Belirli Durumların Ortaya Çıkması Halinde Uyarlama

Ortaya çıkmasıyla sözleşmenin kanunen uyarlanması sonucunu doğuran durumlar; şahsa bağlı durumlar ve sözleşme konusunun değişmesine veya imkânsızlaşmasına bağlı durumlar şeklinde bir ayırıma tâbi tutulmaktadır120.

a) Sözleşme Taraflarının Şahsından Doğan Durumlar

Kanun koyucu bazı sözleşmeler için, sözleşme kurduktan sonra taraflardan birinin ölümünü, iflâsını, aciz haline düşmesini, fiil ehliyetini kaybetmesini, hacir altına alınmasını, bir tarafın davranışının yol açtığı durumları uyarlama sebebi olarak kabul etmiştir.

aa) Ölüm

Kira ve hasılat kirasında, kiracının ölümü halinde kiralayan ya da kiracının mirasçıları sözleşmeyi feshedebilirler (BK. m. 265, m. 291). Aksi kararlaştırılmamışsa belirli zamanlarda bir şey verilmesini taahhüt eden bağlaşmada, bağışlayanın ölümü sözleşmeyi sona erdirir (BK. m. 247).

119 Jaggi/Gauch, Art. 18, N. 596; Bischoff, 148; Kaplan, 130.

Ariyet sözleşmesi ariyet alanın (BK. m. 305), hizmet sözleşmesi işçinin (BK. m. 347/1), yayın (neşir) sözleşmesi yazarın (müellifin) ölümüyle (BK. m. 384/I) sona erer.

Hizmet sözleşmesinde, iş verenin (BK. m. 347/II), istisna sözleşmesinde müteahhidin ölümü (BK. m. 371/I) ancak bu kişilerin şahsı önem taşıyorsa bir sona erme sebebi teşkil eder. Vekâlet sözleşmesinde, BK. m. 416/II’nin yaptığı atıf sebebiyle komisyon sözleşmesinde ve BK. m. 404/II’nin atfıyla telallık sözleşmesinde ise aksi kararlaştırılmaması veya işin niteliğinden farklı bir sonuç çıkmaması durumunda taraftarlardan birinin ölümü (BK. m. 397/I) sözleşmeyi sona erdirir.

Ömür boyu gelir (kaydı hayat ile irad) (BK. m. 509/II), ölünceye kadar bakma (BK. m. 518) ve adi ortaklık sözleşmelerinde (BK. m. 535/I. b.2) de taraflardan birinin ölümüyle sözleşme sona erer. Bu hallerde ölüm mutlak bir sona erme sebebidir.

bb) İflâs ve Aciz Haline Düşme

Genel olarak karşılıklı borç doğuran sözleşmelerde taraflardan biri borcunu ödemekte acze düşerse veya iflâs ederse diğer taraf kendine düşen ifayı, karşı taraf edasını yerine getirene kadar erteleyebilir. Eğer uygun bir sürede ifa yapılmaz veya en azından teminat verilmezse sözleşmeden dönülebilir (BK. m. 82). Özellikle kira ve hasılat kirası sözleşmelerinde kiracının (BK. m. 261, m. 290/I), yayın sözleşmesinde yayıncının (BK. m. 384/III), vekâlet (BK. m. 397/II), komisyon (BK. m. 416/II) ve tellallık (BK. m. 404/II) sözleşmelerinde tarafların, havalede havale edenin (muhil) (BK. m. 461/III), adi ortaklıkta ise ortaklardan birini iflâsı (BK. m. 535/I. b.3) sözleşmeyi sona erdirmektedir. Bağışlamada, bağışlayanın iflâs etmesi (iflâsın açılmasıyla) bağışlama taahhüdünü ortadan kaldırır (BK. m. 245/II)121. Aynı şekilde kefil, asıl borçlunun mâli durumunun kötüleşmesiyle güvence altına alınmayı veya kefaletten kurtarılmayı talep edebilir (BK. m. 503).

121 Kanunda bağışlayanın iflâsı veya acze düşmesinin bağışlama taahhüdünü iptal edileceği ifade edilmişse de bu durum iptal beyanına gerek olmadan kendiliğinden sona ermedir. Tandoğan I, 384; Aral, Borçlar, 211; Yavuz, 235; Zevkliler, 148.

