Şerif CANBAY2 Özet
Gelişmekte olan ülkelerde turizm sektörünün ve ihracat hacminin geliştirilmesi önem arz etmektedir. Böylece bu ülkelerde gelir düzeyinin de yükseleceği beklenmektedir. İktisat literatüründe de turizme ve ihracata dayalı büyüme hipotezleri birçok ülke için test edilmektedir. Bu çalışmanın amacı da Türkiye’nin Ordu İlinde ihracata dayalı ve turizme dayalı büyüme hipotezlerinin 2005-2014 yılları arası yıllık iktisadi büyüme, turizm talebindeki yıllık değişim ve ihracat hacmindeki yıllık değişim verileri kullanılarak test edilmesidir. Bu amaç doğrultusunda, En Küçük Kareler (EKK) yöntemi kullanılarak, ihracatın ve turizmin Ordu ili iktisadi büyümesi üzerindeki etkisi tespit edilmektedir. EKK sonuçlarına göre ihracatta meydana gelen %1’lik değişmenin iktisadi büyümeyi %0.072 oranında, turizm talebinde meydana gelen %1’lik değişmenin ise iktisadi büyümeyi %0.234 oranında artırdığı bulgusuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: İhracata Dayalı Büyüme, Turizme Dayalı Büyüme, Ordu
The Effect of Tourism Demand and Export on Economic Growth in Ordu Abstract
It is important to improve the tourism sector and export volume in developing countries. Thus, income level is expected to increase in these countries. In the literature, tourism-led and export-led growth hypotheses are tested for many countries. The aim of this study is to test the export-led growth hypothesis and tourism-led growth hypothesis in Ordu. In this study, annual economic growth, annual change in tourism demand and annual change in export volume 2005-2014 data were used. For this purpose, the effect of exports and tourism on the economic growth of Ordu is determined by using Ordinary Least Squares (OLS) method. According to the OLS results, 1% change in exports affected economic growth by 0.072%, and 1% change in tourism demand increased economic growth by 0.234%.
Key Words: Export-led Growth Hypothesis, Tourism -led Growth Hypothesis, Ordu Giriş
Bir ülkenin iktisadi büyümesini sağlamak birçok faktöre bağlıdır. Özellikle 1980’li yılların başında gelişmekte olan ülkelerin birçoğu bu faktörlerden biri olan ihracata dayalı büyüme stratejilerini uygulamaya yönelik düzenlemeler yapmışlardır. O günden bugüne ihracat ve iktisadi büyüme arasındaki ilişki her ülke için önemini koruyan ve literatürde en çok araştırılan iktisadi meselelerin başında yer alan bir konu olmuştur. Bununla birlikte II. Dünya Savaşı sonrası hızlı bir dönüşüm ve gelişim süreci içerisine giren dünyada küreselleşmenin de etkisi ile Turizm, ekonomi için önem arz eden yeni bir sektör olarak dikkat çekmeye başlamıştır (Theobald, 2005:5). Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler gerek ihracata dayalı büyüme gerekse de turizme dayalı büyüme hipotezlerinin işlerliğini test etmiş ve elde edilen sonuçlar ışığında bu her iki araç iktisadi büyüme elde etmek amacıyla teşvik edici politikalarla özendirilmeye çalışılmıştır.
İhracatın ve turizmin iktisadi büyümeye etkisi ülke bazından ziyade bölgesel olarak da incelenebilir. Türkiye’nin birçok ilinde ihracatın ve turizmin gelişmesine yönelik faaliyetler bulunmaktadır. Bu illerden biride Karadeniz Bölgesi’nde yer alan Ordu ilidir. Ordu ili Türkiye’nin 30 büyükşehri içinde yer almaktadır. Ordu’nun geçim kaynakları incelendiğinde akla ilk olarak fındığın geldiği görülmektedir. Bunun yanında da Ordu’da turizm sektörünü geliştirmeye yönelik faaliyetler bulunmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre fındık üretiminde Ordu birinci sıradadır ve Ordu’nun ihracatında Türkiye İhracatçılar Meclisi’nin (2019) yayınlamış olduğu verilerinde de görüldüğü üzere fındık önemli yere sahiptir. Turistik bir destinasyon olarak incelendiğinde de Ordu’nun dikkat çekici turizm arzı unsurlarına sahip olduğu görülmektedir. Özellikle sahip olduğu doğal güzellikleriyle (denizi, ormanları ve yaylaları gibi) birçok yerli ve yabancı turisti kendine çekmektedir. Bunun yanında tarihi çekicilik unsurları da bulunmaktadır. Ordu’nun sahip olduğu bu geçim kaynakları göz önüne alınarak, bu il için ihracata ve turizme dayalı büyüme hipotezleri test edilebilir.
