Tarihin en eski dönemlerinde uyuĢmazlık çözüm yöntemi olarak Ģiddete baĢvurulduğu ve kısasa kısas yönteminin uygulandığı bilinmektedir. YerleĢik kültürün artması ile geleneksel toplumlarda arabuluculuğun birincil uyuĢmazlık çözüm yöntemi olduğu, topluluk içinde görece saygın bir kiĢiye arabulucu olarak
39 Yazıcı Tıktık, s. 11-15.
40 Bush, Robert A. Baruch / Folger, Joseph P., Arabuluculuk ve Getirileri DönüĢümsel ÇatıĢma YaklaĢımı, (Çeviren: Gamze Sart), Ankara, 2013, s. 9-18.
13
baĢvurulduğu, arabulucunun kararlarının taraflar nezdinde önemli olduğu ve kararın ihlali halinde yaptırım gücü bulunduğu anlaĢılmıĢtır. Geleneksel arabuluculuk Babil, Asur ve Roma’da kullanılmıĢtır. Çin ve Uzak Doğu’da kullanımı binlerce yıllık geçmiĢe dayanır. Eski Mısır ve Yunan’da, arabuluculuğa dair resmî kayıtlar mevcuttur41. Ortaçağda papaların bu yöntemi uyguladığı,
modern toplumlarda ise dava yoluna baĢvurma birincil uyuĢmazlık çözüm yöntemi iken, geleneksel toplumların uyuĢmazlık çözüm yöntemi olan arabuluculuğun modern toplumlara aktarıldığı görülmektedir42
.
ABD’de ilk kez 1940’lı yıllarda sendikalar ile ilgili uyuĢmazlıklar arabuluculuk yöntemi ile çözülmüĢtür43. Modern arabuluculuğun temellerinin
Amerika BirleĢik Devletleri’nde 1964 tarihli YurttaĢlık Kanunu ile atıldığı kabul edilmektedir. 1964 yılında yürürlüğe giren Medeni Haklar Kanunu ile Kongre, ırk ayrımcılığından doğan uyuĢmazlıklar ile toplumsal uyuĢmazlıkların çözümünde BirleĢik Devletler Adalet Bakanlığı bünyesinde “Toplum İlişkileri Servisini” kurmuĢtur. 1976 Roscoe Pound Konferansı bugünkü anlamda alternatif çözüm yollarının baĢlangıcı olarak kabul edilmektedir. Prof. Frank Sanders, “farklı
uyuşmazlık çözüm önerileri” adlı tebliğinde, yargılama sürecindeki pahalılık, iĢ
yükü, gecikme gibi olumsuzlukları “dava krizi” olarak nitelendirmiĢ, mahkemelerin sadece bir adliye binasından ibaret olmaması aynı zamanda belirli uyuĢmazlıkların en uygun Ģekilde çözümünü sağlayacak alternatif uyuĢmazlık çözüm merkezi haline getirilmesini ilk kez önermiĢtir44
.
1990’lı yılların baĢında modern arabuluculuğun ABD’den Avrupa’ya yayıldığı görülmektedir. Almanya’da ilk defa 1977 yılında Berlin’de hukuk sosyolojisi alanında düzenlenen bir konferansta yargıya alternatif yollar tartıĢılmıĢtır. Konferansı takiben arabuluculuk kültürünün yerleĢmesi için çeĢitli
41
Goodman, Andrew, “Arabuluculuğa Hazırlanmak - Arabuluculuktan Yararlanacaklar Ġçin Rehber”,(Çevirenler: Adnan Bıçaksız / Zeynep Alkın), Ankara, 2017, s. 4.
42 ġahin Ceylan, s. 155. 43
Pekcanıtez, Hakan, “Hukuk UyuĢmazlıklarında Arabuluculuk Kanun Tasarısı’nın Tanıtımı”, Medeni Usul ve Ġcra Ġflas Hukukçuları Toplantısı VI, Ġzmir, 2007, s. 247.
44 Goldberg Stephen B., Sander Frank E. A., Rogers Nancy H., Cole Sarah Rudolph, Dispute Resolution Negotiation, Mediation, Arbitration, and Other Processes, Aspen Casebook Series, 6th Edition, s. 7; Özbek, s. 224; TaĢpolat Tuğsavul, s. 33.
