ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ
DOKTORA TEZĐ Evren UZER VON BUSCH
Anabilim Dalı : Şehir ve Bölge Planlaması Programı : Şehir ve Bölge Planlama
NĐSAN 2010
KENTSEL KÜLTÜR MĐRASINA YÖNELĐK RĐSK AZALTIMI ĐÇĐN BĐR YÖNETĐM MODELĐ ÖNERĐSĐ: ĐSTANBUL-BÜYÜKADA ÖRNEĞĐ
NĐSAN 2010
ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ
DOKTORA TEZĐ Evren UZER VON BUSCH
(502022302)
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 25 Eylül 2009 Tezin Savunulduğu Tarih : 20 Nisan 2010
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Nuran ZEREN GÜLERSOY (ĐTÜ) Diğer Jüri Üyeleri: Prof. Dr. Handan TÜRKOĞLU (ĐTÜ)
Prof.Dr. Ahsen ÖZSOY (ĐTÜ)
Prof. Dr. Gülsün SAĞLAMER (ĐTÜ) Doç. Dr. Fatma ÜNSAL (MSGSÜ)
KENTSEL KÜLTÜR MĐRASINA YÖNELĐK RĐSK AZALTIMI ĐÇĐN BĐR YÖNETĐM MODELĐ ÖNERĐSĐ: ĐSTANBUL-BÜYÜKADA ÖRNEĞĐ
ÖNSÖZ
Bu doktora tez çalışmasının hazırlanması sürecinde değerli bilgi ve desteklerini esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Nuran Zeren Gülersoy'a, tez izleme jürimde bulunan ve bütün süreç boyunca değerli katkılarda bulunan ve beni destekleyen Prof. Dr. Ahsen Özsoy ve Prof. Dr. Handan Türkoğlu'na teşekkür ederim.
ĐTÜ'de geçirdiğim yıllarda bana her şekilde destek olmuş ve moral vermiş olan ve de bu tez çalışmasının tamamlanmasını büyük bir heyecanla bekleyen annem Aynur Uzer, babam Süleyman Uzer ve kardeşim Burcu Uzer'e hayatım boyunca hep müteşekkir kalacağım zaten. Her zorluğu incelikle aşmama yardım eden ve hep ilginç fikirleriyle ufkumu açan kocam Otto von Busch'a, tez çalışması sürecinde önümü göremediğim anlarda her türlü destekleri ile hep yanımda olan Kerem Koramaz ve Zeynep Günay'a, araştırma görevlisi olarak geçirdiğim doktora dönemimde vizyonumu genişleten Prof. Dr. Gülsün Sağlamer'e ve bütün bu süreç boyunca farklı şekillerde yanımda olmuş Buket Önem, Kerem Arslanlı, Özge Atalay Çelik, Karpat Deviren, Burcu Akarsel, Đpek Akpınar ve diğer sevgili arkadaşlarıma ne kadar teşekkür etsem azdır.
Bu tez çalışması kapsamında kullanılan verilerin temininde başta Büyükada Belediye Başkan Yardımcısı Ayşen Eskici Özten ve ĐBB Şehir Planlama Müdürlüğü'nden
Şehir Plancısı Serkan Baş olmak üzere, ĐBB Şehir Planlama Müdürlüğü, ĐBB Deprem ve Zemin Genel Müdürlüğü, 5 no.lu Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü, Büyükada Belediyesi ve Büyükada Đtfaiyesi'ne değerli katkılarından dolayı teşekkür ederim.
Eylül 2009 Evren Uzer von Busch
ĐÇĐNDEKĐLER
ÖNSÖZ...iii
KISALTMALAR ... ix
ÇĐZELGE LĐSTESĐ ... xi
ŞEKĐL LĐSTESĐ ...xiii
ÖZET... xv
SUMMARY ... xix
1. GĐRĐŞ... 1
2. KENTSEL KÜLTÜR MĐRASI VE RĐSK... 11
2.1 Giriş 11 2.2 Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Riskler ... 12
2.3 Fiziksel Çevre Kaynaklı Risk Altındaki Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Risk Yönetimi ... 14
2.3.1 Kentsel kültür mirasına yönelik risk analizi... 24
2.3.2 Kentsel kültür mirasına yönelik risk değerlendirmesi... 25
2.3.3 Kentsel kültür mirasına yönelik risk azaltımı ... 26
2.4 Risk Analizi, Değerlendirmesinde Kullanılan Yöntemler ... 27
2.4.1 Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri ... 28
2.4.1.1 Analitik Hiyerarşi Süreci - AHS... 29
2.4.1.2 Bulanık mantık ile karar destek sistemleri... 30
2.5 Dünyadan Risk Analizi ve Risk Yönetimi Örnekleri ... 31
2.5.1 Sismik riskler için risk yönetimi, RISK-UE, AB Projesi ... 32
2.5.1.1 RISK-UE projesinde izlenen yöntem ... 34
2.5.1.2 RISK-UE projesinin sonuçları ... 38
2.5.1.3 RISK-UE projesinin değerlendirmesi... 42
2.5.2 Sel afeti için risk değerlendirmesi, Đtalya... 43
2.5.2.1 Salento bölgesi sel riski analizi çalışmasında izlenen yöntem ... 43
2.5.2.2 Salento bölgesi sel riski analizi çalışmasında proje sonuçları ... 45
2.5.2.3 Salento bölgesi sel risk analizi çalışmasının değerlendirmesi ... 47
2.5.3 Çok Kriterli Değerlendirme ile yangın riski analizi, Hindistan ... 47
2.5.3.1 Hindistan’da yangın riski analizi çalışmasında izlenen yöntem... 48
2.5.3.2 Hindistan’da yangın riski analizi çalışmasının sonuçları ... 50
2.5.3.3 Hindistan’da yangın riski analizi çalışmasının değerlendirmesi .... 52
2.5.4 Çok kriterli mekânsal analiz yöntemi ile deprem tehlikesi için hassasiyet analizi, Los Angeles-Amerika Birleşik Devletleri ... 52
2.5.4.1 Los Angeles’ta deprem tehlikesi için hassasiyet analizi çalışmasında izlenen yöntem... 52
2.5.4.2 Los Angeles’ta deprem tehlikesi için hassasiyet analizi çalışmasında sonuçlar... 54
2.5.4.3 Los Angeles’ta deprem tehlikesi için hassasiyet analizi çalışmasının değerlendirmesi... 56
2.5.5 Bulanık mantık ile yangın riski değerlendirmesi, Sydney Olimpik Parkı- Avustralya ... 56
2.5.5.1 Sydney Olimpik Parkında yangın riskinin analizi çalışmasında izlenen yöntem... 57
2.5.5.2 Sydney Olimpik Parkında yangın riskinin analizi çalışmasının
sonuçları... 59
2.5.5.3 Sydney Olimpik Parkında yangın riskinin analizi çalışmasının değerlendirmesi... 60
2.5.6 Bulanık mantık ile yangın çıkış riski analizi, Rabun bölgesi-Amerika.. 61
2.5.6.1 Rabun Bölgesinde yangın çıkış riski analizi çalışmasında izlenen yöntem ... 61
2.5.6.2 Rabun Bölgesinde yangın çıkış riski analizi çalışmasının sonuçları... 63
2.5.6.3 Rabun Bölgesinde yangın çıkış riski analizi çalışmasının değerlendirmesi... 64
2.6 Bölüm Değerlendirmesi ... 64
3. TÜRKĐYE’DE RĐSK ALTINDAKĐ TARĐHĐ KENTSEL ÇEVREDE RĐSK YÖNETĐMĐ ... 69
3.1 Giriş ... 69
3.2 Mevcut Yasal ve Yönetsel Yapı ... 71
3.2.1 Kalkınma Planlarında kentsel kültür mirası ve risk ... 72
3.2.2 Kentsel kültür mirasının korunması ile ilgili yasal çerçeve ... 74
3.2.3 Afet riski ile ilgili yasal çerçeve... 77
3.3 Kültürel Mirasa Yönelik Risk Yönetiminde Uluslararası Anlaşmalar ve Çalışmalar ... 79
3.4 Kentsel Kültür Mirası için Zarar Azaltmaya Đlişkin Planlama ve Uygulama Çalışmaları ... 81
3.4.1 JICA raporu ve Đstanbul Deprem Master Planı ... 81
3.4.2 Đstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi - ISMEP ... 82
3.4.3 1999 Marmara Depremleri sonrasında yapılan çalışmalar... 83
3.5 Değerlendirme... 84
4. TÜRKĐYE’DE TARĐHĐ KENTSEL ÇEVREDE RĐSK YÖNETĐMĐ ĐÇĐN BĐR MODEL ÖNERĐSĐ ... 89
4.1 Tarihi kentsel çevrede bütünleşik risk yönetimi için temel ilkeler ... 90
4.2 Bütünleşik risk yönetiminde uygulama süreci ... 90
4.3 Türkiye’de Kentsel Kültür Mirası için Fiziksel Çevre Kaynaklı Risklere Yönelik Risk Yönetimi ... 94
4.3.1 Tarihi kentsel çevrelerde risk analizi... 96
4.3.1.1 Deprem risk analizi ... 98
4.3.1.2 Yangın risk analizi ... 99
4.3.1.3 Sel ve su baskını risk analizi... 101
4.3.2 Tarihi kentsel çevrelerde risk değerlendirmesi... 102
4.3.2.1 Deprem riski değerlendirmesi... 102
4.3.2.2 Yangın riski değerlendirmesi... 103
4.3.2.3 Sel ve su baskını riski değerlendirmesi... 105
4.3.2.4 Kentsel kültür mirası için risk değerlendirmesi ... 106
4.3.3 Tarihi kentsel çevrelerde risk azaltımı ... 106
4.3.3.1 Kent planlaması araçları ile müdahaleler... 107
4.3.3.2 Kentsel tasarım ölçeğindeki müdahaleler ... 108
4.3.3.3 Yapı ölçeğinde müdahaleler ... 108
