Basılı Gereçler

Hızla değişen ve gelişen teknolojiler açık ve uzaktan öğretim öğrencilerine farklı öğrenme araçları sunsa da, sistemin temel öğrenme aracını ders kitapları gibi basılı materyaller oluşturmuştur. Ders kitaplarının her hangi bir ortamda teknik bir

donanım gerekmeksizin tek başına kullanılabilir olması, öğrenme hızına bağlı olarak öğrenci kontrolünde kullanılabilir olması, diğer öğrenme araçlarına göre oldukça düşük maliyetle öğrenciye ulaşabilmesi ve öğrencinin ders kitabını istediği yere taşıyarak, dilediği anda kolaylıkla kullanabilmesi (Willis, 2001, Chambliss & Calfee, 1998) gibi özellikleri nedeni ile ders kitapları temel öğrenme aracı olma özelliklerini korumuştur.

Uzaktan öğretme-öğrenme etkinliklerinde en çok yararlanılan ders kitaplarını, not ve ödevden oluşan basılı gereçler takip etmektedir. Basılı gereçler, metin, grafik, resim, şekil, çizim gibi kâğıt üzerindeki unsurları içeren kitaplar, eğitim rehberleri, broşürler, kullanım kılavuzları, fotoğraflar ve fotokopiler vb. yazılı materyallerdir. Yazılı materyaller tek başlarına eğitim materyali olabildikleri gibi, diğer eğitim ortamlarını destekleyen unsurlar olarak da kullanılmaktadırlar (Ertuğrul, 1999: 10).

Ders kitaplarının söz konusu avantajları yanında bazı dezavantajları da bulunmaktadır. Örneğin, ders kitapları çoğunlukla yazılı iletilerden oluştuğu için, görsel malzemeleri sınırlı ölçüde verebilmektedir. Bir diğer sınırlılık ise ders kitaplarının çoğunlukla, öğrenciyle etkileşimi sağlayamayan tek yönlü iletişim araçları olmasıdır. Öğrenme sürecinde temel araç olarak ders kitaplarını kullanan öğrenci, öğrenmek için daima kendi kendini yönlendirmek ve gönüllü olmak zorundadır (Chambliss & Calfee, 1998). Bu nedenlerle açık ve uzaktan eğitimde ders kitaplarının tasarımının özel bir önemi vardır.

Uzaktan eğitimde öğrenci ile öğretmenin sınıf içi etkileşiminin ya hiç olmadığı ya da sınırlı ölçüde olduğu unutulmaması gereken bir konudur. Bu nedenle kitapların tasarımları gerçekleştirilirken, bir anlamda öğretmenin işlevini mümkün olduğunca yerine getirebilecek, öğrenciye hem rehber hem de çözüm olabilecek biçimde olması gerekmektedir. Söz konusu sınırlamaları aşabilmek için bir ders kitabının tasarımının, öğrenciyi pasif bir okuyucu konumundan çıkartarak aktif hale getirecek, ilgisini uyandıracak, bireysel ihtiyaçlarına, değerlendirmelerine ve çalışma becerilerine yönelik olarak öneriler sunabilecek biçimde olması için çaba sarf edilmelidir (Chambliss & Calfee, 1998). Diğer bir deyişle açık ve uzaktan eğitim sürecinde kullanılan basılı materyaller, kendi kendine öğrenmeye imkân verecek

biçimde, öğrenmeyi kolaylaştıracak şekilde tasarlanmalıdır (Bates, 1995). Öğrenci ders kitabı ile kendi kendine öğrenme etkinliğini başarı ile uygulayabilmesi için ders kitaplarında söz konusu özelliklerin yer almasına özen gösterilmelidir.