14
bilgilendirme çalıĢmaları yapılmıĢtır. Örneğin, 2008 yılında 67. Hukukçular Gününün konusunun “arabuluculuk” olarak belirlenmesinden bu kavramın yerleĢtiği anlaĢılmaktadır45. Almanya’da Arabuluculuk Kanunu 25.07.2012 tarihli
Federal Resmi Gazete’de yayımlanarak 26.07.2012 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir. Ġsviçre’de 01.01.2011 tarihinde yürürlüğe giren Ġsviçre Federal Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda arabuluculuk bir alternatif yöntem olarak kabul edilmiĢtir. Fransa’da müzakere ve arabuluculuğun temellerinin Fransız ihtilalinden sonra atıldığı bilinmekte ise de, 1970’li yıllarda hakimler tarafından iĢ hukuku ve aile hukukundan doğan uyuĢmazlıkların çözümünde arabuluculuk yöntemi kullanılmıĢ, 08.02.1995’te kabul edilen bir kanunla Fransa’da arabuluculuk uygulaması baĢlamıĢtır.
Ġngiltere’de 1896 yılında ilk düzenlemeler yapılmıĢ, Lord Woolf’un 1995 ve 1996’da yayımladığı ara raporlar ve adalete eriĢim nihai raporlarında alternatif uyuĢmazlık çözüm yolları çok iyi bir alternatif olarak belirtilmiĢtir46
. Lord Woolf’un görüĢleri doğrultusunda yeni hukuk usulü kuralları hazırlanmıĢ ve 26.04.1999 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir47
.
Avrupa Birliğinde 1998 yılı itibariyle alternatif çözüm yolları üzerine çalıĢmalar baĢlamıĢ, 2002 yılında “Medeni Hukuk ve Ticaret Hukukunda Alternatif UyuĢmazlık Çözümü Hakkında YeĢil Kitap” adlı çalıĢma yayımlanmıĢtır48. 2008/52/EG sayı ile 21.05.2008 tarihinde “Belirli Medeni ve
Ticari UyuĢmazlıkların Çözümüne ĠliĢkin Bir Arabuluculuk Yönergesi” kabul edilmiĢ olup üye devletlerin yönergeyi 3 yıl içinde iç hukuklarına aktarma zorunluluğu getirilmiĢtir. Yönergede, uyuĢmazlığın mahkemelerde görülmesi sırasında, hakimin tarafları arabuluculuğa davet edebileceği, üye devletlerin arabuluculuk hizmetlerinin geliĢtirilmesi, arabuluculuk ilkeleri, arabuluculuğa 45 TaĢpolat Tuğsavul, s. 35. 46 Kekeç, s. 32. 47 Özbek, s. 331. 48
Bu çalıĢmanın metni için bkz. http://ec.europa.eu/civiljustice/adr/adr_ec_en.htm (Green Paper on alternative dispute resolution in civil and commercial law) Metnin Türkçe çevirisi için bkz. Evrim EriĢir / Ceren Tekin, Medeni Hukukta ve Ticaret Hukukunda UyuĢmazlık Çözümüne ĠliĢkin Alternatif Usuller Üzerine YeĢil Kitap, Medeni Usul ve Ġcra Ġflas Hukuku Dergisi, S. 9, 2008/1, s. 131-165.
15
baĢvuru halinde sürelerin duracağı, süreç sonunda varılan anlaĢmanın mahkeme veya noter tarafından onaylanmak koĢuluyla icra edilebilirliği hakkında üye devletlere iç hukuklarında düzenleme yapılması zorunluluğu Ģeklinde hükümler yer almaktadır.
Tüketici uyuĢmazlıklarında alternatif uyuĢmazlık çözümleri hakkında 21.05.2013 tarihli Avrupa Konseyi ve Avrupa Parlamentosu 2013/11/EU sayılı Yönergesi kabul edilmiĢtir49. Yönergenin kapsamı, Avrupa Birliği sınırları
içindeki tacirler ile tüketiciler arasındaki uyuĢmazlıkların yargılama dıĢında tarafsız, Ģeffaf, etkili ve hızlı çözümlenmesi ile tüketicinin yüksek düzeyde korunmasıdır50
.
Uluslararası hukuk bakımından, 2000 yılında BirleĢmiĢ Milletler Güvenlik Konseyi’nin Kadın, Sulh ve Güvenlik hakkındaki 1325 sayılı Kararı51
ile birlikte arabuluculuğun toplumsal cinsiyetle iliĢkisinin kurulması, toplumsal cinsiyetin temel arabuluculuk açısından iki temel boyutta tartıĢılması sağlanmıĢtır. 2002 yılında ise “Milletlerarası Ticari Arabuluculuğa ĠliĢkin Model Kanunu” kabul edilmiĢtir52
.