MEDİKAL TURİZM
3.1. Amerika Birleşik Devletleri’nde Medikal Turizm
ABD’de 50 milyondan fazla kişinin sağlık sigortası bulunmamaktadır (Edelheit, 2008: 29). Sigortası bulunan bireyler de sigortalarının kapsamları ile ilgili sıkıntılar yaşamaktalar. Son devirde yapılan çalışmalarla sigorta kapsamı dışında kalanların sayısı azaltılmaya çalışılmıştır (Rahman, 2016: 22).
ABD'deki hastanelerin medikal turizm kapsamında sunduğu sağlık hizmeti ücretlerinin diğer ülkelere göre en pahalı olması fiyatın tek başına belirleyici faktör olmadığını göstermektedir. 2012 yılında ABD’yi medikal nedenlerle ziyaret eden turist sayısı yaklaşık 800 bindir (Rahman, 2016: 22).
Forgione and Smith (2006: 30) Amerikan hastanelerinin genellikle uluslararası akreditasyon standartlarına sahip olduğunu, bu standartların sunulan sağlık hizmetlerinin değerlendirilmelerinde etkili bir unsur olduğunu belirtmiştir.
Medikal turizme olan ilginin artmasının Amerikan sağlık sistemini olumlu etkileyebilir. Ülkede sağlık hizmetlerinin fiyatlarının yükselmesinin oradaki hastaları başka ülkelere sağlık hizmeti almaya yönlendirebilir. Bu yönelme ise fiyatlar düşürülmediği ve her hastanın sağlık sigortasına sahip olamadığı sürece devam edecektir (Akdu, 2009: 50).
3.2. Almanya’da Medikal Turizm
Avrupa’nın merkezinde yer alan Almanya, karmaşık ameliyat ve diğer ileri sağlık hizmetleriyle öne çıkan, sağlık alanında oldukça ileri düzeyde bir ülkedir. Ülkede, çoğu hastanenin yalnızca medikal turizme
78 SAĞLIK TURİZMİ
yönelik olarak sağlık hizmeti vermektedir. Devletin ise medikal turizme desteğini esirgemediği bilinmektedir. Ayrıca ülke,her yıl 163 ülkeden 59.000 medikal turistin ilgisini çekmektedir (Akdu, 2014: 15).
Almanya’nın medikal turizm açısından en çok Hollanda, Fransa, Avusturya, Polonya ve Belçika’daki hastalar tarafından tercih edilmektedir. Hastalar ise daha çok kardiyoloji, onkoloji ve ortopedik tedaviler açısından bu ülkeyi seçmektedir (Demirer, 2010: 22).
3.3. Tayland’da Medikal Turizm
Tayland, dünyadaki en önemli medikal turizm bölgelerinden birisidir (Alili, 2015: 16). Tayland’da medikal turizmin başarısının önemli sebepleri arasında şunlar ayılabilir (Yen, 2015: 24):
• Devlet’in doğru stratejisi,
• Yüksek kaliteli hizmet ve düşük fiyat • Turizm endüstrisi ile başarılı işbirliği • Kendisine özgür medikal turizm markası • Medyanın tanıtımı
• Hastaların ağızdan ağıza pazarlama yoluyla medikal turistler çekmeleri.
Gencal (2019: 36) Tayland’da medikal turizmde ön plana çıkan Phuket Hastanesi’nin medikal turizm kapsamında yılda 20.000 hasta çektiğini belirtmiştir. Bumrungad Hastanesi ise çoğunluğu Orta Doğu ve Balkan ülkelerinden gelen yılda ortalama 400.000 yabancı hastaya hizmet vermektedir (Akdu, 2009: 48).
Tayland’a medikal turizm kapsamında gelen turist miktarının her yıl bir milyonu aşmaktadır (Demir, 2013: 13). Tayland’ın 1970’li yıllarda cinsiyet değiştirme konusunda isim yapmış, ardından estetik operasyonlar konusunda uzman bir ülke haline gelmiştir (Kiremit, 2008: 26). Aynı zamanda Tayland organ nakli, ortopedi, diş ve
79
kardiyoloji alanlarında diğer Asya ülkeleri arasında popüler bir konumdadır. Ayrıca özel sektör sağlık hizmetleri başka ülkelerden gelen medikal turistler için ucuz, yerli halk içinse pahalıdır (Şakar, 2016: 35).
