uygulanması, yönetimin bilgi kaynaklarını etkili bir biçimde düzenlemesi sonucunu doğuracaktır. Açıklık ilkesi, kurumların ellerinde bulundurdukları bilgi ve belgeleri daha etkin bir şekilde yönetmelerini, hizmete açmalarını, belge üretimlerinin standartlaşmasını, kurum ve kuruluşlar arası bilgi alışverişinin gerçekleştirilmesini ve gereksiz bilgi ve belge üretiminin azaltılmasına yönelik etkilerde bulunmaktadır. Kurumların üretmiş oldukları kurumsal bilgi bu sayede kontrol altına

48

alınarak güvenlik, gizlilik, paylaşılabilirlik sınırları belirlenecektir. Ayrıca elektronik ortamda bilgi edinme başvurularının yapılması ve cevaplanması, kurumların elektronik ortamda üretmiş oldukları belgeleri de kontrol edip standartlaştırmasını beraberinde getirmektedir (Anameriç, 2004: 183).

Bilgi edinme hakkı birçok uluslararası belgede de yer verilen bir hak konumundadır. Buna göre bilgi edinme konusu İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 19. maddesinde, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10. maddesinde ve Bireyin İdari İşlemlere Karşı Korunmasına İlişkin Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Kararı’nda yer almaktadır (Akalan, 2006: 34).

Kamu yönetimlerindeki resmi belgelere erişiminin Avrupa Konseyi düzeyinde kişilere hak olarak tanınması 2009 yılında kabul edilen Avrupa Konseyi Belgelere Erişim Özgürlüğü Sözleşmesi ile gerçekleşmiştir1. Sözleşme, bilgi edinme hakkı konusunda doğrudan ve kapsamlı düzenlemeleri ihtiva etmektedir (Şengül, 2014: 92).

Hukuk tarihinde ilk kez 18. yüzyılın sonlarında İsveç’te ortaya çıkan bilgi edinme hakkı yönetimin şeffaflık ideali ve bununla bağlantılı olarak yönetimde açıklık prensiplerinin önem kazanmaya başlaması ile birlikte 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişmeye başlamıştır. Şeffaflık ve açıklık ilkelerinin önem kazanmasında devletin sosyal, kültürel ve ekonomik alana eskisine göre daha sık müdahale etmesinin yanı sıra, kötü yönetim örnekleri ve teknolojik ve bilimsel ilerlemeler de etkili olmuştur (Yılmaz, 2015: 969-670).

Ombudsmanın aldığı şikâyetler arasında en çok sayıda şikâyet, bilgi edinme ve belgelere halkın erişimi ile ilgili iyi yönetim ilkesinin ihlali ile ilgilidir. Bu, örneğin, istenen bilgilerin sağlanamamasından veya yanlış bilgi verilmesinden kaynaklanan şikâyetlerle ilgilidir. 493/15.3.96/HMT/DE davasında, bir Alman vatandaşı serbest dolaşım hakkına ilişkin herhangi bir yanıt almadığı için Avrupa Komisyonu'na karşı şikâyette bulunmuş, Komisyon yanıtlamanın ertelenmesi nedeniyle özür dilemiş ve derhal şikâyetçiye yanıt vermiştir (Jovicic, 2013: 74).

Bilgi ve belgelere ulaşma hakkının idari işlemde başvuru yollarının gösterilmesi ilkesi ile de yakın ilişkisi vardır. Bireyin yargısal, idari ya da siyasi başvurusunun anlam ifade

49

edebilmesi yani bireyin kendini tam anlamıyla savunabilmesi, elinde gerekli belge ve bilgilerin olmasına bağlıdır. Avrupa İyi Yönetim Davranış Kodu’nda (The European Code of Good Administrative Behaviour) bilgiye erişim başlığı altında bilgi edinme hakkı ayrıntılı bir biçimde ele alınmıştır. Buna göre (European Ombudsman, 2005: 21-22):

 Görevli ilgili konunun sorumluluğunu taşıdığı zaman, talep eden bilgileri halka sunmakla mükelleftir. Görevli, uygun olduğu zaman, kendi yetki alanı içinde idari bir prosedürün başlatılmasına ilişkin tavsiyelerde bulunabilir ve iletilen bilgilerin net ve anlaşılabilir olmasına dikkat etmelidir.

 Bilgi için sözlü bir talep çok karmaşık veya çok geniş ise, yetkili görevli ilgili kişiye talebini yazılı olarak formüle etmesini tavsiye eder.

 Bir görevli, gizli niteliğinden dolayı talep edilen bilgiyi ifşa edemezse, işbu yasanın 18. Maddesi uyarınca, ilgili kişiye bu bilgileri iletememe nedenlerini belirtmelidir.

 Görevli sorumluluğu bulunmadığı konularda bilgi talepleri üzerine yetkili kişiye talebi yönlendirir ve adını ve telefon numarasını gösterir.

 Görevli, uygun görüldüğü takdirde, bilgi arayan kişiyi, bilgi sağlama sorumluluğundaki kuruluşun hizmetine yönlendirir.