AR-GE ve Yenilik Faaliyetleri

Sürdürülebilir gelişmenin yanı sıra, özellikle ürün çeşitliliği ve beraberinde rekabet üstünlüğü sağlayan Ar-Ge ve inovasyon faaliyetleri teknolojik ilerlemenin en önemli bileşenleridir.

İnovasyon, günümüzde sadece ulusal düzeyde değil, bölgesel düzeyde de gelişmeyi, kalkınmayı ve rekabetçiliği sağlayan önemli unsurların başında gelmektedir. Bunun farkında olan ülkeler, son yıllarda bölgesel inovasyon stratejileri tasarlamakta ve uygulamaktadırlar.

Türkiye’de Ar-Ge harcamalarında son yıllarda önemli gelişmeler yaşanmakla birlikte Ar-Ge harcamalarının GSYİH içindeki payı hâlâ düşük seviyededir. Ar-Ge harcamalarının Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) içindeki payı 2003 yılında ‰6.1 iken, bu pay 2013 yılında ‰9.5 olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye genelinde, 2013 yılında, 14.8 Milyar TL Ar-Ge harcaması yapılmış olup bunun 7.0 Milyar TL’lik bölümünü ticari kesim Ar-Ge harcamaları oluşturmuştur. Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamalarında ticari kesim %47,5 ile en büyük paya sahipken bunu %42,1 ile yükseköğretim kesimi ve %10,4 ile kamu kesimi izlemektedir.

Ticari kesim Ar-Ge harcamalarının %51.3’ü imalat sanayine aitken, %25.2’sini bilgi ve iletişim,

%16.4’ünü mesleki ve teknik faaliyetler sektörü oluşturmaktadır. İmalat sanayi içerisinde motorlu kara taşıtları en fazla Ar-Ge harcaması yapılan sektör iken, bunu elektrikli teçhizat, diğer ulaşım araçları ile bilgisayarların, elektronik ve optik ürünlerin imalatı izlemektedir.

Ar-Ge harcamalarının Düzey 1 Bölgeleri bazında dağılımı incelendiğinde, en fazla harcamanın Batı Anadolu Bölgesinde olduğu ve bunu sırasıyla Doğu Marmara, İstanbul ve Ege Bölgesinin izlediği görülmektedir.

122 Grafik 12: Toplam Ar-Ge Harcamalarının İBBS Düzey 1 Bölgeleri Bazında Dağılımı (2013)

Kaynak: TÜİK

Bir ülke veya bölge genelinde, Ar-Ge ve yenilik çalışmalarına destek sağlayan unsurların, üniversiteler, teknoloji geliştirme bölgeleri, araştırma merkezleri, laboratuvarlar, enstitüler ve meslek yüksekokulları olduğu bilinmektedir.

Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı (OKA) öncülüğünde, Bölgenin inovasyon potansiyelinin harekete geçirilmesi amacıyla ‘Bölgesel İnovasyon Stratejisi ve Eylem Planı’ hazırlıkları Kasım 2011’de başlamıştır. Proje kapsamında, Bölgeyi oluşturan illerdeki özel sektör, kamu, üniversite ve sivil toplum kuruluşlarının temsilcilerinin katılımıyla gerçekleşen faaliyetlerle, Bölgenin inovasyona ilişkin mevcut durumu farklı boyutlarıyla ortaya konulmuş; inovasyona dayalı kalkınma alanında atılması gereken adımlar belirlenmiştir. Tüm bu çalışmalar neticesinde, Orta Karadeniz Bölgesel İnovasyon Stratejisi hazırlanmıştır. Buna göre, Bölgenin ulusal ve uluslararası rekabet avantajı kazandıracak az sayıda önceliğe odaklanması ve stratejiyi, özel sektör, kamu, üniversite ve toplum arasında sağlanacak etkin bir işbirliğiyle hayata geçirmesi öngörülmektedir¹⁶.