1Düzce Üniversitesi, Akçakoca Bey Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü, e-posta: mustafakirca52@gmail.com 2 Düzce Üniversitesi, Akçakoca Bey Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü, e-posta: serifcanbay@duzce.edu.tr
110 Bu çalışmada da Ordu ilinin 2005-2014 verileri yardımıyla ihracata dayalı ve turizme dayalı büyüme hipotezlerinin sınanması amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda öncelikle literatür taraması yapılmakta, sonrasında ise değişkenlere ait veriler kullanılarak değişkenler arasındaki ilişkiler En Küçük Kareler (EKK) yöntemi kullanılarak analiz edilmektedir.
Literatür İncelemesi
1970’li yıllarla birlikte ithal ikameci stratejilerin iktisadi büyümeyi artırıcı gücünü kaybetmeye başlaması ihracatın iktisadi büyümeye katkı sağlayabileceği yönünde tartışmaları gündeme getirdi ve tüm bu tartışmalar ihracata dayalı büyüme hipotezini sınamaya yönelik çok sayıda ampirik çalışmaların yapılmasına neden oldu. Bu çalışmalardan bazıları ihracata dayalı büyüme hipotezini destekler nitelikteyken bazıları ise desteklemeyen bulguları ortaya koymuştur.
İhracata dayalı büyüme hipotezini destekleyen çalışmalardan bazıları; Şahbaz vd. (2014), Istaiteyeh &Ismail (2015), Saleem & Sial (2015)’e aittir. Türkiye için yapılan ihracata dayalı büyüme hipotezini destekleyen çalışmalardan bazıları ise Küçükaksoy vd. (2015), Dura vd. (2017)’na ait çalışmalardır. Takım (2010), Ağayev (2011) iseTürkiye’de ihracata dayalı büyüme hipotezinin geçerli olmadığı yönünde bulgulara ulaşmışlardır. Başka bir büyüme hipotezi olarak literatüre giren Turizm sektörü ile ilgili de birçok çalışma yürütülmüştür. Bu çalışmalardan Kızılgöl (2006), Aslan (2008), Kristo (2014), Mamipour & Nazari (2014), Nasir vd. (2015), Simundic & Kulis (2016), Chulaphan & Barahona (2016) ve Esen & Özata (2017) turizm ile iktisadi büyüme arasındaki ilişkiyi pozitif ve anlamlı olarak tespit etmişlerdir.
Bahar (2006), Yurtseven (2012), Sharma & Sharma (2014), Ay vd. (2015), Terzi (2015), Bozgeyik & Yoloğlu (2015) ve Sharma (2018) turizm gelirlerinden iktisadi büyümeye tek yönlü nedensellik ilişkisi tespit ederken Chen & Chiou-Wei (2009), Çoban & Özcan (2013), Samırkaş & Samırkaş (2014), Muhtaseb & Daoud (2017) ve Wu & Meng-Hua (2018) ise turizm gelirlerinden iktisadi büyüme arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi tespit etmişlerdir. Çil-Yavuz (2006), Yamak vd. (2012), Balıbey & Türkyılmaz (2015) ve Olabisi (2018) ise turizm gelirleri ile iktisadi büyüme arasında anlamlı bir ilişki tespit edememişlerdir.
Her iki büyüme hipotezine yönelik yürütülen ampirik çalışmalar birbirinden farklı sonuçlar ortaya koymuş olsa da genel kanı bu her iki değişkenin iktisadi büyümeyi olumlu yönde etkilediğidir. Ayrıca bu çalışma bir il özelinde olmasından dolayı diğer çalışmalardan farklılaşmaktadır.
