Bütünleşik risk yönetiminde uygulama süreci

5226 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile kültürel miras yönetimi ile uygulamaya konan “alan yönetimi planları”, kentsel kültür mirasına yönelik risklerin yönetimi kapsamında etkin bir uygulama aracı olarak ele alınabilir. Alan yönetimi, kültürel mirasın varlığını sürdürmesi ile bugünün dünyasının gerek ve ihtiyaçlarını sürdürülebilir bir biçimde, çok aktörlü katılımcı bir biçimde bir araya getirmeyi amaçlayan bir yönetim sistemidir. Çok aktörlü olarak tanımlanan bu sistem, UNESCO tarafından 2002’de Dünya Miras Listesine yeni dâhil olacak alanlar için zorunlu kıldığı 2004 itibariyle hâlihazırda listede olan yerler için önerilmektedir.

Vizyon ve hedeflerin kısa (2 yıl), orta (6 yıl) ve uzun vadede (10 yıl) ele alındığı alan yönetim planlarının öncelikleri kentsel kültür mirasına yönelik zarar azaltma çalışmaları kapsamında da tanımlanabilir. Alan yönetimi planı, risk yönetimi aşamaları ortak olarak değerlendirildiğinde Şekil 4.1’deki şema elde edilmektedir. Stratejik planlama sistematiği ve kalite planlaması da benzer temel bileşenlerini içermektedir ve alan yönetim planı ile paralel bir akışa sahiptir. Alan yönetimi planı planlar hiyerarşisi içindeki konumu ve yaptırımı tam olarak tanımlanmamış olmak ile beraber, koruma planı yapılmamış alanlar için, süreç açısından benzer akış taşıyan koruma amaçlı imar planına paralel olarak düşünülebilir. Koruma amaçlı imar planı varolan alanlarda, planda tanımlanmış olan koruma politikaları, amaç, vizyon, misyon, sit bölgeleri gibi kararlar alan yönetimi planının aşamalarını oluşturmaktadır.

Alan yönetim planı, risk altındaki tarihi kentsel çevrelerde çok katmanlı yönetim ve yetki karmaşasını çözümlemede etkin bir araç olabilir. Alan yönetimi planlarının UNESCO’nun belirlediği şekli ile temel bileşenleri; koruma, yönetim, tanıtım, eğitim, ziyaretçi yönetimi ve sürdürülebilirliktir. UNESCO’nun bir süreç olarak tanımladığı yönetim planının belirli aralıklarla -UNESCO’ya göre her beş yılda bir- revize edilmesi gerekmektedir (Ringbeck, 2008). Etkin bir alan yönetimi planlaması, merkezi ve yerel yönetim arasında varolan eşgüdümsüzlükten dolayı çakışabilen araç ve kaynak kullanımının düzenlenmesi amacıyla kullanılabilir.

Bugüne kadar Türkiye’de Pamukkale, Çatalhöyük, Hattuşaş, Patara ve Đstanbul Tarihi Yarımada için yönetim planları oluşmuştur. Pamukkale Alan Yönetimi Planı 2002’de Kültür Bakanlığı ve Dünya Bankası tarafından, Çatalhöyük planı 2004’te

Đkinci Euromed Miras Programına bağlı Avrupa Komisyonunda edinilen maddi destekle, Hattuşaş planı 2002’de, Patara planı 1997’de ve Đstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı çalışmaları 2004’te başlamıştır (Url-7, son erişim tarihi Ağustos 2009). UNESCO’nun Risk Altındaki alanlar listesine alınma tehdidiyle karşı karşıya olan Đstanbul Tarihi Yarımada Planı’na ilişkin alan yönetimi plan çalışmaları halen devam etmektedir. Alan yönetimi planlarının ve uygulama örneklerinin yaygınlaşamamış olması nedeniyle, 2004’ten bu yana Türkiye’den UNESCO’ya önerilen yeni miras alanı olmamıştır. Tez çalışması kapsamında bir model önerisi olarak tarihi kentsel çevrede uygulanan risk analizi, risk değerlendirmesi ve risk azaltımı aşamaları, alan yönetim planının uygulama süreci ile örtüşmektedir.

Şekil 4.1 :Alan yönetim planı ve risk yönetimi aşamalarının bütünleştirilmesi. Böylelikle risk altındaki tarihi kentsel çevreler için varolan yasal ve yönetsel karmaşayı basitleştirebilmek amacıyla, kentsel kültür mirasını korurken diğer

ALANIN TANIMLAMASI UYGULAMA ĐZLEME, DEĞERLENDĐRME VE REVĐZYON KÜLTÜREL MĐRAS ĐÇĐN ALAN YÖNETĐM PLANI

Öncelikli eylem alanlarının belirlenmesi Uygulama süreci Uygulama araçlarının belirlenmesi Alanın tanımı RĐSK ANALĐZĐ RĐSK YÖNETĐMĐ Amaçların, vizyon ve prensiplerin belirlenmesi Yönetim hedeflerinin tanımlanması Stratejilerin belirlenmesi

RĐSKE DUYARLI KENTSEL KÜLTÜR MĐRASI YÖNETĐM PLANI Alanın kültürel değer ve

öneminin belirlenmesi Risklerin

belirlenmesine yönelik tehlike analizlerinin yapılması RĐSK AZALTIMI RĐSK DEĞERLENDĐRMESĐ Hassasiyet Değerlendirmesi Stratejilerin belirlenmesi Eylemlerin ve sürecin tanımlanması Müdahale tiplerinin belirlenmesi Tehdit ve Olanakların analizi Fiziksel, Sosyal ve Ekonomik analizler MEVCUT DURUM ANALĐZĐ

KORUMA POLĐTĐKALARININ BELĐRLENMESĐ Sentez ve değerlendirme Projeler Uygulama önerilerinin geliştirilmesi Alandaki risklerin tanımlanması

sektörlerle sürdürülebilir bir denge kurulmasını sağlayan bir uygulama aracı olarak alan yönetim planı kullanılabilir. Bütünleşik risk yönetiminde, fiziksel çevre kaynaklı risklere yönelik zarar azaltma çalışmaları afet döngüsü kapsamında açıklanabilir.