16 OKA, Bölgesel İnovasyon Stratejisi 2013-2023.

%20.3

123 Orta Karadeniz Bölgesi inovasyon vizyonu; “Orta Karadeniz Bölgesi, 2023 yılında rekabetçi sektörleri ile inovasyon ve girişimcilik kültürü yüksek toplumu sayesinde ulusal ve uluslararası düzeyde kalkınmada öncü bir bölge halini alacaktır”, şeklinde tanımlanmıştır. Bölgenin mevcut durumu, küresel rekabet koşulları ve ulaşılması istenen vizyonundan hareketle belirlenen stratejik amaçlar şunlardır:

 Bölgenin, stratejik sektörlerde yüksek rekabet gücüne sahip uluslararası bir markaya dönüşmesi,

 İnovasyon performansı yüksek işletmeleriyle nitelikli insan kaynağı için çekim merkezi halini alması,

 İnovasyon için yaratılacak cazip ortam ve teşvikler sayesinde ulusal ve uluslararası firmaların Ar-Ge ve inovasyon merkezlerine ev sahipliği yapar hale gelmesi,

 “Kapsayıcı inovasyon” yaklaşımıyla, toplumun tüm kesimlerinde refahın ve yaşam kalitesinin artması.

Strateji kapsamında Bölge için belirlenen inovasyona bağlı 2023 hedefleri, Türkiye’nin ulusal hedefleriyle bağlantılı olarak aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir:

 Ar-Ge harcamalarının bölgesel GSYH’ye oranının %2.5 düzeyine ulaşması,

 Bölgedeki toplam istihdam içinde araştırmacıların oranının %1.5 olması,

 Bölgeden her yıl 150 patent, 200 faydalı model ve 300 endüstriyel tasarım başvurusunun yapılması,

 Bölge üniversitelerindeki bilim-teknoloji alanında 2,000 öğrencinin doktora programlarına kayıtlı olması,

 Yılda 500 inovasyona dayalı yeni işletme ve filiz işletmenin faaliyete geçmesi,

 Kişi Başına Bölgesel Gayri Safi Katma Değerin 17,000 ABD Doları seviyesine ulaşması,

 Bölge ihracatının yıllık 2 milyar ABD doları seviyesine ulaşması,

 Bölgesel işsizlik oranının %3’e düşmesi.

Orta Karadeniz Bölgesi’ndeki kuruluşların son 5 yılda ulusal Ar-Ge ve inovasyon desteklerinden yararlanma durumu incelendiğinde, toplam 207 projenin fonlandığı, söz konusu projeleri destekleyen kurumların 145 proje ile TÜBİTAK ve 55 proje ile KOSGEB olduğu görülmektedir. TÜBİTAK tarafından desteklenen projelerin büyük çoğunluğu (118

124 adet) Araştırma Destek Programları Başkanlığı (ARDEB) tarafından yürütülen araştırma ve bilim insanı yetiştirme projelerinden oluşmaktadır. İllere yönelik analizde, ARDEB desteklerinin Orta Karadeniz Bölgesi’nin en eski iki üniversitesine sahip Samsun ve Tokat illerinde yoğunlaştığı görülmektedir.

TÜBİTAK’ın Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı (TEYDEB) tarafından sağlanan ve özel sektörün Ar-Ge ve inovasyon odaklı faaliyetlerine yönelik desteklerinden ise toplam 27 proje yararlanmıştır. TÜBİTAK tarafından özel sektöre sağlanan destekler, KOSGEB desteklerinin gerisindedir. Özel sektörün birlikte çalışma, ortak iş yapma ve ortak kaynak kullanımı becerilerinin artırılmasına yönelik “İşbirliği, Güçbirliği” programından yararlanan proje sayısı 11 olup, destekler Çorum (6 adet) ile Samsun (5 adet) arasında paylaşılmıştır.

Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) tarafından sağlanan Ar-Ge projesi desteklerinden, Çorum’daki 3 proje kapsamında yararlanılmıştır.

Ar-Ge ve inovasyonda işbirliğini geliştirmeye yönelik başka bir destek ise Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından uygulanan “San-Tez” programıdır. Üniversite-sanayi işbirliğinin geliştirilmesi amacıyla verilen bu desteklerden, Bölgede son 5 yıllık dönem içinde yalnızca 3 proje yararlanmıştır. Bakanlığın “Tekno-girişim Sermayesi” programı kapsamında ise, yalnızca bir proje destek almıştır. Genel olarak bakıldığında, Çorum ve Samsun’un desteklerden daha fazla yararlandıkları görülmektedir.