3. 4. Hindistan’da Medikal Turizm
Hindistan, nitelikli sağlık çalışanlarını istihdam etmesi ve ülkede modern sağlık tesislerinin bulunması sebebiyle medikal turizm kapsamında ülkeye her yıl neredeyse yarım milyon kişi gelmektedir (Demir, 2013: 12). Sunduğu düşük fiyatlar sayesinde Hindistan medikal turizm alanında daha cazip konumda yer almaktadır (Sağlık Bakanlığı, 2012: 15). Hindistan’da medikal turizm fiyatları Amerika Birleşik Devletleri’ne oranla yaklaşık olarak %20 daha uygundur (Demir, 2013: 12). Hindistan yerli halkının iyi şekilde İngilizce konuşuyor olması ve sağlık çalışanlarının çoğunun yurt dışında eğitim görmüş olması Hindistan’a medikal turistleri çekmektedir (Köstepen, 2015: 27). Hint medikal turizmi “üçüncü dünya fiyatları ile birinci dünya tedavisi” şeklinde tanıtılmaktadır (Şakar, 2016: 35).
3.5. Türkiye’de Medikal Turizm
Türkiye, medikal turizmde alanında modern ve güçlü bir altyapıya sahiptir. 2019: 312) yurt dışında medikal turizm konusunda aracılık yapan şirketlerin en fazla önerdiği ülkeler arasında Türkiye, Hindistan ve Kostarika’dan sonra önerilen ilk ülke konumundadır (Buzcu ve Birdir, 2019: 312). Medikal turistlerin ise Türkiye’yi tercih etme sebepleri çeşitlidir. Şahbaz, Akdu ve Akdu (2012: 269) bu sebepler arasında:
• Türkiye’nin medikal turizm alanında hastalara sunduğu yüksek kalite ve uygun fiyatlar,
80 SAĞLIK TURİZMİ
• Teknolojik anlamda donanımlı sağlık kurum ve kuruluşlarına sahip olması,
• Turistik anlamda çekici yerlere sahip olması,
• Operasyon için uzun bekleme sürelerinin medikal turistlerin geldikleri ülkeden daha kısa olması vb. sebepleri sıralamışlardır. Mevcut durumda Türkiye dünya medikal turizm pastasından bir pay almaktadır. Bu anlamada Türkiye’ye hasta gönderen ülkeler dört ana sınıfta incelenebilir (Genç, 2007: 97):
• Almanya, Hollanda, Belçika vb. çeşitli nedenlerden dolayı bünyesinde Türk nüfusu bulunduran ülkeler
• Orta Asya’daki Türki Cumhuriyetleri ile Balkan ülkeleri vb. altyapısı ve hekim miktarı yetersiz olup hizmet sıkıntısı çeken ülkeler
• Amerika ve Almanya vb. sağlık hizmeti almanın pahalı olduğu ve sigorta kapsamı yetersiz ülkeler
• İngiltere, Hollanda, Kanada vb. sağlık hizmeti almak için bekleme süreleri uzun olan ülkeler.
Türkiye’de 2018 yılında toplam turizm geliri 29.512.926.000 $’dır ve bunun 863.307.000 $’ını (%2,92’sini) sağlık harcamaları oluşturmaktadır (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018: 11). 2019 yılı Ocak- Eylül ayları arasında Türkiye’de toplam turizm geliri 26.634.764. 000 $’dır ve bunun 793.504.000 $’ını (%2,97’sini) sağlık harcamaları oluşturmaktadır (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2019: 11). Türkiye’de 17.01.2020 tarihi itibariyle Sağlık Bakanlığı tarafından uluslararası sağlık turizmi için yetkilendirilmiş 120 kamu sağlık tesisi, 24 kamu üniversite hastanesi, 23 vakıf üniversite hastanesi, 634 özel sağlık tesisi ile 94 aracı kuruluş hizmet vermektedir (Sağlık Bakanlığı, 2020). Medikal turistler Türkiye’deki sağlık kurum ve kuruluşlarını daha çok plastik ve estetik cerrahi, göz ameliyatları, saç ektirme, açık kalp ameliyatı, tüp bebek, kanser tedavileri, deri hastalıkları, check-up,
81
diyaliz, kulak burun boğaz, jinekoloji, kalp-damar cerrahisi, ortopedi, diş, beyin cerrahisi, kadın hastalıkları ve doğum, çocuk hastalıkları, SPA, fizik tedavi rehabilitasyon ve benzeri alanlar için tercih etmektedir (Sügür, 2016: 61).
4. SONUÇ
Sağlık turizminin önemli bir bileşeni olan medikal turizm, son yıllarda dünyada giderek büyüyen bir endüstri halini almıştır. Medikal turizm alanın gitgide büyüyen bir endüstri haline gelmesi ve ülkelerin ekonomilerine yaptığı etki vb. sebepler nedeniyle ülkeler medikal turizm alanında birbirleriyle rekabet etmek için yarışır ve kendilerini bu alanda geliştirir hale gelmişlerdir. Medikal turizm alanında öne çıkan ülkeler arasında Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Tayland, Hindistan vb. ülkeler yer almaktadır.