Afet döngüsünün farklı aşamalarında (hazırlık, müdahale, iyileştirme ve zarar azaltma), kentsel kültür mirası ile ilişkili olarak farklı aktörlerin yer alması gerekmektedir. Yerel ve merkezi yönetim, STK’lar, üniversite ve araştırma merkezleri ile kentsel kültür mirası kullanıcıları bu sistem içinde farklı aşamalarda görevleri ve sorumlulukları olan paydaşlardır. Afet riski altındaki kentsel kültür mirasına ilişkin afet döngüsünün, hazırlık, müdahale, iyileştirme ve azaltım aşamalarında yapılacak çalışmalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

Hazırlık aşaması, alanda yaşayanların farkındalığının artırılması ve afetin etkilerine yönelik kısa vadeli uygulama çalışmalarının yapıldığı evredir. Kentsel kültür mirasına ilişkin farkındalığın artırılması, Kültür ve Turizm Bakanlığı ve yerel yönetimin ortak çalışması ile STK ve kullanıcıların katılımı gerekli yerlerde özel sektör katkısı ile gerçekleşebilir. Alanda kentsel kültür mirasını tehdit eden tehlikelerin ve yaratacağı risklerin tanımlanması ve kullanıcıların bu risklere yönelik olarak bilgilendirilmesi de bu aşamada ele alınabilir.

Afet anında müdahale, hazırlık ve zarar azaltma aşamalarından farklı olarak, merkezi biçimde koordine edilen hızlı bir çalışmayı gerektirdiğinden, Afet Yönetim Merkezi (AYM) ile koordineli çalışacak merkezi yönetime bağlı uzman bir ekibin, hasarın artmasını önleyici acil önlemleri geliştirilmesine yönelik bir uygulama yapılması gereklidir. Merkezi yönetimin yerel yapıya hâkim bir birimi, AYM ile ortak çalışabilecek şekilde yeniden yapılandırılabilir ve uzmanlık alanları, sorumluluk sınırları ile yapılanma biçimi koruma, planlama ve uygulama hiyerarşisi içinde tanımlanmalıdır.

Afet anında yerel yönetim desteği ile bakım onarım tanımını aşmayacak basit, ilk müdahale, yapıların kendilerinin ve yakın çevrelerinin özgünlük ve bütünlüğüne zarar vermeyecek şekilde gerçekleştirilmelidir.

Kentsel kültür mirası için acil müdahalede geliştirilen destek biçimleri, çalışmanın koruma ilkeleri ile bağdaşan biçimde yürütülmesini denetlemek amacıyla teknik destek ve takip içermeli hem de kullanıcıların onarım çalışmalarını yürütmelerini kolaylaştıracak, mikro-kredi gibi çeşitli finansal araçları da tanımlamalıdır. Hızlı

gelişen afetlerden kaynaklanan hasarlarda erken müdahale hasarların etkisinin büyümesini engellemektedir. Hollanda’dan Kültürel Acil Müdahale (Bkz. CER, Çizelge 2.3) gibi örneklerde ele alınan bu sistem, yeterince restorasyon uzmanının olmadığı alanlarda detaylı uzman çalışması yapılana kadar, afet nedeniyle oluşmuş hasarların artmasını engelleyecek basit müdahale kapsamında değerlendirilebilir.

Đyileştirme aşaması var olan hasarlar ile olası risklerin değerlendirilmesine bağlı olarak tanımlanan öncelikli müdahale alanlarına yönelik planlama, tasarım ve proje yönetimi çalışmalarını içermektedir. Kentsel kültür mirası öğelerine, aslına uygun müdahale yapılabilmesi için uzman incelemesi ile ele alındığı bu aşamada, fiziksel hasarların yanı sıra sosyal yapıya yönelik iyileştirme çalışmaları da koruma çalışmaları kapsamında değerlendirilmelidir. Kentsel kültür mirasının toplumsal kimlikteki rolü ve birleştirici özelliğine dayanarak kullanıcı katılımını gözeten bir süreç planlanmalıdır. Azaltım aşamasında ise, olası risklere yönelik, orta ve uzun vadeli, planlama, kentsel tasarım ve mimari ölçekte yapılacak zarar azaltma çalışmaları ile yasal çerçevede yapılacak değişikliklerle riskin azaltımı çalışmaları yer almaktadır. Kentsel kültür mirasına yönelik olarak tanımlanan risklere ilişkin orta ve uzun vadeli hedef, eylem ve stratejiler bu aşamada belirlenir ve uygulanır.

4.3 Türkiye’de Kentsel Kültür Mirası için Fiziksel Çevre Kaynaklı Risklere