Bu çalışmada; TR83 Bölgesinin Ar-Ge ve İnovasyon altyapısını gösteren veriler; eğitim bölümünde (üniversiteler) ve sanayi altyapısı bölümünde (OSB’ler, KSS’ler, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri, Teknoparklar) verilmiştir. Bölgede ayrıca; Ar-Ge ve inovasyon altyapısını oluşturacak olan, Çorum Gıda İşleme Makinaları Kümelenmesi, Samsun Medikal Sanayi Kümelenmesi (MEDİKÜM) ve Merzifon Ankastre Kümelenmesi bulunmaktadır.

Orta Karadeniz Bölgesi’nde, Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) tarafından akredite edilmiş 7 Deney Laboratuvarı ile bir Kalite Belgelendirme Kuruluşu bulunmaktadır. Laboratuvarların 4’ü Samsun’da, 2’si Tokat’ta ve biri Çorum’da faaliyet göstermektedir. Laboratuvarların 3’ü özel sektör firmalarına aittir. TÜRKAK verilerine göre, Amasya’da akredite olmuş herhangi bir laboratuvar bulunmamaktadır. Bölgedeki tek akredite belgelendirme kuruluşu Samsun’da yer almaktadır. Bölgede, üretim sürecinde kullanılan makine ve ekipmanların

125 kalibrasyonlarına yönelik akredite Kalibrasyon Laboratuvarları ile üretilen ürünlerin pazarlanabilirliği ve firma rekabetçiliğine katkı sağlayabilecek akredite Ürün Belgelendirme Kuruluşlarının eksikliği dikkat çekmektedir.

Bölgede, kamu kurum ve kuruluşlarının, meslek odalarının, özel sektörün dahil ya da ortak olduğu farklı inovasyon projeleri de bulunmaktadır.

Türk Patent Enstitüsü (TPE)’nün verilerine göre; TR83 Bölgesi illerinden yapılan, 2002-2013 yılları arasındaki marka, patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım başvurularının gelişimi aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 76: Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Başvuruları Marka

Tablodan görüldüğü gibi, 2013 yılı itibarıyla Türkiye genelindeki Türk Patent Enstitüsü’ne yapılan toplam 109,502 sınai mülkiyet başvurusunun sadece %1.2’si TR83 Bölgesine ait bulunmaktadır. Bölge illeri arasında sınai mülkiyet başvurusu payı en yüksek olan il ise Samsun’dur (%55.8). Yenilik faaliyetleri açısından TR83 Bölgesi istenen düzeyde bulunmamaktadır.

Samsun’da, son 12 yılda Türk Patent Enstitüsüne toplam 6,092 sınai mülkiyet başvurusu yapılmıştır. 2013 yılı başvurularına göre 81 il arasında; marka başvurularında 18., patent başvurularında 24., faydalı model başvurularında 17. ve endüstriyel tasarım başvurularında 17. sıradadır. Samsun iline ait başvuru sayıları değerlendirildiğinde; 2013 yılında 2002 yılına göre marka başvuruları %386 oranında artarak 130’dan 632’ye, patent başvuruları %142 oranında artarak 7’den 17’ye, faydalı model başvuruları ise %283 oranında artarak 6’dan 23’e, endüstriyel tasarım başvuruları %287 oranında artarak 23’ten 89’a ulaşmıştır. Samsun’a

126 ait 2 tescilli coğrafi işaret bulunmaktadır. Bunlar; Terme Pidesi ve Bafra Pidesidir. Samsun’ da Türk Patent Enstitüsünün 1 adet Bilgi ve Doküman Birimi bulunmaktadır.

Çorum’da, son 12 yılda Türk Patent Enstitüsüne toplam 2,412 sınai mülkiyet başvurusu yapılmıştır. 2013 yılı başvurularına göre 81 il arasında; marka başvurularında 31., patent başvurularında 22., faydalı model başvurularında 20. ve endüstriyel tasarım başvurularında 30. sıradadır. Çorum iline ait başvuru sayıları değerlendirildiğinde; 2013 yılında 2002 yılına göre marka başvuruları %321 oranında artarak 61'den 257’ye, patent başvuruları %650 oranında artarak 2'den 15’e, faydalı model başvuruları %466 oranında artarak 3'den 17’ye ve endüstriyel tasarım başvuruları %800 oranında artarak 5'ten 45’e ulaşmıştır. Çorum’ a ait 3 tescilli coğrafi işaret bulunmakta olup bunlar; İskilip Dolması, İskilip Turşusu ve Çorum Leblebisi

Amasya’da, son 12 yılda Türk Patent Enstitüsüne 1,136 sınai mülkiyet başvurusu yapılmıştır.