4.4 Büyükada’da Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Fiziksel Çevre Kaynaklı Riskler için Risk Yönetimi Modeli ... 109
4.6 Yöntem... 110
4.6.1 Verilerin toplanması ... 113
4.6.2 Verilerin analizi ve değerlendirilmesi ... 114
4.7 Büyükada’da Mevcut Durum... 119
4.7.1 Büyükada’nın konumu ve sınırları ... 119
4.7.2 Büyükada’nın tarihsel gelişimi... 120
4.7.3 Büyükada’da mevcut planlama çalışmaları ve koruma statüsü ... 121
4.7.4 Büyükada’da varolan kültürel değerler ... 122
4.7.5 Büyükada’daki fiziksel çevre kaynaklı riskler ... 124
4.8 Büyükada’da Fiziksel Çevre Kaynaklı Risk Analizi ... 127
4.8.1 Büyükada’da deprem riski analizi... 128
4.8.2 Büyükada’da yangın riski analizi ... 136
4.8.3 Büyükada’da sel ve su baskını riski analizi ... 143
4.9 Büyükada’da Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Risk Değerlendirmesi ... 145
4.9.1 Büyükada’nın kentsel kültür mirasının deprem riski açısından değerlendirilmesi... 145
4.9.2 Büyükada’nın kentsel kültür mirasının yangın riski açısından değerlendirilmesi... 147
4.9.3 Büyükada’nın kentsel kültür mirasının sel ve su baskını riski açısından değerlendirilmesi... 149
4.9.4 Büyükada’nın kentsel kültür mirasına yönelik risklerin değerlendirilmesi ... 151
4.10 Büyükada’daki Kentsel Kültür Mirası için Zarar Azaltma ve Müdahale Önerileri ... 154
4.10.1 Öncelikli müdahale A alanı için zarar azaltma ve müdahale önerileri ... 157
4.10.2 Öncelikli müdahale B alanı için zarar azaltma ve müdahale önerileri ... 158
4.10.3 Öncelikli müdahale C alanı için zarar azaltma ve müdahale önerileri ... 159
4.10.4 Öncelikli müdahale D alanı için zarar azaltma ve müdahale önerileri ... 160
4.11 Bölüm Değerlendirmesi ... 160
5. SONUÇLAR VE ÖNERĐLER... 163
KAYNAKLAR ... 171
KISALTMALAR
AHS : Analitik Hiyerarşi Süreci AYM : Afet Yönetim Merkezi CBS : Coğrafi Bilgi Sistemleri EH : English Heritage
IATF : Inter-Agency Task Force
ICOM : International Council of Museums
ICOMOS : International Council on Monuments and Sites
ISMEP : Đstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi FAYDER : Felakete Acil Yardım Derneği
JICA : Japan International Cooperation Agency MAG : Mahalle Afet Gönüllüleri
KUDEB : Koruma Uygulama ve Denetim Bürosu UNDP : United Nations Development Programme
ÇĐZELGE LĐSTESĐ
Sayfa
Çizelge 2.1 : Risk Altındaki Arkeolojik Mirasın Haritalanmasına ilişkin MARS
Projesi ile ilgili genel bilgi ... 16
Çizelge 2.2 : Risk Haritaları Projesi ile ilgili genel bilgi, Đtalya ... 18
Çizelge 2.3 : Cultural Emergency Response, CER (Kültür Mirasına Acil Yardım Programı)- Hollanda... 19
Çizelge 2.4 : Marathwada, Hindistan’da deprem sonrası kültürel mirasın yönetimi ... 22
Çizelge 2.5 : RISK-UE projesinde risk yönetimi için kullanılan risk bileşenleri ve endikatörler. ... 36
Çizelge 2.6 : Đncelenen projelerin değerlendirilmesi... 66
Çizelge 4.1 : Müdahale biçimleri ... 108
Çizelge 4.2 : Öneri modelin uygulanmasında kullanılan ikincil veriler ve alındıkları kaynaklar. ... 114
Çizelge 4.3 : AHS’de kullanılan sayısal sıralama ve açıklaması. ... 115
Çizelge 4.4 : Analitik Hiyerarşi Sürecine göre ikili karşılaştırmalar matrisi ... 116
Çizelge 4.5 : Đkili karşılaştırma matrisi örneği. ... 115
Çizelge 4.6 : Öncelik matrisi örneği... 116
Çizelge 4.7 : Büyükada için deprem, yangın ve sel/su baskını risklerinin önem ve ağırlıkları ... 128
Çizelge 4.8 : Deprem riski analizinde kullanılan parametrelerin karşılaştırmalı değerlendirmesi. ... 129
Çizelge 4.9 : Yangın çıkış riski parametrelerinin ağırlık hesaplaması... 138
Çizelge 4.10 : Yangın yayılma riski parametrelerinin ağırlık hesaplaması... 138
Çizelge 4.11 : Büyükada genelinde fiziksel çevre kaynaklı risklerin azaltımı için hedef, eylem ve paydaşlar. ... 154
ŞEKĐL LĐSTESĐ
Sayfa
Şekil 1.1 : Çalışmanın kapsamı ve temel adımları ... 5
Şekil 2.1 : RISK-UE Çalışmasının akışı... 33
Şekil 2.2 : RISK-UE projesi kapsamında önerilen kentsel sistem hassasiyetinin değerlendirmesinde yöntem akış şeması ... 35
Şekil 2.3 : a.)Barselona-Đspanya için sismik riske ilişkin bölgeleme, b)Deterministik sismik tehlike (Lagomarsino ve diğ., 2003: 7)... 39
Şekil 2.4 : Barselona kent merkezinde yığma yapıların hassasiyet değerlendirmesi (Lagomarsino ve diğ., 2003: 17) ... 40
Şekil 2.5 : Hassasiyet bölgelerinin sentezi (Lagomarsino ve diğ., 2003: 46)... 40
Şekil 2.6 : Anıtsal mimari öğelerin konumları (Lagomarsino ve diğ., 2003: 17)... 41
Şekil 2.7 : Salento bölgesi sel riski analizi çalışmasının akışı... 44
Şekil 2.8 : Salento Yarımadası tehlike haritası, (Forte ve diğ., 2005). ... 46
Şekil 2.9 : Salento sel hassasiyet haritası, (Forte ve diğ., 2005). ... 46
Şekil 2.10 : Andra Pradesh’te Yangın Riski Analizi Projesinin Aşamaları. ... 49
Şekil 2.11 : Orman yangını risk haritası (Vadrevu ve diğ., 2009)... 51
Şekil 2.12 : SPOT uydu verileri ile yapılan doğruluk testi (Vadrevu ve diğ., 2009). 51 Şekil 2.13 : Çalışmanın yöntem akış şeması (Rashed ve Weeks, 2003, s: 555)... 53
Şekil 2.14 : AFE yöntemi ile yüksek hassasiyet analizi (Rashed ve Weeks, 2003). . 55
Şekil 2.15 : OWA yöntemi ile yüksek hassasiyet analizi (Rashed ve Weeks, 2003).55 Şekil 2.16 : Sydney Olimpik Park Alanı Çalışmasının Akışı... 57
Şekil 2.17 : Çalışma alanı toplam risk değerlendirmesi, (Zeng ve diğ., 2003). ... 59
Şekil 2.18 : Sonuçların tarihi yangınlarla karşılaştırılması, (Zeng ve diğ., 2003)... 60
Şekil 2.19 : Rabun bölgesi yangın riskinin analizi çalışmasının akış şeması... 62
Şekil 2.20 : Rabun bölgesi için toplam yangın çıkış riski analizi, (Ronxia, 2006). .. 63
Şekil 4.1 : Alan yönetim planı ve risk yönetimi aşamalarının bütünleştirilmesi... 92
Şekil 4.2 : Türkiye’de kentsel kültür mirasına yönelik risk yönetimi modeli. ... 95
Şekil 4.3 : Türkiye’de afetlerin dağılımı (1962–2009), Kaynak: EM-DAT... 97
Şekil 4.4 : Fiziksel çevre kaynaklı risklerin analiz bileşenleri. ... 98
Şekil 4.5 : Büyükada’da kentsel kültür mirasına yönelik risk yönetimi modeli... 111
Şekil 4.6 : Deprem riski analizi için CBS içinde kullanılan model. ... 118
Şekil 4.7 : Büyükada’nın Adalar ve Asya yakasına göre konumu ... 119
Şekil 4.8 : Splendid Palas, (Uzer, 2009). ... 123
Şekil 4.9 : Stefanidis Köşkü, (Uzer, 2009). ... 123
Şekil 4.10 : JICA A senaryosuna göre fay hattının kırılacağı kesimler (JICA Interim Report, 2002)... 125
Şekil 4.11 : Büyükada’da fiziksel çevre kaynaklı risklerin analiz bileşenleri... 127
Şekil 4.12 : Deprem riski analizini oluşturan bileşenler ve bu bileşenlerin hiyerarşik yapılanması... 130
Şekil 4.13 : Zemin tehlike analizi. ... 131
Şekil 4.15 : Tsunami tehlike analizi (Veri kaynağı: ĐBB Tsunami Hasargörebilirlik
Raporu, 2007) ... 133
Şekil 4.16 : Büyükada deprem risk analizi. ... 135
Şekil 4.17 : Yangın riski analizini oluşturan bileşenler ve bu bileşenlerin hiyerarşik yapılanması... 137
Şekil 4.18 : Yangın çıkış riski analizi. ... 139
Şekil 4.19 : Yangın yayılma riski analizi... 140
Şekil 4.20 : Büyükada’da yangın riski analizi. ... 142
Şekil 4.21 : Sel riski analizini oluşturan bileşenler ve bu bileşenlerin hiyerarşik yapılanması... 143
