Ammenin Anlamı, Kamunun Kökeni

Arapça kökenli bir kelime olan amme; herkes, bütün, umumi, genel; umuma mahsus¹⁰, herkese ait anlamlarına gelmektedir. Amme sözü, umum¹¹ sözüyle aynı kökten türemiştir ve toplumun genelini ifade eder. Bu genellik içinde hem devlet hem halk ve hem de özeliyle tüzeliyle bütün toplumsal unsurlar yer alır¹².

Günümüzde “amme”ye karşılık gelmek üzere kullanılan sözcük “kamu”dur.

Öyle ki, Türk Dil Kurumu’nun (TDK) Büyük Türkçe Sözlüğü’nde amme kelimesi yalnızca tek bir kelime: “kamu” ile açıklanmaktadır¹³. Kamu kelimesinin kökeninin ise Sogdca’ya dayandığı ileri sürülmektedir¹⁴. Kent¹⁵, acun, din örneklerinde olduğu gibi Türk Dil Devrimi sürecinde öz Türkçe sanısıyla diriltilen kelimelerden birisi de kamu olmuştur¹⁶. Divan-ü Lügatit Türk’te “kamug” hepsi ile açıklanmaktadır¹⁷. Çeşitli Orta Asya lehçelerinde de kamunun, gomay (bütün, hep, tamamen), kamuğ=kamak (hepsi, tamamiyle), kamağ (hepsi, bütün, topyekün), kamağan (hepsi, bütün, baştanbaşa) gibi versiyonlarının bulunduğu görülmektedir¹⁸. Günümüz Türkçesi ve sözlüklerinde kamu kelimesi şu şekilde açıklanır:

- Halk hizmeti gören devlet organlarının tümü - Bir ülkedeki halkın bütünü, halk, amme - Bütün, hep, her¹⁹.

10 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, 11. b., Ankara: Aydın Yayınevi, 1993, s. 32.

11 Umum; genel olma, hep, bütün, cümle herkes

12 Doğan Bayar, “Anayasa Deyince”, Maliye Dergisi, S. 161 (2011), s. 19.

13 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5a29848

14 Soğd toprakları Amuderya ve Sir-Derya nehirleri arasında yer alır. Bu topraklar Kuşanlar, Sasaniler, Eftalitler, Türkler ve Çinliler tarafından kontrol edilmiştir. Arapların bölgeyi fethetmesiyle Soğdlar Çin’den Batı dünyasına uzanan İpek Yolu boyunca uluslararası ticarette önemli rol oynamışlardır.

Orta İranca döneminin en önemli kuzeydoğu İran dili Soğdca, İslamiyet’in kabulünden sonra ortaya çıkan ve genellikle şehirli, yerleşik İranlıların kullandığı Yeni Farsçadan ses, biçim ve söz varlığı düzeylerinde oldukça farklıydı. Tuncer Gülensoy, “Moğolların Gizli Tarihindeki Türkçe Kelimeler Üzerine Bir Deneme”, Türkoloji Dergisi, C. V, S. 1 (1973), s. 103.

15 Eski Türkçeye kopyalanan ve günümüze kadar gelen diğer bir Soğdca kelime de kent’tir. Ayrıntılı bilgi için Bkz.: Mevlüt Erdem, “Soğdca, Türkçedeki Soğdca Kelimeler ve Bunların Türkçeye Uyumları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, S. 21 (2014), ss.

65-90

16 Süer Eker, “Divanü Lugâti’t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar Üzerine I”, International Journal of Central Asian Studies,V. 13 (2009), s.239.

17 Eker, a.g.e., s. 259.

18 Münci Çakmak, İdare Hukukunda Kuramsal Olarak Kamu Yararı, 1.b., Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2013, s. 18.

19 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=

TDK.GTS.5a2bf355ed4f38.21211

8

Kamu kavramının toplum, ortak, genel, kolektif gibi benzer anlamı içeren kavramlardan bazı farklılıkları vardır. Kamu, sadece yaşayan toplumu değil; bir toplumu geçmişi ve geleceğiyle bir bütün olarak temsil eder²⁰. Kamudan anlaşılması gereken tekil karşıtı olması, birden çok olana veya çok sayıda olana vurgu yapıyor olmasıdır²¹. Kişi, kamunun içinde erimiştir. Dolayısıyla kamunun işaret ettiği durumlardan birisi de özelin karşısında bulunmasıdır. Latince privare (birşeyi kendine mal etmek) karşısında bir şeyi; herkese mal etme anlamıyla kendi sınırlarını çizer²². Kamu kavramının tarihsel kökenine baktığımızda Yunan şehir devletleri karşımıza çıkmaktadır. Yunan şehir devletinde, özgür vatandaşların ortak kullandığı (koine) polis’in alanı, tek tek şahıslara ait olan (idia) oikos’un alanından kesin olarak ayrılmıştır. Kamusal hayat “bios politikos”, pazar meydanında, Agora’da cereyan eder²³.