Karz sözleşmesinde ödünç alanın aciz haline düşmesi (BK. m. 310/II), hizmet sözleşmesinde iş verenin (BK. m. 346) ya da bağışlamada bağışlayanın acze düşmesi (BK. m. 245/II) bu sözleşmeleri sona erdirir.

cc) Fiil Ehliyetinin Kaybı ve Hacir Altına Alınma

Adi şirkette, taraflardan birinin hacredilmesi şirketi sona erdirir (BK. m. 535/I. b.3). Vekâlet sözleşmesinde vekilin fiil ehliyetini kaybetmesi bir sona erme sebebidir. Haklarında hüküm bulunmayan veya doğrudan vekâlet sözleşmesine atıf yapan sözleşmelerde de durum böyledir. Örneğin, komisyon (BK. m. 416/II) ve tellâllık sözleşmesi (BK. m. 404/II) gibi.

dd) Bir Tarafın Davranışının Sebep Olduğu Durumlarda

Kanun koyucu bazen taraftarlardan birinin davranışlarına sözleşmeyi etkileyecek sonuçlar bağlamıştır. Örneğin borçlunun veya alacaklının temerrüdünde hem borçlu hem de alacaklı, diğer şartlar yerine gelmek kaydıyla sözleşmeyi sona erdirebilir (BK. m. 91 vd., BK. m. 106). Kefalet sözleşmesinde borçlunun temerrüde düşmesi, kefile borcundan kurtulabilme imkânı tanınmaktadır (BK. m. 503/b. 2).

Bağışlamada, bağışlananın davranışları sözleşmenin akıbeti bakımından önemlidir. Bağışlanan, bağışlayana veya yakınlarına karşı bir suç işlemişse, kanunen yükümlü olduğu vazifelerine uygun davranmıyorsa ya da bağışlamanın sınırlamalarından doğan yükümlülüklerini yerine getirmiyorsa, bağışlayan yaptığı bağışlamadan veya taahhüdünden dönüp, bağışlananın elinde ne kalmışsa onun iadesini dava edebilir (BK. m. 244).

İstisna sözleşmesinde, müteahhidin davranışı sözleşmenin sona erdirilmesine yol açabilir. Örneğin müteahhit işe zamanında başlamazsa, sözleşmeye aykırı olarak işi ertelerse veya yapılan erteleme bütün tahminlere göre işin zamanında bitirilmesine imkân vermeyecek derecede ise, iş sahibi sözleşmeyi feshedebilir (BK. m. 358/I). Yine, iş sahibi müteahhidin işi ayıplı veya sözleşmeye aykırı şekilde yaptığını tespit ederse, müteahhide bir ihtar çekerek gereğini yapılmasını, aksi halde masrafları ona ait olmak

üzere tamirini veya işin tamamının inşasını başka bir müteahhide verebileceğini bildirebilir (BK. m. 358/II).

Ölünceye kadar bakma sözleşmesinde, taraflardan birinin sözleşme kurulurken belirlenen yükümlüklerine aykırı davranmasından dolayı sözleşmeyi yerine getirmek çekilmez bir hal alırsa diğer taraf sözleşmeyi feshedebilir (BK. m. 517/II).

b) Sözleşme Konusunun Değişmesine veya İmkânsızlaşmasına Bağlı Durumlar

Kanun koyucu, bazı hallerde sözleşmeye konu olan şeyin sonradan bir değişikliğe uğramasına veya imkânsızlaşmasına da sonuç bağlamıştır. Örneğin kira sözleşmesinin devamı sırasında kiralananın sözleşmeye uygun kullanıma elverişli olmaması ve kullanım amacını daraltması durumunda kiracı, kira bedelinin indirilmesini ya da sözleşmenin sona erdirilmesini talep edebilir (BK. m. 250/I).

İmkansızlığı düzenleyen gerek genel gerekse özel düzenlemeler de uyarlama sebebi olarak kabul edilebilir. Eğer borç, borçlunun kusuru olmaksızın imkânsızlaşırsa kendiliğinden sona erer (BK. m. 117/I). İstisna sözleşmesinde müteahhit, eserin tamamlanması iş sahibinden kaynaklanan bir sebeple mümkün olmazsa bile yaptığı işin değerini ve masrafları talep edebilir (BK. m. 370/I). Keza adi şirkette, şirketin amacına ulaşması imkânsızlaşırsa şirket sona erer (BK. m. 535/I).