Şekil 4.22 : Büyükada sel ve su baskını risk analizi. ... 144
Şekil 4.23 : Deprem riski analizi ve tescilli yapılar. ... 146
Şekil 4.24 : Büyükada’da yangın riski analizi ve kentsel kültür mirası. ... 148
Şekil 4.25 : Büyükada için sel ve su baskını için risk analizi ve kentsel kültür mirası ... 150
Şekil 4.26 : Büyükada’da fiziksel çevre kaynaklı risk alanları ve kentsel kültür mirası ... 152
Şekil 4.27 : Büyükada’da kentsel kültür mirasının fiziksel çevre kaynaklı toplam risk değerlendirmesi ... 153
Şekil 4.28 : Büyükada’daki kentsel kültür mirasına yönelik risk azaltımında öncelikli müdahale alanları ... 156
Şekil 4.29 : Öncelikli müdahalede A alanı. ... 157
Şekil 4.30 : Öncelikli müdahalede B alanı. ... 158
Şekil 4.31 : Öncelikli müdahalede C alanı. ... 159
KENTSEL KÜLTÜR MĐRASINA YÖNELĐK RĐSK AZALTIMI ĐÇĐN BĐR YÖNETĐM MODELĐ ÖNERĐSĐ: ĐSTANBUL-BÜYÜKADA ÖRNEĞĐ
ÖZET
Türkiye'de kentsel kültür mirasının risk yönetiminde var olan sorunlar, koruma ve risk yönetimi alanlarında ortak bir işleyişin olmamasından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda tezin amacı, tarihi kentsel çevrelerde kentsel kültür mirasına yönelik risklerin analiz, değerlendirme ve azaltımında yol gösterici olabilecek bir risk yönetim modelinin ve uygulama sürecinin ve uygulama sürecini oluşturan, analiz, değerlendirme ve azaltım aşamalarının tanımlanması ve Adalar Merkezi olan Büyükada (Đstanbul) örneğinde bu modelin denenmesidir. Tarihi kentsel çevreler için var olan sistemde koruma çalışmaları ve afet riski azaltımı birbirinden bağımsız işleyen iki süreçtir ve önerilen modelde bu sistemlerin bütünleştirilmesi hedeflenmiştir.
Kentsel kültür mirasının karşı karşıya olduğu risklerin kaynaklarına bakıldığında fiziksel çevre, sosyal, ekonomik, politik veya teknik-organizasyonel olarak sınıflandırabilecek ve fakat bu kategoriler arasında da geçişler ve ortaklıkların bulunduğu çok katmanlı bir nedenler grubu görülmektedir. Örneğin kullanıcısının farklı öncelikleri nedeniyle düzenli olarak bakımı yapılmamış bir kentsel kültür mirası yapısı, deprem nedeniyle yıkıldığında hem sosyo-kültürel hem de fiziksel kökenli risklerden zarar görmektedir. Deprem, sel gibi doğal afetler doğal ya da insan yapısı bir afet olarak ortaya çıkan yangın bütün dünyada kentsel kültür mirasını tehdit eden başlıca fiziksel çevre kaynaklı risklerdir. Đklim değişiklikleri ve yoğunlaşan kentsel alanlar ile etkileri artan sel afetleri, tarihi gelişim sürecinde akarsu veya deniz kenarlarında konumlanmış kentlerde, yapısal hasar yaratmaktadır. Türkiye’de, kentsel kültür mirası pek çok farklı alanda risk altındadır. Kentsel alandaki kültürel miras yapılarına ilişkin detaylı envanter bilgisinin eksikliği, miras ögesini tehdit eden tehlikelerin etkilerinin değerlendirilmesini güçleştirmektedir. %95’i çeşitli derecelerde sismik risk altındaki Türkiye’de kentsel kültür mirası alanlarını da tehdit eden en önemli fiziksel çevre kaynaklı risklerden birisi depremdir. Bunun yanı sıra yakın dönemli diğer örnekler arasında Hasankeyf’in Ilısu barajının yapım kararıyla sular altında kalacak olması, Tarlabaşı’ndaki tescilli yapılara, cephelerine indirgenen bir koruma anlayışı ile müdahale edilmesi ya da gelir elde etmek amacıyla kundaklanan tarihi ahşap yapılar da politik, sosyal ve ekonomik kaynaklı risklere örnek oluşturmaktadır. Yasal çerçeve, idari yapılanma ve finans kaynaklarında olumlu gelişmeler olmasına karşın kentsel kültür mirasına yönelik risk azaltımı ile ilgili uygulamalarda bütünleşik ve etkin bir sistem henüz bulunmamaktadır. Ayrıca yasal yapıdaki kimi düzenlemeler de yeni riskler oluşmasına neden olabilmektedir. Örneğin 5225 sayılı Kültür Yatırımlarını ve Girişimlerini Teşvik Kanunu 2863 sayılı Kanunla korunan alanları da teşvik kapsamı içine almıştır. Bu düzenleme turizm baskısının kentsel koruma alanları üzerindeki etkisini artırmaktadır. 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun
gerekçelerinden birisi olarak doğal afete karşı önlemi de içermektedir. Yenileme alanlarında yapılan kimi düzenlemeler ise koruma ilkeleri ile bağdaşmayan ve miras ögesine zarar veren sonuçlar doğurmaktadır.
Kentsel kültür mirasının risklere karşı korunmasına ilişkin bir strateji üretebilmek için bütünleşik ve çok yönlü bir yaklaşım ortaya koyma gerekliliği ortadadır. Riske duyarlı bir yönetim modeli, kentsel kültür mirası için gereken bütünleşik yaklaşımı ortaya çıkarabilir. Bu çalışma kapsamında tarihi kentsel çevrelerde kentsel kültür mirasına yönelik olarak fiziksel çevre kaynaklı risklerin yönetimi için bir model önerisi geliştirilmiştir. Bu modelde özellikle tarihi kentsel çevreleri önemli bir
şekilde etkileyen doğal afetlere yönelik risk analiz, değerlendirme ve azaltım bileşenleri için Coğrafi Bilgi Sistemleri’ne dayanan bir değerlendirme sistemi tanımlanmıştır. Bu modelin uygulama örneği olarak Adalar’ın merkezi fonksiyonlarının yer aldığı Büyükada’da, öngörülen deprem (ve tsunami), yangın ve sel/su baskını tehlikelerine karşı öncelikli zarar azaltma müdahale alanları ve risk altındaki kentsel kültür mirasının değerlendirmesi yapılmıştır. Bu alanın seçilmesinin nedeni Deprem Master Planı (2001) kapsamında öncelikli müdahale alanı olarak gösterilen Adalar bölgesi JICA Mikrobölgeleme raporuna (2002) göre de Đstanbul metropoliten alanı içinde beklenen Đstanbul depreminde kültürel mirasın en fazla hasar gördüğü alandır.
Çalışma kapsamında ele alınan risk yönetim modeli, risk analizi, risk değerlendirmesi ve risk azaltımı olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır. Risk analizi, risklerin tanımlanması ve bu riskleri etkileyen faktörlerin/parametrelerin ve bu faktörlerin ağırlıklarının ve önem derecelerinin belirlenmesidir. Risk değerlendirmesi, risk faktörlerinin her birisi ve toplam risk için üretilen analizlerle kentsel kültür mirasına yönelik risklerin değerlendirilmesi ve öncelikli müdahale gerektiren alanların tanımlanmasıdır. Risk azaltımı ise farklı derecelerde önceliğe sahip olan müdahale alanları için yapısal ve yapısal olmayan müdahale türlerinin ortaya konması ve müdahale araçları ile sürecin tanımlanmasıdır. Bu model kapsamında kullanılan Çok Kriterli Analiz Yöntemlerinden Analitik Hiyerarşi Sürecinin risk analizinde kullanım örneklerini değerlendirmek amacıyla altısı detaylı olmak üzere bir dizi risk analizi, değerlendirmesi ve yönetimi örneği incelenmiştir. Detaylı incelenen örnekler: RISK-UE Projesi (8 Avrupa Kenti için sismik risk analizi); sel afeti için hassasiyet değerlendirmesi, Salento-Đtalya; Çok Kriterli Değerlendirme Yöntemi ile yangın riski analizi, Hindistan; Çok kriterli mekânsal analiz yöntemi ile deprem tehlikesi analizi, ABD; Bulanık mantık ile yangın riskinin değerlendirilmesi, Sydney-Avustralya ve Bulanık mantık ile yangın çıkış riskinin analizi, ABD örnekleridir. Örneklerde kullanılan parametreler ve ağırlıkları ile analizin yapısı gibi veriler, öneri modele girdi olarak aktarılmıştır.