2013 yılı başvurularına göre 81 il arasında; marka başvurularında 54., patent başvurularında 29., faydalı model başvurularında 28. ve endüstriyel tasarım başvurularında 36. sıradadır.

Amasya iline ait başvuru sayıları değerlendirildiğinde; 2013 yılında 2002 yılına göre marka başvuruları %542 oranında artarak 14'ten 90’a, patent başvuruları %600 oranında artarak 1'den 7’ye, faydalı model başvuruları %250 oranında artarak 2'den 7’ye, endüstriyel tasarım başvuruları %500 oranında artarak 4'ten 24’e ulaşmıştır. Amasya’da tescilli coğrafi İşaret bulunmamaktadır.

Tokat’ta son 12 yılda Türk Patent Enstitüsüne toplam 1,539 sınai mülkiyet başvurusu yapılmıştır. 2013 yılı başvurularına göre 81 il arasında; marka başvurularında 47., patent başvurularında 30., faydalı model başvurularında 32. ve endüstriyel tasarım başvurularında 43. sıradadır. Tokat iline ait başvuru sayıları değerlendirildiğinde; 2013 yılında 2002 yılına göre marka başvuruları %136 oranında artarak 49'dan 116’ya, endüstriyel tasarım başvuruları %1400 oranında artarak 1'den 15’e yükselmiştir. Tokat’ a ait 1 adet tescilli coğrafi işaret bulunmaktadır (Zile Pekmezi).

127 Özet olarak:

 TR83 Bölgesi illeri sanayi sektörünün gelişimi açısından gelişim potansiyeline sahip bulunmaktadır. Bölge, sahip olduğu doğal yer altı ve yer üstü kaynaklar, tarımsal çeşitliliği ve iklimi, işgücü potansiyeli, ayrıcalıklı teşvik avantajları ve zengin kültürel yapısı ile sanayi yatırımları için cazip konumdadır.

 TR83 Bölgesi ekonomisi içinde sanayi sektörünün payı artış eğilimindedir.

 2013 yılı itibarıyla, TR83 Bölgesindeki toplam istihdamın %18.8’i, toplam işyeri sayısının

%17.5’i sanayi sektörüne aittir. Türkiye sanayi sektöründeki istihdamın %2.6’sı Bölgede bulunmaktadır.

 2011 yılı verilerine göre TR83 Bölgesi’nde sanayi sektörü GSKD’i 6.7 Milyar TL iken, Türkiye’de 316 milyar TL olup, Bölge Türkiye sanayi katma değerinden %2.1 pay almaktadır.

TR83 Bölgesi, sanayi sektörü katma değerinin büyüklüğü bakımından 26 düzey 2 bölgesi içinde 12’nci sırada bulunmaktadır.

 TR83 Bölgesi 2004-2011 döneminde sanayi sektörü katma değerinin artışı bakımından Türkiye ortalamasının üzerinde performans sergilemiştir.

 2011 yılı itibarıyla Türkiye’de kişi başına gayri safi sanayi katma değeri 4,262 TL iken TR83 Bölgesi’nde 2,470 TL seviyesinde olup, kişi başına düşen sanayi sektörü gayri safi katma değeri açısından Düzey 2 bölgeleri içinde 18’inci sırada yer almaktadır.

 Türkiye imalat sanayi işletmelerinin %2.9’u, imalat sanayi çalışanlarının %1.8’i, maaş ve ücretlerin %1.3’ü, cironun %1.2’si ve yatırımların da %1’i Bölgede bulunmaktadır. İmalat sanayi işletme sayısı bakımından 26 Düzey 2 bölgesi içinde 13’ncü sırada yer alan TR83 Bölgesi, çalışanlar açısından 15’nci, maaş ve ücret ödemeleri, ciro ve brüt yatırımlar bakımından ise 17’nci sırada yer almaktadır.

 TR83 Bölgesinde faaliyet gösteren imalat sanayi işletmelerinin alt sektörlere göre dağılımı incelendiğinde öne çıkan sektörler işyeri sayısı açısından gıda ürünleri imalatı, metal eşya ve mobilya sektörleri; istihdam açısından gıda, giyim eşyası, mineral ürünler (taş toprak sanayi), mobilya ve ağaç ürünleri; ciro açısından gıda, ana metal sanayi ve mineral ürünler (taş toprak sanayi); maaş ve ücret ödemeleri açısından gıda, giyim eşyası ve mineral ürünler (taş toprak sanayi); yapılan yatırımlar açısından ise gıda, mineral ürünler (taş toprak sanayi) ve ana metal sanayi olarak sıralanmaktadır.