Kamu kelimesinin devlet ile ilgili bir anlam kazanmasının başladığı dönem on dokuzuncu yüzyıl olarak belirtilmektedir²⁴. Bu tarihten itibaren toplumun genelinde kullanılan amme, umum sözcüklerinin yanında kamunun kendisi de devlete karşılık gelmek üzere tedavüle girmiş ve böylelikle çelişkili anlamların birleştiği bir yer olmaya başlamıştır. Günümüzde de artık kamu denildiğinde akla ilk olarak devlet ve devlet kurumları gelmektedir. Bu noktada TDK’nın Güncel Sözlüğü’nde ilk sırayı “devlet organlarının tümü” anlamının alması şaşırtıcı olmamaktadır. Bu durum eleştirileri beraberinde getirse de, kamudan devlet anlamını söküp atmak mümkün görünmemektedir. BAYAR, adı geçen makalesinde “Amme sözü, umum sözüyle aynı kökten türemiştir ve toplumun genelini ifade eder. Oysa Devlet, Anayasa’nın çizdiği esas çerçeve içinde yer alan teşkillerin oluşturduğu daire ve idareler bütününden ibarettir.” diyerek devlet ve kamu kavramlarının, birini diğerinin yerine kullanılmasının doğru olmadığının altını çizmektedir²⁵. ÇAKMAK’a göre de kamuyu devletle aynı anlamda kullanmak, -bir değer veya eşya devlete ait ise topluma da aittir- gibi bir

20 Halit Uyanık, Ekonomik Kamu Yararı Kavramının Türk İdare Hukukundaki Anlam ve İşlevi, (Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, s. 19.

21 Çakmak, a.g.e., s .24.

22 Ali Yaşar Sarıbay, Kamusal Alan Diyalojik Demokrasi ve Sivil İtiraz, İstanbul: Alfa Yayınları, 2000, s. 3.

23 Esra Dik, Kamu Yararı, (Yüksek Lisans Tezi), Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, s. 31.

24 Elif Ekin Akşit, “Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’de Kamusalık Kavramının Dönüşümü ve Dışladıkları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, S. 64-1, s. 4.

25 Bayar, a.g.e., s.19.

9

otomatik çıkarımın ortaya çıkmasına neden olacaktır. Oysa devlet tüzelkişiliği toplumdan ayrı bir kişiliktir²⁶.

Günümüze baktığımızda kamu kelimesi tek başına devlet yerine kullanılmamakla birlikte, kamu kelimesini ihtiva eden kavramların üç farklı anlama gelmek üzere kullanıldığı söylenebilir. Bunlar devlet anlamında kamu, toplum anlamında kamu ve hem devlet hem toplum anlamında kamudur.

1.2. KAMUNUN FARKLI ANLAMLARDA KULLANIMI 1.2.1. Devlet Anlamında Kamu

Kamunun asıl anlamı yerine devlete karşılık gelmek üzere kullanılması, daha önce de belirtildiği gibi yakın geçmişe dayanmaktadır. Devlet kavramı, tek başına kullanıldığında yerine kamu ikame edilmemekle birlikte, içinde kamu olan terimlerin ve kavramların kullanılmasıyla kamunun devletin yerini alması olağan bir hal almıştır.

Kamu görevlisi kavramı, bu hususta verilecek onlarca örnekten ilkidir. Kamu görevlisi;

kamu tüzel kişilerinde mesleki bir sıfatla ücretli bir iş yapan ve kamu hukuku rejimine tabi olan bütün personeldir²⁷. Bu tanımın içine memurlar ve idari hizmet sözleşmesiyle çalışan sözleşmeli personel de girmektedir. Kamu görevlileri, devlet, kamu iktisadi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzel kişilerinin yürütmekle yükümlü olduğu bir kamu hizmetinin gerektirdiği bir görevi üstlenirler²⁸. Görüldüğü gibi kamu görevlisi tanımı devleti ve kanunla kurulan kamu tüzel kişilerini işaret etmektedir. Hatta bu tanımda geçen kamu hukuku ve kamu tüzel kişileri²⁹ kavramlarında geçen kamu da devlet anlamında kullanılmıştır.

Kamunun devlet anlamında kullanılmasına verilebilecek tipik örneklerinden birisi de kamu maliyesi kavramıdır. Kamu maliyesi, devletin kamu hizmetlerini görebilmek amacıyla geliştirdiği mali araçların kullanılması sonucunda ortaya çıkan mali olayları inceleyen sosyal bilim dalıdır³⁰. Kamu maliyesinin konusuna kamusal ihtiyaçların karşılanması için devlet ve diğer kamu kuruluşlarının iktisadi değerler elde

26 Çakmak, a.g.e., s. 21.

27 Kemal Gözler, Gürsel Kaplan, İdare Hukuku Dersleri, 20. b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2019, s. 560.

28 Gözler, Kaplan, a.g.e., s. 561.

29 Kamu hukuku bir devletle bir başka devlet ve bir devlet ile bireyler arasındaki ilişikleri düzenleyen hukuk kurallarının bütünüdür. Kamu tüzel kişisi ise kamu hukukuna tabi olan kişilerdir. Kemal Gözler, Hukuka Giriş, 10.b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2013, s.77.

30 Metin Erdem, Doğan Şenyüz, İsmail Tatlıoğlu, Kamu Maliyesi, 14.b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2017, s. 4.

10

etmeleri ve bunları harcamaları girmektedir³¹. Bu kavramın da doğrudan devlete ve kamu kuruluşlarına işaret ettiği görülmektedir. Maliye bilimine ait kavramlardan kamu gideri³² ve kamu geliri kavramları da kamunun devlet anlamında kullanılmasına verilecek örneklerden ikisidir.

Kamu ihalesi³³, kamulaştırma, kamu sektörü, kamu ekonomisi, kamu kurumu, kamu malı, kamu bütçesi, kamu idaresi, kamu gücü kavramları da kamu ile devlet kelimelerinin iç içe geçtiği diğer bazı kavramlardır.