Fiziksel çevre kaynaklı risklerden deprem, yangın ve sel ve su baskını ele alınmıştır. Deprem riski analizi kapsamında: jeolojik yapı ile olası deprem etkilerinin analizini içeren “Zemin tehlike analizi”; olası deprem etkilerinin, batimetri, kıyı topoğrafyası ve denizde heyelan etkilerinin bütünleşik analizi olan “Tsunami tehlike analizi” ve mevcut yapıların yapı tarzı ve bina durumuna bağlı olarak deprem davranışı ve hasargörebilirliklerinin bütünleşik analizi olan “Yapısal hasargörebilirlik analizi” yapılmıştır. Yangın riski analizi yangın çıkış ve yangın yayılma olmak üzere iki farklı analizi içermektedir.Yangın çıkış riski, yangının çıkmasına neden olacak yanıcı/patlayıcı kullanımlar gibi etmenlerin tanımlandığı risk analizidir.Yangın yayılma riski ise, yangının yayılma hızına etki edecek bitki örtüsü tipi ve yoğunluğu, rüzgar ve eğim gibi etmenlerin tanımlandığı risk analizidir.
Sel riski analizinde “Zemin tehlike analizi” ve “Su toplama dağıtma yapılarının hasargörebilirliğinin analizi” yapılmıştır. Zemin tehlike analizi aşırı yağış ve taşkın nedeniyle zemin özelliklerine ve eğime bağlı olarak sel tehlikesi olan alanlar tanımlanmaktadır. Baraj veya su toplama-dağıtma yapılarının hasargörebilirliğine bağlı tehlike analizi ile bu yapıların olası etki alanları tanımlanmaktadır.
Risk değerlendirmesi iki aşamada ele alınmaktadır: Birincisi her bir risk faktörü için hassasiyet (vulnerability) alanlarının belirlenmesidir. Đkinci aşamada farklı risk faktörlerinin, ağırlıklarına göre beraber değerlendirilmesi ile kentsel kültür mirasına yönelik riskler açısından, öncelikli müdahale alanlarının tanımlanması yeralmaktadır. Risk azaltımı aşamasında tanımlanan müdahale alanlarına planlama, kentsel tasarım ve yapısal olmak üzere üç farklı ölçekte müdahale tanımlanmıştır. Planlama ölçeğinde müdahale kapsamında arazi kullanımı kararları, ulaşım planlaması ve yoğunluk kararlarında yapılacak düzenlemeler kentsel kültür mirasına yönelik riskin azaltımına katkıda bulunmaktadır. Kentsel tasarım ölçeğinde müdahaleler yapı ve yapı gruplarının yakın çevresinde yapılabilecek olan çalışmaları ve alınabilecek önlemleri içermektedir.
Büyükada’da yapılan risk analiz ve değerlendirmeleri adadaki kentsel kültür mirası ögelerinin %40,2’sinin yüksek derecede fiziksel çevre kaynaklı risk altında olduğunu göstermektedir. Büyükada’daki yapılar ağırlıklı olarak deprem ve yangından etkilenmektedir. Yüksek yanıcılığa sahip Kızılçam ve Fıstıkçamı alanlarının bulunduğu Büyükada’da kentsel kültür mirası ögelerinin önemli bir kısmını da ahşap yapılar oluşturmaktadır. Bu bağlamda Büyükada’da kentsel kültür miras alanları başta olmak üzere fiziksel çevre kaynaklı tehlikelerin etkilerinin azaltılması gerekmektedir. Bunun için ilk etapta müdahale edilmek üzere dört öncelikli müdahale alanı tanımlanmıştır. Bu tanımlama özellikle yapıların restorasyonları gibi müdahaleler için kaynakların sınırlılığı düşünüldüğünde daha da önem kazanmaktadır. Fiziksel çevre kaynaklı risklere yönelik zarar azaltımında kapasitenin artırılması gerekmektedir. Büyükada anakaradan izole olmasından dolayı afet anında kendine yetebilmesi gereklilkiği vardır. Kentsel kültür mirasına yönelik risk ile ilişkili olarak karar vericilerin ve plancıların teknik bilgisinin artırılması da yapılan müdahalenin etkinliği açısından önemlidir. Bunların yanısıra kentsel kültür mirasına yönelik risk ile ilişkili olarak kullanıcıların ve mülk sahiplerinin farkındalığın artırılması gerekmektedir. Kentsel kültür mirasının fiziksel çevre kaynaklı risklere karşı dayanımının artırılması için finans kaynağı yaratılması gerekmektedir. Sivil mimari miras sahiplerine, kentsel kültür miras ögesi yapıları için onarım ve bakım için mikro kredi vb. finansal araçların üretilmesi gibi önlemler ele alınmalıdır
Çalışma sonuçları, yapılara yönelik bütüncül değerlendirme ile tarihi kentsel çevre içinde farklı risk faktörlerini ve dinamiklerini ortaya çıkarmaktadır. Önerilen yöntem CBS ile ortak bir veritabanını kullanarak, var olan ham verinin farklı biçimlerde sentezine olanak sağladığı için, yerel ve merkezi yönetimler tarafından ortak olarak kullanılabilir. Bu model halihazırda birbirinden bağımsız olarak işleyen risk yönetimi ve azaltımı ile koruma süreçlerinin, tarihi kentsel alanlarda koruma amaçlı imar planı ve alan yönetimi planları gibi araçlar ile bütünleştirilmelerinde de kullanılabilir.
A MANAGEMENT MODEL FOR RISK MITIGATION FOR URBAN CULTURAL HERITAGE: ĐSTANBUL-BÜYÜKADA CASE STUDY
SUMMARY
In Turkey existing issues in the research area of risk mitigation for urban cultural heritage that is at risk, are mainly attributable to absence of a common and defined risk management system among the stake-holders that are responsible from risk mitigation at historical urban environments. Within this context this thesis aims, to define a risk management model that would guide at analysis, assessment and mitigation of risks that threaten urban cultural heritage and it also aims to use the suggested methodology for a case study of Büyükada (Center of Adalar town in Istanbul). Existing System for conservation and disaster risk mitigation are two independent processes and the suggested model also aims to combine these two systems.
The sources of risks that threaten urban cultural heritage can be categorized such as physical, social, economic, political and technical /organizational however; it should also be noted that there are risks that can be a combined result of different categories of risk and not to mention that risk in itself is a multi layered concept. For instance a privately owned cultural heritage building might long be neglected due to different preferences of the owner and when it is demolished by an earthquake the causative reason for this is rooted in both the socio-cultural and the physical environment related factors. Natural disasters such as earthquake and flood, or fire (both wildfire and manmade) are the main sources of physical environmental motivated risks that threaten urban cultural heritage all over the world. Climate change and affect of increasingly populated urban areas on historical urban centers those are located along waterside result as devastating flood that gives structural damage.
In Turkey, urban cultural heritage is under risk at many different levels. Inadequate inventory of cultural heritage buildings makes the risk assessment process rather difficult. 95% of Turkey is under different levels of earthquake risk, which is one of the most important physical environment related risk in Turkey for urban cultural heritage. Aside from the earthquake factor, other recent examples of cultural heritage at risk generated by political, social or economic factors include Hasankeyf, an archeological heritage area that will be flooded by the completion of the Ilisu Dam; a conservation attitude that has been demoted to just keep the facades of otherwise protected structures in Tarlabasi or arson in empty wooden heritage buildings with aim to benefit from their land financially. Even tough there are positive advancement within the legal frame, administrational structure and financial resources regarding urban cultural heritage, there is still a need for an integrated and holistic system in application process for risk mitigation for urban cultural heritage. Besides some parts of the legal system related to conservation issues cause secondary risks for urban cultural heritage. For instance Law of Promotion of Tourism Investments and Entrepreneurship No.5225, covers and encourages tourism activities at the cultural heritage sites which are under protection with Conservation Law no 2863. This
arrangement increases the pressure on the historical sites. Regeneration and renewal Law no 5366 includes natural disasters as a reason for declaration of renewal sites. While an area is declared as renewal zone, some of the applications on the cultural heritage buildings result with loosing originality or ruining integrity.
Within the existing system, conservation and disaster risk mitigation are two separate processes that operate individually, and it is aimed in this thesis to integrate the two using the suggested model. In order to be able to implement a strategy for reducing risks for urban cultural heritage, it is necessary to adopt an integrated and multi-faceted approach. A management model that is sensitive to risks can bring the integrated approach that is necessary for urban cultural heritage. As a part of this thesis, a risk management model for urban cultural heritage has been developed. Within this model a GIS based system has been defined for the at analysis, assessment and mitigation components of risks that are generate from natural disasters that affect historical urban areas. In order to implement this model, besides the aim, context and policies that have been defined within the existing management plan that had been prepared for Buyukada, the center of Adalar municipality, an assessment of the urban cultural areas and an assessment of the risk mitigation areas for the foreseeable disasters such as earthquake (and tsunami), fire and flood, has been conducted. The reason for choosing Adalar-Buyukada is that it has been pointed both at Earthquake Master Plan (2001) and at JICA Microzonation report (2002) as the area where the damage at urban cultural heritage is the highest.