Veri, Yöntem ve Bulgular
Ordu ili turizm talebinin ve ihracatının iktisadi büyümeye etkisinin incelediği bu çalışmada değişkenlere ait 2004- 2014 yılları arası yıllık veriler Türkiye İstatistik Kurumu’ndan (TÜİK) elde edilmiştir. Bu değişkenlerin logaritmik birinci farkları kullanılarak değişkenler arasındaki ilişkiler analiz edilmektedir. Buradaki amaç bağımsız değişkenlerdeki yıllık değişimlerin iktisadi büyümeye olan etkisini görmek ve değişkenlerde olabilecek birim kök sorunun ortadan kaldırmaktır. Şekil 1’de değişkenlere ait grafikler görülmektedir. GDP serisi Ordu İlinin yıllık Gayrisafi Yurt İçi Hasılası’nı (GSYİH) gösteren grafiğimizdir. EXP serisi Ordu ilinin yıllık ihracat hacmini, TRZ serisi ise Ordu İline gelen yerli ve yabancı turistlere ait toplam geceleme sayılarını göstermektedir. LGDP; iktisadi büyüme değerini, LEXP; ihracatın büyüme değerini ve LTRZ; turizmin büyüme değerini gösteren grafiklerdir. Değişkenler arasındaki ilişkiler şu şekilde modellenmektedir:
𝐿𝐺𝐷𝑃𝑡= 𝛽0+ 𝛽1𝐿𝐸𝑋𝑃𝑡+ 𝛽2𝐿𝑇𝑅𝑍𝑡+ 𝛽3𝑑2009 + 𝑢𝑡 (1)
Model 1’de yer alan 𝛽0 modelin sabit terimini, 𝛽1 ve 𝛽2 ise modelin eğim katsayılarını göstermektedir. 𝛽1, Ordu ilinin ihracatının büyüme değerinde %1’lik artış meydana geldiğinde, 𝛽2 ise Ordu ili turizm talebinin büyüme değerinde %1’lik artış meydana geldiğinde iktisadi büyümenin ne kadar artacağını göstermektedir. ut ise modelin
artık terimidir. Şekil 1’de yer alan değişkenlere ait büyüme değerleri incelendiğinde değişkenlerde trende sahip olmadıkları görülmektedir.
Değişkenlere ait orijinal değerler incelendiğinde ise Ordu ilinin GSYİH ve turizm talebi değerlerinin genellikle artma eğiliminde olduğu, ancak ihracat değişkenin ise kırılmalı bir yapıysa sahip olduğu görülmektedir. Büyüme değerlerine bakıldığında çalışmada bağımlı değişken olarak yer alan Ordu ilini iktisadi büyüme (LGDP) hızının 2005 yılından 2008 ve 2009 yılına kadar düştüğü ve 2009 yılında dip yaptığı görülmektedir. Hatta 2009 yılında negatif büyüme oranına sahip olduğu görülmektedir. Bu sebepten dolayı modele 2009 yılını gösteren bir kukla değişken eklenmiştir. Kırılma kuklası (d2009), kırılma tarihine kadar 0; kırılma tarihinden sonra 1 verilerek oluşturulmuştur.
111 Şekil 2. Değişkenlere ait Grafikler
Model 1’de yer alan katsayılar En Küçük Kareler yöntemi kullanılarak tahmin edilmektedir. Katsayıların doğrusal olduğu, bağımsız değişkenlerin olasılıksal olmadığı, artık terim (𝑢𝑡) ortalamasının sıfır olduğu, artık terim varyansının sabit olduğu, hatalar arasında korelasyonun olmadığı, çoklu doğrusal bağlantının olmadığı v.b. gibi koşullar altında EKK tahmincisinin en güçlü ve en yaygın kullanılan olduğu söylenmektedir (Gujarati, 1999, s.52). Tablo 1’de model 1’in EKK tahmin sonuçları görülmektedir.
Yapılan analiz sonuçlarına göre modelin R2 yani bağımsız değişkenlerin bağımlı değişkeni ölçme/açıklama
gücünün 0.84 olduğu görülmektedir. Bu oran istatistikte kabul edilebilir bir orandır. Ayrıca modelin bir bütün olarak anlamlılığının sınandığı F testi sonuçlarına göre model bir bütün olarak anlamlıdır. Bunların yanında modelde değişen varyansın olmadığı, otokorelasyon sorunun olmadığı, artık terimlerin normal dağıldığı, Ramsey Reset testine göre de model spesifikasyonunun doğru olduğu yani EKK için gerekli olan varsayımların sağlandığı görülmektedir. Son olarak yapılan çoklu doğrusallık (VIF) testi sonuçlarına göre modelde çoklu doğrusallığın olmadığı da gösterilmektedir. Şeki1 2’de incelenen dönem için katsayıların istikrarlı olup olmadığını sınamak için yapılan CUSUM ve CUSUMQ test sonuçları görülmektedir. Elde edilen grafiğe bakıldığında elde edilen istatistik değerlerinin %5 anlamlılık düzeyinde güven aralığında yer aldığı görülmektedir.
112 Tablo 1. Ordu İli İçin İhracat ve Turizmin İktisadi Büyümeye Etkisinin
EKK Tahmin Sonuçları
Değişkenler Katsayı t-istatistiği Olasılık VIF
LEXP 0.072** 2.335 0.0582 1.02 LTRZ 0.234* 4.833 0.0029 1.65 Sabit 0.075* 4.464 0.0043 2.71 D2009 0.016 0.816 0.4454 2.01 R2 =0.84 Normallik Testi (J-B)= 0.26 (0.876) Otokorelasyon Testi (LM)=1.67 (0.433) Ramsey Reset Testi=0.095 (0.769)
F istatistiği=10.92* (0.007) Değişen Varyans (White) Testi= 7.78 (0.454)
*,** sırasıyla %5 ve %10 istatistiği anlamlılık düzeyine göre anlamlılığı ifade etmektedir.