Uzaktan eğitimde ders kitabı tasarımı, yazımı, basımı ve dağıtımı çok zaman ve emek gerektirmekte, bilgi, beceri, deneyim ve çok güçlü bir teknik altyapı ile uzman bir ekibe ihtiyaç duyulmaktadır. Ders kitabı yazımında en önemli süreç, öğrenme içeriğinin belirlenmesinden sonra öğrenciyi çok iyi tanıyıp onun öğrenme durumlarının saptanmasıdır. Öğrencinin kendi kendine öğrenmesinde etkili ve verimli bir materyal olan ders kitabı; düşünceleri, kavramları, olguları tam, doğru ve anlaşılır biçimde iletmeli, biçimsel (renk, şekil, büyüklük, çizim ya da fotoğraf)

açıdan çeşitli özelliklere sahip olmalıdır

(http://www.anadolu.edu.tr/aos/aos_tanitim/ogrenim_ ortamlari.aspx). Diğer bir

deyişle uzman ekiplerce, kitabın yazımından çok önceye dayanan araştırmalar sonucu, öğrencinin ilgisini çeken ve kendi kendine öğrenmeyi çekici hale getiren ders kitaplarının hazırlanması söz konusudur.

Öğrenmeyi kolaylaştırmak amacıyla görsel tasarıma ve öğretim tasarımına yönelik ilkeler geliştirme yolunda birçok çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar sonucu elde edilen bilgilere göre; başlıklandırma, yazı türü seçme, görsel öğeleri yerleştirme ve renk kullanma gibi görsel yöntemlere ihtiyaç duyulmaktadır (Misanchuk ve Hartley’den aktaran Bozkaya, 2002). Öğrenmeyi kolaylaştıracak ön düzenleyicilerin kullanılması, benzetimlere yer verilmesi, örnek ve örnek olmayanların sunumu ile uygun anlatım biçiminin benimsenmesi gibi (Jonassen ve Noble’dan aktaran Bozkaya, 2002) öğretim tasarımına yönelik ilkeler ile basılı materyallerde bu tür bir yapının nasıl olması gerektiğine ilişkin çerçeveler oluşturulmuştur. Örneğin öğrenmeyi kolaylaştırma amacıyla hazırlanan basılı materyallerdeki anlatım biçimi bilgilendirme, haberdar etme vb. gibi başka amaçlara yönelik hazırlanan basılı materyallerdeki anlatım biçimlerinden farklı olmalıdır. Öğrenmeyi kolaylaştırabilmeleri için basılı materyallerde akademik olmayan ve bir arkadaşla karşılıklı konuşuyormuş gibi kullanılan bir anlatım biçiminin benimsenmesinin daha doğru sonuç verdiği, öğrencileri daha etkin ve öğrenmeye daha istekli kıldıkları ileri sürülmektedir (Macdonald-Ross ve Miller’dan aktaran

Bozkaya, 2002). Bu şekilde hazırlanan basılı materyaller sayesinde, öğrenci açık ve uzaktan öğretimin zor olarak kabul edilen yalnızlık ve kendi kendine öğrenme yönlerinin üstesinden kolayca gelebilmesi amaçlanmıştır.

Uzaktan eğitimde kullanılan bir ders kitabının içeriğini geliştirmeden önce, önceden belirlenmiş amaçlar doğrultusunda içeriğinin düzenlenmesi gerekmektedir. İyi düzenlenmiş bir içerik, bilgilerin daha kolay anlaşılmasına yardımcı olacağı için, olabildiğince yalın, kısa ve anlaşılır kelimeler kullanılarak, konuşma diliyle yazılmalıdır (Misanchuk’dan aktaran Bozkaya, 2002). Kitaptan öğrenmeye çalışan öğrenci çoğunlukla, sunulan içeriği anlayamayacağı endişesi duyacağından, bu endişeyi ortadan kaldırabilmek için içerik bilgilerinin öğrenciye önceden belirlenmiş uygun bir formatta sunulması gerekmektedir. Kitap içinde giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinde kullanılan farklı düzenleyicilerle öğrencinin kitapta sunulan bilgileri daha kolay kavrayıp yorumlayabilmesinin yolu açılmalıdır. Özellikle, bir konunun kavramları ya da ilkelerini öğretmede, önceden belirlenmiş amaçlar doğrultusunda tasarımlanmış bir içerikte kullanılan farklı düzenleyiciler, öğrenme sürecinde öğrenciye oldukça yüksek ölçüde yarar sağlamaktadır ( Weil ve Murphy’den aktaran Bozkaya, 2002). Görsellik kadar içeriğin de önceden yapılmış araştırmalara dayanarak iyi düzenlenmiş olması, kendi kendine öğrenmeyi kolaylaştırması bakımından son derece önem taşımaktadır.