Suggested model within the theses includes three major steps that are risk analysis, risk assessment and risk mitigation that altogether form risk management. Risk analysis is defining risks, the parameters that affect these risks and weight (importance) of these parameters. Risk assessment is evaluation total and partial risk for the urban cultural heritage and defining prioritized intervention areas. Risk mitigation is defining structural and non-structural measures for the prioritized areas, the intervention tools and the process. Within this thesis several risk analysis and management examples has been evaluated six of which are assessed in depth. Examples that are evaluated in depth are: RISK-UE Project (Seismic risk analysis for 8 European countries); flood vulnerability analysis in Salento-Italy; Fire risk analysis with Multi-Criteria Analysis method in India; earthquake risk analysis with multi-Criteria Analysis method in USA; fire risk evaluation by Fuzzy Logic methods in Sydney-Australia; fire ignition risk analysis with Fuzzy Logic method in USA. Parameters and their weights and structure of the analysis itself are used as input to the suggested model.
Earthquake, fire and flood have been chosen among the risks that are caused by factors related to the physical environment. Within earthquake risk analysis: “Ground hazard analysis” where geological structure and their possible earthquake behavior is analyzed; “Tsunami hazard analysis” is made as an integrated analysis of possible earthquake affect through the sea topography, batimetri and “Structural vulnerability analysis” is conducted where building behavior is assessed regarding to building type and condition. Fire risk analysis is combined of fire ignition and fire spread risk analysis. Fire ignition risk analysis includes analysis of explosive or flammable usage and areas. Fire spread risk analysis factors that affect the spread of the fire such as vegetation type and density, wind and slope. Within flood risk analysis, ground hazard analysis and vulnerability analysis of water distribution structures are made. Ground hazard analysis includes the geological formation that affects the permeability of the ground and topography of the area. Vulnerability analysis of
water distribution structures include the damage and the possible affected area that is around these structures.
Risk assessment is made in two steps: First step is defining vulnerability areas for each risk factor. In the second step different risk factors are evaluated together and urban cultural heritage that is under risk is assessed. This step results as different priority areas for intervening urban cultural heritage. In the risk mitigation level physical interventions are defined as urban planning, urban design and architectural level. In urban planning scale land use, transportation planning and density decisions are some of the main areas for risk mitigation. Interventions at the urban design scale include risk mitigation measures within the close surrounding of the heritage structure(s).
Risk analysis and evaluation for Büyükada indicated that %40,2 of urban cultural heritage in the island is under risk that is physically induced. Urban heritage structures at Büyükada are affected mainly from earthquake and fire. Highly flammable Red Pine and Pine Nut trees are densely located especially at the middle of the island that is quite close to wooden structures. Within this context both for urban cultural heritage buildings and the rest of the building stock should be retrofitted for risks that are physically induced. For urban cultural heritage structures at Büyükada four different priority areas have been defined. This definition is especially vital when thinking the existing resources for restoration of these structures are rather limited. The capacity for risk mitigation for physical environment related risks. Büyükada is isolated and carrying disadvantages of being an island, therefore the system and the infrastructure should be self-sufficient. Internal training for decision makers and planners should be organized for risk management of urban heritage areas. Raising awareness of the users and owners of urban cultural heritage is another important issue that should be considered. Creating financial resources for increasing strength of the heritage structures are also essential. These resources can be in forms such as micro-credit for heritage owners for basic maintenance and/or technical advice for using the available resources from the government.
Results of this study reveal different risk factors and dynamics that are affecting historical urban environment. Suggested model enables a common database structure that can be used by local and central government for different forms of data analysis and synthesis. This model bridges two separate systems, risk mitigation and conservation and can be used within development plans and site management plans.
1. GĐRĐŞ
Tarihi kentsel alanlarda kentsel kültür mirası zaman içinde eskimenin, iklim değişikliklerinin veya asit yağmurlarının verdiği uzun dönemde oluşan hasarların yanısıra, deprem, sel, toprak kayması, yangın, savaş ve yağmalama gibi doğal ve insan yapımı afetlerin getirdiği, eserlere zarar veren tehlikelerle karşı karşıya kalmaktadır. Buna paralel olarak doğal afetlerin özellikle iklim değişikliğine bağlı olarak sel, kasırga gibi afetlerin oluş sıklığı ve şiddeti artış göstermektedir (Houghton ve diğ., 2001:48). Afetlerin yaratacağı risklere karşı hazırlıkların yetersiz oluşu, afet sonrası durumda yeniden yapılanma ve onarım maliyetlerini önemli ölçüde artırmaktadır. Tarihsel gelişim sürecinde kıyı bölgelerinde yerleşmiş olan kentlerin tarihi merkezleri sel ve toprak kayması gibi afetlerden hasar görürken, Đstanbul, Mexico City gibi önemli kentlerde yer alan, bir grup dünya miras alanı da yüksek sismik risk altındadır.
20. yüzyılda, tarihi kent merkezlerini önemli şekilde etkileyen afetler meydana gelmiştir; 1997 Assisi depremi paha biçilmez Giotto fresklerini (Taboroff, 2000); 1995 Kobe depremi ve onu izleyen yangın, ahşap sivil mimari mirası önemli ölçüde yok etmiştir. Üsküp’te 1962’deki sel ve 1963’teki deprem afetleri, Dresden ve Prag’daki sel kentsel kültür mirasına zarar vermiştir. Irak savaşı sırasında 2004’te Bağdat Müzesindeki çok değerli eserler kaybolmuş, yağmalanmış veya hasar görmüştür. Afganistan’da Taliban tarafından 2001’de tahrip edilen Bamiyan Buda heykellerinin ve Eski Yugoslavya’da Mostar Köprüsü ve Vukovar Kalesinin savaş sırasında, bilinçli olarak yok edilmeleri de kültürel mirasın farklı politik ve sosyal durumlardaki zarar görebilirliğine örnek oluşturmuştur. Nisan 2009 Abruzzo-Đtalya depremi, Rönesans’ın önemli eserlerini oluşturan anıtsal yapılara ve sivil mimarlık örneklerine ağır hasar vererek, kentsel kültür mirasının günümüzdeki hasar görebilirliğini göstermiştir.
Risk toplumu kavramını ortaya koyan sosyolog Beck’e göre, sanayileşme ve bölgesel gelişime bağlı fırsatların öncelik kazanması ile ilişkili olarak afetler ve yarattıkları riskler, bu gelişimin ve ilerlemenin görünmeyen tarafı olarak kabul edilmektedir
(Beck, 1992). Kentsel kültür mirası değerleri de yanlış planlama kararları ve uygulama çalışmaları nedenleri ile çoğunlukla kentsel gelişime karşı feda edilmekte ve bu durum miras öğelerinin zarar görmesine veya tamamen yok olmasına neden olabilmektedir. Bu kayıp, hem ortak geçmiş ve kimlik üzerine bir bilgi kaynağının hem de sosyo-ekonomik bir değerin kaybı olmaktadır.
Kültürel mirasın sosyo-kültürel ve ekonomik önemi, Đstanbul’da 1996’da gerçekleştirilen Habitat II konferansında da vurgulanmış ve ortaya konan koruma ve iyileştirme amaçlarının, kentsel gelişim amaç ve araçları ile bütünleştirilmesi ve koordinasyonunun sağlanması gerektiğinin altı çizilmiştir (Anon, 1996).
Toplum için kültürel ve sosyal anlamda değeri olan kültürel miras öğelerinin, doğal veya insan yapısı bir afet sonrası kurtarılmaya çalışılması sadece kültürel miras öğesinin korunması değil aynı zamanda afet sonrası toplumsal travmanın aşılması açısından da katkıda bulunmaktadır. Kültürel miras özellikle afet sonrası durumlarda o toplumun geçmişi, toplumsal belleği ve kimliği ile olan bağlantısını oluşturmaktadır. Afet sırasında ve sonrasında, toplumsal bağları yeniden kurabilmek için gündelik hayatın bir parçası olan anıtsal yapıların ve sivil mimari öğelerinin korunması ve kurtarılması, afet sonrasında toplumlar için normal yaşama dönüşte önemli bir katkı sağlamaktadır (Quarantelli, 1998).
UNESCO listelerindeki 878 Dünya Miras Alanından 679'u, Kültürel Miras alanıdır ve bu alanların önemli bir bölümü savaş, hızlı kentleşme ya da nüfus yoğunlaşması gibi insan yapısı veya deprem, sel gibi doğal etkilerden kaynaklanan riskler nedeniyle tehdit altındadır (UNESCO World Heritage Center, 2006). UNESCO Dünya Kültür Miras alanlarının yarısı deprem riski altındaki alanlarda yer almaktadır. Bu alanlar ağırlıklı olarak Güney Avrupa, Asya-Pasifik, Latin Amerika ve Karayipler’de yer almaktadır (Url-7, son erişim tarihi Ocak 2009).