( ) içindeki değerler olasılığı ifade etmektedir.
Modele ait bireysel katsayıların anlamlı olup olmadığı t testi yardımıyla belirlenmektedir. Değişkenlerin katsayıları için hesaplanan t test istatistik değerlerine bakıldığında sabit terim katsayısının ve turizm talebi büyüme değeri katsayısının %5 anlamlılık düzeyine göre anlamlı olduğu, ihracat büyüme değeri katsayısının ise %10 anlamlılık düzeyine göre anlamlı olduğu görülmektedir. Ancak kukla değişken katsayısı istatistiki olarak anlamlı değildir. Bu bağlamda, EKK sonuçlarına göre Ordu İlinde ihracatta meydana gelen %1’lik değişme iktisadi büyümeyi %0.072 oranında, turizm talebinde meydana gelen %1’lik değişme ise iktisadi büyümeyi %0.234 oranında artırmaktadır.
Şekil 3. Katsayı İstikrarlılık Test Sonuçları Sonuç
Çalışmada yapılan analizler sonucunda Ordu ilinde 2005-2014 dönemi için turizme ve ihracata dayalı büyüme hipotezlerinin geçerli olduğu görülmektedir. Ayrıca turizmde meydana gelen %1’lik büyüme, ihracat meydana gelen büyümeye göre Ordu ili iktisadi büyümesini daha yüksek oranda artırmaktadır. Ordu ilinin sahip olduğu kişi başı gayri safi yurt içi hasıla verileri diğer illere göre karşılaştırıldığında Türkiye ortalamasının çok altında olduğu görülmektedir. TÜİK rakamlarına göre Ordu ilinde 2015-2017 yılı rakamlarına göre kişi başına düşen gayrisafi yurt için hasıla 5.994 ABD doları iken Türkiye’de ise bu değer 10.602 ABD dolarıdır. Ayrıca Ordu ilinin düşük gelirli iller arasında yer aldığı da görülmektedir.
Her ne kadar turizme dayalı büyüme hipotezi desteklense de turizm sektörünün büyüme üzerindeki katma değeri ve sürdürülebilirliği tartışmalıdır. Bunun yanında Türkiye’nin Dünya’da fındık sektöründeki konumu ve Ordu’nun Türkiye’deki konumu dikkate alındığında fındık konusunda istenilen yere gelinemediği de göze çarpmaktadır. Ayrıca Ordu ilinde fındığın yanında diğer ihracata konu olacak malların üretimine önem verilmelidir. Çünkü bazı
113 dönemde yaşanan fındık üretimindeki sıkıntılardan dolayı ihracattaki bu etkinin sürdürülebilirliği de sağlanamamaktadır.
Sonuç olarak Ordu ilinde sürdürülebilirliği ve katma değeri yüksek olan turizm ve ihracat ürünlerinin geliştirilmesine önem verilmelidir. Böylece Ordu ili yüksek gelirli iller arasına girebilir.
Kaynakça
Ağayev, S. (2011). İhracat ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 12 Geçiş Ekonomisi Örneğinde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellik Analizleri. Ege Akademik Bakış, 11(2), 241-254.
Aslan, A. (2008). Türkiye’de Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi Üzerine Ekonometrik Analiz. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24(1), 1-11.
Ay, A., Kartal, M. ve Arslan, A. (2015). Tourism-Led Economic Growth Hypothesis: An Application on Turkey. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(38), 816-825.
Bahar, O.(2006). Turizm Sektörünün Türkiye’nin Ekonomik Büyümesi Üzerindeki Etkisi: VAR Analizi Yaklaşımı. Yönetim ve Ekonomi, 13(2), 137-150.
Balıbey, M. ve Türkyılmaz, S. (2015). A Spectral Method Approach For the Relationship Between Tourism and Economic Growth in Turkey. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(3), 85-96.
Bozgeyik, Y. ve Yoloğlu, Y. (2015). Türkiye’de Turizm Gelirleri ile GSYH Arasındaki İlişki: 2002-2014 Dönemi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(40), 627-640.
Chen, C. F. and Chiou-Wei, S. Z. (2009). Tourism Expansion, Tourism Uncertainty and Economic Growth: New Evidence from Taiwan and Korea. Tourism Management, 30, 812-818.