Giriş bölümünde ünite ön kapağında yer alan durum ya da sorular, örnek olaylar, fotoğraf, karikatür ya da diğer görsel düzenleyiciler ile konuya ilişkin anahtar kavramlar, amaçlar ve konuya giriş gibi öğrenciyi içerikte sunulan bilgilere önceden hazırlayan, konu hakkındaki önbilgilerini harekete geçiren ve örnek olaylar yardımıyla konuya ilgilerini uyandırmayı amaçlayan bazı ön düzenleyicilerden yararlanmak gerekmektedir. Ön düzenleyicilerin, öğrenciye kitabın genel yapısını ve temel bilgilerini anımsatmada olumlu yönde etkileri olduğu görülmektedir (Lorch ve Lorch’dan aktaran Bozkaya,). Giriş bölümü kitaba karşı olan ilgiyi baştan belirleyici olması açısından önemlidir.

Gelişme bölümünde üniteye ilişkin içerik bilgileri sunulurken; başlıklar, amaçlar, sayfa yan boşluklarında kullanılan yana çıkmalar, öğrenciye sorulan sıra

sizde soruları, içerikle ilişkilendirilen örnekler/güncel olaylar, dikkatler, grafik, tablo ya da fotoğraf gibi görsel öğeler ile farklı yazım biçim ve renkleri, sözel ve görsel düzenleyiciler olarak kullanılabilmektedir. Bu şekilde kullanılan düzenleme elemanları, bir yandan öğrenciyi düşündürmeye ve geliştirmeye yardımcı olurken, diğer yandan öğrenilenleri uygulamaya ve bireysel olarak değerlendirebilmeye olanak yaratarak öğrenmeye büyük oranda yardımcı olmaktadırlar (Lockwood’dan aktaran Bozkaya, 2002). Öğrencinin üniteleri ilgi duyarak öğrenmeye çalışması ve kendini değerlendirebilmesi gelişme bölümünde söz konusu ayrıntılara dikkat edilmesi ile mümkün hale gelmektedir.

Üniteye ilişkin içerik bilgilerinin tamamlandığı sonuç bölümünde yer alan farklı düzenleyiciler; özet, yaşamın içinden, kendimizi sınayalım soruları ile bunların yanıt anahtarları ve kaynakça listesinden oluşmalıdır. Ders kitaplarında kullanılan sorular, öğrenme sürecinde etkileşimin sağlanması ve öğrencinin etkin kılınması açısından oldukça önemlidir. Kaynakçada yalnızca yararlanılan kaynaklar değil, başvurulabilecek diğer basılı, görüntülü (TV programları, ilgili konuları içeren programlar) ve sanal (internet) başvuru kaynakları da yer almalıdır. Bu şekilde öğrencinin araştırma yapması için çevre kaynaklara yönlendirilebilmesi gerçekleşebilir. Ayrıca kitap sonunda, öğrencilere, konuyla ilgili bilgilere kolaylıkla ulaşabilmeyi sağlayan dizin ve sözlük de sunulmalıdır (Bozkaya, 2002). Basılı materyallerde bulunması gereken tüm bu ayrıntılar, öğrenciye yalnızlığını hissettirmeden kendi kendine öğrenmeyi kolaylaştırmak amacı taşımaktadır.