Kentsel kültür mirasının karşı karşıya olduğu risklere bakıldığında, fiziksel, sosyal, ekonomik, politik ve teknik-organizasyonel olarak gruplanabilecek ancak bu kategoriler arasında da geçişlerin ve ortaklıkların bulunduğu çok katmanlı bir nedenler grubu olduğu görülmektedir. Örneğin, kullanıcısının farklı öncelikleri nedeniyle düzenli olarak bakımı yapılmamış kentsel kültür mirası yapısı, deprem nedeniyle yıkıldığında hem sosyo-kültürel hem de fiziksel çevre kaynaklı risklerden zarar görmektedir. Türkiye’de, kentsel kültür mirası pek çok farklı alanda risk
altındadır. Yakın dönemli örnekler arasında Hasankeyf’in Ilısu barajının yapım kararıyla sular altında kalacak olması, Tarlabaşı’ndaki tescilli yapıların yol genişletme çalışmaları ve kentsel dönüşüm projeleri kapsamında yalnızca cephelerinin korunması ya da kundaklanan tarihi ahşap yapılar ve son olarak da deprem nedeniyle ağır hasar gören anıtsal ve sivil mimari örneği yapılar sayılabilir.
Kentsel kültür mirasının risklere karşı korunmasına ilişkin bir strateji üretebilmek için bütünleşik ve çok yönlü bir yaklaşımın ortaya koyulması gereklidir. Tarihi kentsel çevrede riske duyarlı bütünleşik bir yönetim yaklaşımı, ilgili paydaşları bir araya getirerek, kaynakların doğru kullanımı ile kentsel kültür mirasına yönelik risklerin etkin biçimde azaltımını sağlayabilir.
1.1 Amaç, Araştırma Problemi ve Araştırma Soruları
Türkiye'de kentsel kültür mirasına yönelik risklerin yönetiminde var olan sorunlar, risklere müdahale sürecinde sorumlu kurum ve kuruluşların, yetki ve sorumluluklarının açık bir biçimde tanımlanmamış olmasından ve risk analizi, değerlendirmesi ve azaltımı amacıyla yapılan müdahalelere yönelik ortak ve tanımlı bir risk yönetim sisteminin eksik olmasından kaynaklanmaktadır.
Tez çalışmasında kentsel kültür mirasının karşı karşıya olduğu risklere yönelik zarar azaltma yöntemlerinin ışığında Türkiye'de afet riski altındaki kentsel kültür mirası için bir risk yönetim modeli geliştirilmektedir. Tarihi kentsel çevreler için varolan sistemde koruma çalışmaları ve risk yönetimi birbirinden bağımsız işleyen iki süreçtir ve önerilen model aracılığıyla bu sistemlerin bütünleştirilmesi hedeflenmektedir. Bu risk yönetim modelinin risk analizi, risk değerlendirmesi ve risk azaltımı aşamaları Đstanbul Đli Adalar ilçesinin merkezi olan Büyükada’da örneklenmektedir.
Bu bağlamda tezin amacı, tarihi kentsel çevrelerde kentsel kültür mirasına yönelik risklerin analiz, değerlendirme ve azaltımında yol gösterici olabilecek bir risk yönetim modelinin ve uygulama sürecinin tanımlanması ve analiz, değerlendirme ve azaltım aşamalarının tasarlanarak, Büyükada örneğinde denenmesidir. Çalışmanın ana araştırma sorusu: Tarihi kentsel çevrelerde risk yönetimi nasıl olmalıdır?
Diğer araştırma soruları aşağıdaki şekildedir:
• Tarihi kentsel çevreler ne tür risklerle karşı karşıyadır?
• Kentsel kültür mirasına yönelik fiziksel çevre kaynaklı riskler için risk yönetimi bileşenleri nelerdir?
• Mevcut afet risk analiz ve değerlendirme yöntemleri nelerdir ve tarihi kentsel çevreler için ne şekilde ele alınmalıdır?
• Türkiye’de kentsel kültür mirasının korunması ve afet riski azaltımı için ne tür bir yapı ve nasıl araçlar bulunmaktadır? Bu araştırma sorularının bütünü ile tarihi kentsel çevrelerde risk yönetiminin nasıl ele alınması ve uygulanması gerektiğine yanıt aranmaktadır.
1.2 Kapsam
Bu çalışma kapsamında “risk”, fiziksel çevre kaynaklı riskler olarak ele alınmaktadır. Kentsel kültür mirasının karşı karşıya olduğu fiziksel çevre kaynaklı riskler ve olası müdahale biçimleri tartışılmakta ve mevcut fiziksel çevre kaynaklı risklerin yönetimi için CBS ortamında çalışan risk analizi, risk değerlendirmesi ve risk azaltımı aşamalarını içeren bir risk yönetim modeli ortaya koyulmaktadır. Tez çalışmasının temel adımları ve çalışmanın kapsamı, kentsel kültür mirasına yönelik risklere ilişkin araştırma ve risk yönetim modelinin aşamalarını içermektedir (Çizelge 1.1). Bu kapsamda tez çalışması, beş bölümde ele alınmaktadır. Birinci bölümde çalışmanın genel çerçevesi, konunun ele alınma nedenleri, amacı, kapsamı ve kullanılan yöntem aracılığı ile problemin tanımı ve çerçevesi ortaya konmaktadır.
Đkinci bölümde uygulama modelinin genel çerçevesini belirlemek amacıyla, kentsel kültür mirasının korunması ve risk yönetimi ile kentsel kültür mirasına yönelik riskler ve risk yönetimini oluşturan, risk analizi, risk değerlendirmesi ve risk azaltımı bileşenlerinin irdelendiği kuramsal kaynaklar incelenmektedir. Kentsel kültür mirasının korunması, afet risk yönetimi konularını ve bu ikisinin kesişiminde yer alan teori ve uygulama çalışmalarının ele alındığı mevcut kuramsal kaynaklar değerlendirilmektedir. Đkinci bölümde kentsel kültür mirasına risk analizi, risk değerlendirmesi, risk azaltımı ve risk yönetimi aşamalarında müdahale yaklaşımları incelenmektedir.
Şekil 1.1: Çalışmanın Kapsamı ve Temel Adımları.
Çok kriterli mekânsal analiz yöntemleri ile LĐTERATÜR ĐNCELEMESĐ
KENTSEL KÜLTÜR MĐRASI VE RĐSK Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Risklerin Tanımlanması Fiziksel Çevre Kaynaklı Risk Altındaki Kentsel
Kültür Mirasına Yönelik Risk Yönetimi
TÜRKĐYE’DE KÜLTÜREL MĐRASA YÖNELĐK RĐSK YÖNETĐMĐNDE MEVCUT DURUMUN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ
Türkiye’de Kültürel Mirasa Yönelik Risk Yönetiminde Mevcut Durumun Değerlendirilmesi
BÜYÜKADA’DA FĐZĐKSEL ÇEVRE KAYNAKLI RĐSK ANALĐZĐ VE DEĞERLENDĐRMESĐ Deprem Riski Yangın Riski Sel/Su Baskını Riski BÜYÜKADA’NIN KENTSEL KÜLTÜR MĐRASINA YÖNELĐK RĐSKLERĐN
DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Büyükada’daki Kentsel Kültür
Mirası için Zarar Azaltma ve Müdahale Önerileri Öncelikli Müdahale Alanlarının ve
Müdahale Önerilerin Belirlenmesi Risk
Analizi DeğerlendirmeRisk si
Risk Azaltımı
Mevcut Yasal ve Yönetsel Altyapı
Çalışmanın Amacı, Yöntemi ve Araştırma Soruları
PROBLEMĐN TANIMLANMASI
BÜYÜKADA KENTSEL KÜLTÜR MĐRASINA YÖNELĐK RĐSK AZALTIMI ĐÇĐN BĐR YÖNETĐM MODELĐ ÖNERĐSĐ
Risk Yönetiminde Uluslar arası Anlaşmalar ve Çalışmalar Zarar Azaltımına ilişkin Planlama
ve Uygulama Çalışmaları
Türkiye’de Fiziksel Çevre Kaynaklı Risk Altındaki Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Risk Yönetimi Risk Analizi Risk
Değerlendirmesi
Risk Azaltımı TÜRKĐYE’DE RĐSK ALTINDAKĐ TARĐHĐ KENTSEL ÇEVRE ĐÇĐN
BĐR YÖNETĐM MODELĐ ÖNERĐSĐ
SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME
Dünyadan Risk Analizi ve Yönetimi Örnekleri
Çok kriterli mekânsal analiz yöntemleri ile risk analizi ve değerlendirme yöntemleri
TÜRKĐYE’DE RĐSK ALTINDAKĐ TARĐHĐ KENTSEL ÇEVREDE ALAN YÖNETĐMĐ TÜRKĐYE’DE RĐSK ALTINDAKĐ TARĐHĐ KENTSEL ÇEVREDE RĐSK YÖNETĐMĐ
5 . B ö lü m 4 . B ö lü m 3 . B ö lü m 1 . B ö lü m 2 . B ö lü m
Farklı ölçeklerdeki müdahale yaklaşımları Đngiltere, Đtalya gibi koruma konularında gelişmiş yasal çerçeveleri ve uygulama pratikleri olan ülkeler ile Hindistan gibi yakın dönemlerdeki afetler dolayısıyla özellikle kültürel mirasa yönelik risk azaltım stratejilerini gözden geçiren ülkelerden alınmıştır. Fiziksel çevre kaynaklı risklere yönelik incelenen risk analizi ve değerlendirmesi ile zarar azaltma örneklerinin bazıları, tez kapsamında oluşturulan modelle yakın ilişkili oldukları için daha detaylı olarak irdelenmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümünde, Türkiye’de kentsel kültür mirasına yönelik risk yönetimine ilişkin mevcut yasal ve yönetsel yapı, uluslar arası anlaşmalar ve çalışmalar ile mevcut planlama ve uygulama çalışmaları değerlendirilmektedir.