Chulaphan, W., ve Barahona, J. F. (2018). Contribution of disaggregated tourism on Thailand's economic growth. Kasetsart Journal of Social Sciences, 39(3), 401-406.
Çil-Yavuz, N. (2006). Türkiye’de Turizm Gelirlerinin Ekonomik Büyümeye Etkisinin Testi: Yapısal Kırılma ve Nedensellik Analizi. Doğuş Üniversitesi Dergisi, 7(2), 162-171.
Çoban, O. ve Özcan, C.C. (2013). Türkiye’de Turizm Gelirleri-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Nedensellik Analizi (1963-2010). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 8(1), 243-261.
Dura, Y. C., Beşer, M. K., ve Acaroğlu, H. (2017). Türkiye'nin İhracata Dayalı Büyümesinin Ekonometrik Analizi. Ege Akademik Bakış, 17(2), 295-310.
Esen, E. ve Özata, E. (2017). Turizmin Ekonomik Büyümeye Etkisi: Turizme Dayalı Büyüme Hipotezinin Türkiye İçin Geçerliliğinin ARDL Modeli ile Analizi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(1), s.43-58.
Gujarati, D. N. (1999), Temel Ekonometri. (Çev.:Ü. Şenesen, G. Günlük Şenesen). İstanbul: Literatür Yayınları:33.
Istaiteyeh, R.M.S. ve Ismail, M.T. (2015). A Causal Relationship Between Foreign Direct Investment, Economic Growth and Export: Empirical Case for Jordan. Advances in Management & Applied Economics, 5(4), 19-30.
Kızılgöl, Ö. (2006). Türkiye’de İhracata ve Turizme Dayalı Büyüme Hipotezinin Analizi: Eşbütünleşme ve Nedensellik İlişkisi. Akademik Bakış,10, 1-19.
Kristo, J. (2014). Evaluating the Tourism-Led Economic Growth Hypothesis in a Developing Country: The Case of Albania. Mediterranean Journal of Social Sciences, 5(8), 39-51.
Küçükaksoy, İ., Çifçi, İ., ve Özbek, R. İ. (2015). İhracata Dayalı Büyüme Hipotezi: Türkiye Uygulaması. Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi, 5(2), 691-720.
Mamipour, S. and Nazari K. (2014). The Contribution of Tourism Development to Economic Growth in the Iranian Provinces. Journal of International Economics and Management Studies, 1(1), 99-120.
Olabisi, E.O. (2018). Revisiting the Tourism-Economic Growth Nexus: The Case of Economic Community of West African States. Izvestiya Journal of Economics, 62(1), 21-30.
Saleem, A. ve Sial, M.H. (2015). Exports-Growth Nexus in Pakistan Cointegration and Causality Analysis, Pakistan Economic and Social Review, 53(1), 17-46.
Samırkaş, M. ve Samırkaş M. C. (2014). Turizm Sektörünün Ekonomik Büyümeye Etkisi: Türkiye Örneği. İşletme Fakültesi Dergisi, 15(1), 63-76.
Sharma, N. (2018). Tourism Led Growth Hypothesis: Empirical Evidence from India. African Journal of Hospitality, Tourism and Leisure, 7(2), 1-11.
114 Šimundić, B., & Kuliš, Z. (2016). Tourism and Economic Growth in Mediterranean Region: Dynamic Panel Data
Approach.ActaEconomica Et Turistica, 2(1), 65-84.
Şahbaz, A., Ağır, H. ve Yanar, R. (2014). Seçilmiş Asya Ülkeleri İçin İhracata Dayalı Büyüme Modeli: Panel Eşbütünleşme ve Nedensellik Analizi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 22, 24-46.
Takım, A. (2010). Türkiye’de GSYİH ile İhracat Arasındaki İlişki: Granger Nedensellik Testi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(2), 1-16.
Terzi, H. (2015). Is the Tourism-Led Growth Hypothesis (TLGH) Valid for Turkey?. Doğuş Üniversitesi Dergisi, 16(2), 165- 178.
Theobald, William F. (2005). Global Tourism. Third Edition, Elsevier, Burlington. Türkiye İstatistik Kurumu (2019), http://www.tuik.gov.tr/, (Erişim Tarihi: 14.01.2019)
Türkiye İhracatçılar Meclisi (2019), https://www.tim.org.tr/tr/ihracat-rakamlari.html, (Erişim Tarihi: 15.10.2019)
Yamak, N., Tanrıöver B. ve Güneysu, F. (2012). Turizm-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Sektör Bazında Bir İnceleme. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 26(2), 205-220.
115