128

 Bölgede yoğunlaşmanın yüksek olduğu sektörler sırasıyla gıda, giyim eşyası, mineral ürünler (taş toprak sanayi), metal eşya, mobilya ve ağaç ürünleridir.

 TR83 Bölgesi imalat sanayinin Türkiye’ye oranla uzmanlaşma katsayısı daha yüksektir; başka bir deyişle Türkiye, sektörel bazda Bölgeye oranla daha homojen bir yapıya sahiptir.

 TR83 Bölgesinde imalat sanayinde ortalama ücretler Türkiye imalat sanayi ortalamasının altında olup, işgücü maliyeti bakımından görece avantaja sahiptir.

 TR83 Bölgesi için yapılan üç yıldız kümelenme analizi neticesinde, farklı kriterlerde 5 sektörün üç yıldız alarak “olgun küme” özelliği taşıdığı görülmüştür (Gıda, Ağaç ve ağaç ürünleri, Kauçuk&plastik ve Mobilya sektörleri işyeri sayısı açısından, Ağaç ve ağaç ürünleri ile Mineral ürünler sektörleri istihdam açısından).

 TR83 Bölgesinde iki yıldız alarak “potansiyel küme” niteliği taşıyan sektörler şunlardır:

Mineral ürünler ve Metal eşya sektörleri işyeri sayısına göre; Gıda ve Mobilya sektörleri istihdama göre, Gıda, Mineral ürünler ve Ana metal sektörleri de ciro kriterine göre potansiyel küme özelliği göstermektedirler.

 “Aday küme” özeliği gösteren (tek yıldız alan) sektörler işyeri sayısına göre Tekstil, Giyim eşyası, Eczacılık ve Elektrikli teçhizat sektörleri; istihdama göre Giyim eşyası, Metal eşya ve Diğer imalatlar sektörleri; ciro kriterine göre ise Deri ve ürünleri, Ağaç ve ağaç ürünleri, Kâğıt ve kâğıt Ürünleri, Mobilya ve Diğer imalatlar sektörleridir.

 Amasya’da 3’lü kırılıma göre 87 sektörlü imalat sanayi analizinde (istihdam kriterinde) 2 olgun küme; 13’ü işyeri kriterinde 11’i de istihdam kriterinde olmak üzere 24 potansiyel küme; 24’ü işyeri kriterinde 15’i de istihdam kriterinde olmak üzere 39 aday küme mevcuttur.

 Çorum’da 3’lü kırılıma göre 87 sektörlü imalat sanayi analizinde 5‘i işyeri kriterine 6’sı da istihdam kriterine göre olmak üzere 8 farklı sektörde 11 olgun küme; 15’i işyeri kriterinde 10’u da istihdam kriterinde olmak üzere 25 potansiyel küme; 17’si işyeri kriterinde 15’i de istihdam kriterinde olmak üzere 32 aday küme mevcuttur.

 Samsun’da 3’lü kırılıma göre 87 sektörlü imalat sanayi analizinde 8‘i işyeri kriterine 6’sı da istihdam kriterine göre olmak üzere 10 farklı sektörde 14 olgun küme; 15’i işyeri kriterinde 16’sı da istihdam kriterinde olmak üzere 31 potansiyel küme; 17’si işyeri kriterinde 18’si de istihdam kriterinde olmak üzere 35 aday küme mevcuttur.

 Tokat’ta 3’lü kırılıma göre 87 sektörlü imalat sanayi analizinde 4‘ü işyeri kriterine 3’ü de istihdam kriterine göre olmak üzere 5 farklı sektörde 7 olgun küme; 17’si işyeri kriterinde

129 11’i de istihdam kriterinde olmak üzere 28 potansiyel küme; 19’u işyeri kriterinde 17’si de istihdam kriterinde olmak üzere 36 aday küme mevcuttur.

 TR83 Bölgesi, Türkiye genelindeki Türk Patent Enstitüsü’ne yapılan toplam 109,502 sınai mülkiyet başvurusundan %1 civarında pay alabilirken, Bölge illeri arasında sınai mülkiyet başvurusu bakımından Samsun öne çıkmaktadır.