Çalışmanın dördüncü bölümünde risk analizi, risk değerlendirmesi ve risk azaltımından oluşan üç aşamalı bir risk yönetim modeli önerilmektedir. Risk analizi kapsamında alanın tamamı için yapılan tehlike analizleri üzerinde çalışılmakta, risk değerlendirmesi aşamasında toplam riskin yanı sıra kentsel kültür mirasına yönelik risk ayrıca değerlendirilmektedir. Tanımlanan risk türleri ve bunların etki derecelendirmesi ile ortaya konan toplam risk değerlendirmesi, kentsel kültür mirasına yönelik fiziksel çevre kaynaklı riskler açısından müdahale edilmesi gereken alanları ve müdahalede öncelik sıralamasını ortaya çıkarmaktadır. Risk azaltımı aşamasında ise, belirlenen öncelikli müdahale alanlarına planlama ve kentsel tasarım ölçeği ile mimari ölçekte yapılabilecek müdahalelere ilişkin öneriler tanımlanmaktadır. Önerilen model Đstanbul ili Adalar ilçesi merkezi Büyükada’da denenmektedir. Fiziksel çevre kaynaklı riskleri içeren ve Coğrafi Bilgi Sistemlerine dayanan bir risk analiz, değerlendirme ve azaltım önerisi getirilmektedir. Büyükada için varolan fiziksel çevre kaynaklı risklerin en önemlilerinden, deprem (ve tsunami), yangın (kentsel yangın ve orman yangını) ve sel/su baskınının ele alındığı bu değerlendirme kapsamında adanın tamamı için risk analiz ve değerlendirmesi yapılmıştır. Risk azaltımı aşamasında ise, fiziksel çevre kaynaklı risklerin etki derecesine göre kentsel kültür mirası açısından öncelikli müdahale bölgesi olarak tanımlanmış olan dört bölgeye yönelik olarak planlama, kentsel tasarım ve mimari ölçekte müdahale önerileri getirilmiştir.
Çalışmanın beşinci ve son bölümünde, Türkiye’de tarihi kentsel çevreleri ve kentsel kültür mirasını etkileyen fiziksel çevre kaynaklı risklere (deprem, yangın ve sel/su
baskını) ilişkin önerilen model ve Büyükada’daki uygulama çalışması değerlendirilmektedir.
1.3 Yöntem
Çalışmada Çok Kriterli Mekânsal Analiz Yöntemleri ile fiziksel çevre kaynaklı risklerin model önerisi için seçilen Büyükada’daki önemlerinin belirlenmesinde, Analitik Hiyerarşi Süreci (Saaty, 1990) yöntemi kullanılmaktadır. Tez çalışmasında tarihi kentsel çevrelerde kentsel kültür mirasına yönelik fiziksel çevre kaynaklı risklerin belirlenmesi için bir risk analiz ve değerlendirme model önerisi ortaya koyulmaktadır.
Bu kapsamda çalışmanın ikinci bölümde ele alınan kentsel kültür mirası, kentsel kültür mirasına yönelik riskler, risk ve zarar azaltma konularına ilişkin farklı görüş ve uygulamaların ele alındığı kuramsal kaynakların araştırıldığı literatür taraması, Getty Araştırma Kütüphanesi (Los Angeles-ABD), Getty Koruma Enstitüsü Kitaplığı (Los Angeles-ABD), Kongre Kütüphanesi (Washington DC-ABD), Auckland Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Kütüphanesi (Yeni Zelanda) gibi üniversite ve araştırma merkezlerinin kaynakları ve internet üzerinden ulaşılabilen araştırma, değerlendirme belgeleri ile yayınlar kullanılarak yapılmıştır.
Đkinci bölümde incelenen örnekler, farklı yöntemler ile sismik, hidrojeolojik tehlikeler ve yangın tehlikesine karşı, CBS kullanılarak zarar azaltma ve risk yönetimi önerisi içermektedir:
• RISK UE Projesi, AB 5. Çerçeve Projesi, 8 Avrupa Ülkesi • Sel afeti için hassasiyet değerlendirmesi, Đtalya
• Çok kriterli değerlendirme yöntemi ile yangın riski analizi, Hindistan • Çok kriterli mekânsal analiz yöntemi ile deprem tehlikesi analizi, ABD • Bulanık mantık ile yangın riskinin değerlendirilmesi, Avustralya • Bulanık mantık ile yangın çıkış riskinin analizi, ABD
Bu örnek çalışmalar, tez çalışması kapsamında önerilen model ve kullanılan yöntem ile bağlantılı olarak seçilmişlerdir. Örnek çalışmalara ilişkin veriler, akademik araştırma ve inceleme çalışmalarından ve/veya çalışmaları yürüten kurum veya kuruluşun raporlarından elde edilmiştir.
Model örneği olarak ele alınan Büyükada’ya ait ham alansal analiz verileri, Đstanbul Büyükşehir Belediyesi Şehir Planlama Müdürlüğü Adalar çalışma grubundan dijital olarak elde edilmiştir. Veriler 2008 yılı içinde 1/5000 Koruma Amaçlı Revizyon
Đmar Planı hazırlıkları kapsamında söz konusu müdürlük tarafından CBS veritabanında toplanmıştır. Elde edilen bu verilerde tespit edilen birtakım eksikler (analiz verileri) sahada yapılan kontrol ile tamamlanmış ve CBS veritabanına işlenmiştir. Bu veriler arazi kullanımı, yapı tarzı, mülkiyet ve tescil durumu, altyapı (sadece doğalgaz hattı) ve yapı durumuna ilişkin verilerdir. Jeolojik yapı, topografya (eğim ve bakı analizi) ve doğal çevre analizi (meşcere) verileri Autocad 2008’de tekrar çizilerek CBS ortamına aktarılmıştır.
Büyükada’daki Tsunami riskine ilişkin değerlendirme, ĐBB Deprem ve Zemin Araştırma Müdürlüğü’nden, ‘Đstanbul Kıyılarını Etkileyebilecek Tsunamiler için Benzetim ve Hasar Görebilirlik Analizi’ başlıklı ĐBB, ODTÜ ve Boğaziçi Üniversitesi tarafından hazırlanan çalışma kapsamında hazırlanan rapordan alınmıştır. Verilerin yeniden düzenlenmesi ve riske yönelik analiz ve değerlendirme çalışmaları sırasında ArcView 9.3 ve Autocad2008 programları kullanılmıştır.
Bu kapsamda bu tez çalışmasının alan araştırmasında izlenen akış aşağıdaki
şekildedir:
• Problemi tanımlama, kriterlere karar verme ve veri toplama: Büyükada’da mevcut durumun ve Büyükada için varolan tehlike kaynaklarının ve risklerin tanımlanması, tanımlanan tehlikelerin ölçüm kriterlerinin belirlenmesi ve bu kriterlere göre veri toplanması aşamasıdır.
• Kriter katmanlarının oluşturulması: Elde edilen verilerin tanımlanan kriterlere göre sayısallaştırılması aşamasıdır.
• Mekânsal analiz modelinin oluşturulması: CBS veritabanına dayanan risk analiz (tehlikeler), değerlendirmesi (eşik değerleri) ile risk azaltımına yönelik müdahale önerilerinin model kapsamında ne şekilde ele alınacağını gösteren
şematik gösterimin hazırlanması aşamasıdır.
• Kriter katmanlarına ağırlık değerlerinin verilmesi: Tanımlanan eşik değerlerine verilen değerlerle ArcView mekânsal analiz araçlarından Öklid mesafe (Euclidian distance) ile sınıflandırma yapılması.
• Normalleştirilmiş ağırlık (önem) değerlerinin verilmesi ve sonucun değerlendirilmesi (Đkili karşılaştırma yöntemi ve ağırlıklı doğrusal kombinasyon analizi).
• Deprem, yangın ve tsunami riskleri için ayrı ve bütünleşik tehlike haritalarının üretilmesi (raster image)
• Tekil ve bütünleşik tehlike haritaları üzerinden risk altındaki kentsel kültür mirasının durumunun tespit edilmesi,
• Öncelikli müdahale alanları ve müdahale tipleri için yapılacak çalışmaların tanımlanması şeklindedir.
Tez çalışmasının planlama alanına katkısı, tarihi kentsel çevrelerin yönetiminde fiziksel çevre kaynaklı riskler için alan yönetimi planı gibi bir uygulama sistemi içinde ele alınabilecek bir yöntem önermiş olmasıdır. Uygulama açısından katkısı ise, Coğrafi Bilgi Sistemleri ile bütünleştirilmiş bir veritabanı üretmesi ve benzer uygulamalara için örnek oluşturmasıdır.
2. KENTSEL KÜLTÜR MĐRASI VE RĐSK
2.1 Giriş
Bu bölümde, çalışmayı oluşturan kentsel kültür mirasına yönelik riskler ve risk yönetimi konusu ile ilgili mevcut kuramsal çerçeve, tez problemi kapsamında ve örnekler ile tartışılmaktadır. Kentsel kültür mirasını etkileyen fiziksel çevre kaynaklı tehlikelere yönelik zarar azaltma çalışmaları, risk analizi, risk değerlendirmesi, risk azaltımı ve risk yönetimi yaklaşımları incelenmektedir. Bölüm sonucunda farklı paydaşların katkısı ve süreçlerin varlığını içeren kültürel miras ve risk konularının ilişkisi görünür hale gelmekte ve böylelikle çalışma sonucunda üretilen risk yönetim modeli için gereklilikler belirlenmektedir.
Kişilerin bir mekâna bağlanmalarında, çevresel kalite düzeyi veya hizmetlere rahat erişim gibi faydaların yanı sıra o mekânın karakterini oluşturan tarihi yapıların ve diğer kültür mirası öğelerinin önemli bir rolü bulunmaktadır. Mekân, akrabalık ilişkileri ve gelenekler Giddens’in “güven çevresi” olarak tanımladığı durumu oluşturmaktadır (Giddens, 1984). Güven çevresini oluşturan, insan ve mekân arasındaki ilişkiler nesnelere, kültürel olarak inşa edilmiş mekânlara ve tarihi kökleri olan kültürel uygulamalara kodlanmıştır.
Kentsel kültür mirası, tehlike ve risk perspektifinden bakıldığında, yarattığı elle tutulamayan değerler (kimlik, aidiyet, vb.) ile örneğin doğal afetler gibi yaşam akışında ani kesintiler yaratan durumlarda, afet sonrasında normal yaşam döngüsüne ulaşılmasında büyük önem taşımaktadır. Kentsel kültür mirası hem anıtsal hem de sivil mimari öğeleri ile kültürün önemli bir parçasıdır. Toplumsal bellek üzerine etki eden doğal afetler gibi –fiziksel çevredeki- değişiklikler veya müdahaleler bütüncül bir toplumsal kimlik kurulmasını engelleyebilir (Neill, 2004:10). Kültürün devamlılığı, kentsel kültür miras öğesinin mekândaki sürekliliği ile yakından bağlantılıdır.
Kentsel kültür mirasının yeniden inşası yoluyla güçlü bir birlik duygusu da ortaya koyulabilmektedir (Smith, 2006). Bu nedenle, örneğin doğal afetlerde yeniden
yapılanma süreci, kayıpları yerlerine koyarken sadece temel ihtiyaçları değil normal yaşamı eskiye benzer hale getirmek için kentsel kültür mirasına yönelik çalışmaları da içermelidir.
2.2 Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Riskler
Doğal afetlerin oluş sıklığı ve şiddeti artış göstermekte ve afetlerin yaratacağı risklere karşı yetersiz hazırlık, afet sonrası durumda yeniden yapılanma ve onarım maliyetlerini önemli ölçüde artırmaktadır. Tarihsel gelişim sürecinde kıyı bölgelerinde yerleşmiş olan kentlerin tarihi merkezleri sel ve toprak kayması gibi afetlere karşı hassasiyet gösterirken, Đstanbul gibi önemli bir grup dünya miras alanı da yüksek sismik risk altındadır.
ICOMOS’un ülkeler bazında yaptığı risk altındaki kültürel miras araştırmalarına göre miras öğelerine en fazla hasar yaratan risklerin:
• Doğal ve insan yapısı afetler, • Düzenli bakım eksikliği,
• Ekonomik ve sosyal değişimin etkileri,
• Yetersiz koruma standartları veya kontrolsüz uygulamalar, • Turizm kaynaklı hasarlar ve
• Đklim değişikliği gibi nedenlerden kaynaklandığı görülmektedir (Bumbaru ve diğ. 2000; Truscott ve diğ., 2005, ICOMOS Risk Altındaki Kültür Mirası Raporları, 2003–2004).
ICOMOS’un her yıl yayınladığı Risk Altındaki Kültür Mirası raporlarında, kentsel kültür mirası yapılarının içinde müdahale önceliğine göre öne çıkan gruplar (Truscott ve diğ., 2005);
• Dini yapılar,
• Konut yapıları (saray, malikâne gibi küçük ölçekli yapı grupları), • Kentsel alanlar,
• Yerel/kırsal mimari, sanayi yapıları, • 20. yüzyıl yapıları,
• Kültürel peyzaj alanları, • Arkeolojik alanlar,
• Tarihi ve kültürel değeri olan alanlar,
• Kültürel miras alanları içindeki anıtlar, objeler ve belgeler olarak tanımlanmıştır.
Dünya Kültür Mirası listesinde yer alan 100 tarihi kent, 200’e yakın kutsal alan (sacred land) gelişmekte olan ülkelerde bulunmaktadır. Bu ülkelerdeki Dünya Miras Alanları nüfus baskısı, yetersiz altyapı sistemleri ve ekonomik değişimin etkileri nedeniyle, gelişmiş ülkelere göre daha fazla risk altındadırlar (Serageldin ve diğ, 2001).
Kentsel kültür mirasına yönelik riskler kaynaklarına göre aşağıdaki biçimde sınıflandırılabilir;
• Fiziksel çevre kaynaklı riskler: Deprem, sel, yangın gibi doğal afetlerden kaynaklanan risklerdir.
• Sosyo-kültürel kaynaklı riskler: Sosyal yapıda değişim ya da kültür farklılıkları nedeniyle kültürel miras öğesinin önemini yitirmesi ya da bir topluluk için kutsal sayılan bir kültürel miras öğesinin farklı gruplarca tehdit olarak algılanması.
• Politik kaynaklı riskler: Đnsan yapısı afetlerden savaş ile uluslararası, ulusal-merkezi veya yerel yönetimlerce üretilen politikaların kentsel kültür mirası üzerindeki olumsuz etkileri şeklinde tanımlanabilir.
• Ekonomi kaynaklı riskler: Turizm baskısı, küresel ekonominin yapılaşmış çevrede baskısı ve hızlı kentleşme gibi nedenlerle kentsel kültür mirası üzerinde oluşan risklerdir. Ayrıca kentsel kültür mirası için ayrılan ekonomik kaynakların yetersiz kalması da risk oluşmasına neden olabilmektedir.
• Teknik-Organizasyonel kaynaklı riskler: Varolan teknoloji ve olanakların yetersizliği ile yönetim sisteminin farklı kademelerinde varolan yetki karmaşası ve/veya iletişimsizlikten kaynaklanan riskler olarak tanımlanabilir.
Bu tez çalışması kapsamında fiziksel çevre kaynaklı riskler ele alınmaktadır. Kentsel kültür mirasını etkileyen ve fiziksel çevreden kaynaklanan doğal afetler (deprem, sel,
tsunami, yangın, vb.), kentsel kültür mirası üzerinde yapısal hasar oluşması ya da zamanın ve çevrenin etkisi ile oluşmuş hasarların büyümesi riskini ortaya çıkarmaktadır.
Tarihi gelişim sürecinde ekonomik nedenlerle akarsu ya da deniz kıyılarına yerleşmiş kentlerde, aşırı yağış, iklim değişikliğine bağlı olarak sel afeti ve varolan kentsel dokunun yoğunlaşmasına ve karmaşıklaşmasına bağlı olarak yangın afeti de sismik tehlikelerle beraber kentsel kültür mirasını etkilemektedir.
Edinburgh tarihi kent merkezinin 2002’de, aşırı yağış kaynaklı sel afetinden zarar görmesi, tarihi oluşumları itibariyle kent merkezi nehir veya deniz kıyısında olan kentlerin küresel ısınma ve değişen yağış rejimleri karşısında içinde bulundukları risklere bir örnek oluşturmaktadır. Đran’da bulunan 2000 yıllık antik Bam Kenti (Citadel of Arg-é Bam)’nin % 70’lik bir kısmında 2003 depremi ile ağır hasar görmüştür.
Kobe depremi (1995), kent merkezinde iki gün süren bir yangına neden olmuştur ve 100 kadar noktada çıkan yangın, özellikle ahşap sivil mimarlık örneklerinin bulunduğu bölgelerde, dar sokak dokusunun da etkisiyle oldukça hızlı yayılmış ve depremin yarattığı yapısal etkilerinden daha fazla hasara yol açmıştır (NCEER, 1995). Afet sonrası doğru ve etkin müdahale için entegre bir acil durum yönetimi planlarında kent içindeki hassasiyet noktalarının tanımlanmış olmaları gerekmektedir (Tezer, 2001).
Mevcut uygulamalara bakıldığında kültürel mirasa yönelik riskin azaltımında etkin ve bütüncül çalışma örneklerinin eksikliği görülmektedir. Kültürel mirasa yönelik riskler tartışılmasına ve birtakım projeler üretilmesine karşın etkin bir risk yönetimi çalışması ortaya konamayışının nedenleri, kültürel miras söz konusu olduğunda gerçek kayıp ve hasarın hesaplanamayışı ve kültürel mirası değerleme güçlüğüdür (Taboroff, 2000).
2.3 Fiziksel Çevre Kaynaklı Risk Altındaki Kentsel Kültür Mirasına Yönelik Risk Yönetimi
Risk çok katmanlı yapısı nedeniyle yönetim sistemi içinde ele alınmalıdır. Risk yönetimi mühendislik disiplini ve doğal bilimler, politik, ekonomik ve sosyal bilimlerinin ortak katkıda bulunduğu bir araştırma alanıdır (Gerrard ve Petts, 1998).