Dünya’da uluslararası hasta sayısı bakımından ilk beş ülke arasında Türkiye de yer almakta, medikal turizm alanı Türkiye’de de gitgide daha fazla önem kazanmaktadır. Hastaneler, medikal turistleri kendilerine çekebilmek için turistlere yönelik çeşitli paket programlar geliştirmekte, kendi çatıları altında uluslararası hasta departmanları oluşturmaya başlamışlardır.
82 SAĞLIK TURİZMİ
KAYNAKLAR
Aba, G., Gümüş, R. ve Çakır, Y. N. (2019). Sağlık Çalışanlarının Medikal Turizme Yönelik Algılarının İncelenmesi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi. 17(3): 94.
Akbolat, M. ve Deniz, N. G. (2017). Türkiye’de Medikal Turizmin Gelişimi ve Bazı Ülkelerle Karşılaştırılması. Uluslararası Global Turizm Araştırmaları
Dergisi. 1(2): 125-1266.
Alili, A. (2015). Turkey As A Medical Tourism Destination: A Study Of The Effective
Marketing Factors On Preferences Of The Arab Medical Tourist In Turkey.
Master Thesis. Fatih University Institute of Social Sciences. İstanbul.
Akdu, S.A. (2009). Sağlık turizmi Kapsamında Medikal Turizm Ve Türkiye’deki
Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma; İstanbul ve Ankara Örneği. Yüksek
Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Ankara.
Ataman, H., Esen, M. F. ve Vatan, A. (2017). Medikal Turizm Kapsamında Sunulan Sağlık Hizmetlerinde Kalite Ve Hasta Güvenliği, Uluslararası Sağlık Yönetimi
ve Stratejileri Araştırma Dergisi, 3(1): 32.
Awlaqui, I. A. A. (2018). Medikal Turizm Sektöründe Büyük Veri Uygulamaları
Üzerine Nitel Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Isparta.
Badulescu, D. & Badulescu, A. (2014). Medical Tourism: Between Entrepreneurship Op-Portunities And Bioethics Boundaries: Narrative Review Article.Iranian, Journal Of Public Health, 43(4): 406.
Balcı, S. (2019). Medikal Turizm Kapsamında Hizmet Alan Hastaların Sağlık
Hizmetlerine İlişkin Algıları: İstanbul’daki Özel Hastanelerde Bir Araştırma.
Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi İşletme Fakültesi. Sakarya.
Barca M., Akdeve E. ve Balay İ.G. (2013). Türkiye Sağlık Sektörünün Analizi ve
Strateji Önerileri, İşletme Araştırmaları Dergisi, 5(3): 64-92.
Beladi, H., Chao, C.-C., Ee, M. S., & Hollas, D. (2017). Does Medical Tourism Promote Economic Growth? A Cross-Country Analysis. Journal of Travel
83
Bilim, Y. (2015). Dünyada Medikal Turizm, Saadet Pınar TEMİZKAN içinde, Sağlık
Turizmi. (s. 101-127) Ankara: Detay Yayıncılık.
Buzcu, Z. ve Birdir, K. (2019). Türkiye’de Medikal Turizm İncelemesi: Özel
Hastanelerde Bir Çalışma. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 18 (1): 312.
Cohen, E. (2008). Medical Tourisim in Thailand. AU-GSB E-journal, 1(1): 25.
Çapar, H. (2018). Medikal Turizmde Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler:
Yabancı Medikal Turistlerin Türkiye Algısını Ölçmeye Yönelik Bir Çalışma.
Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Üniversitesi. İstanbul.
Demir, D. (2013). Türkiye'de Medikal Turizmi Etkileyen Faktörler Üzerine Bir
Çalışma. Yüksek Lisans Tezi. Toros Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Mersin.
Demirer, E. Ö. (2010). Türkiye’de Medikal Turizm ve Geliştirilmesi; Örnek Bir
Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal
bilimler Enstitüsü. Balıkesir.
Edelheit, J. S. (2008). The US Healthcare Crisis: Rising Supply of American Patients.
Medical Tourism Magazine, 3: 29.
Forgione Dana A. & C. Smith, Pamela, (2006). Medical Tourism And Its Impact On The US Health Care System, Journal Of Health Care Finance, 34(1): 27–35. Gabor, M. R. , Oltean, F. D. (2019). Babymoon Tourism Between Emotional Well-Being Service For Medicaltourism And Niche Tourism. Development And Awareness On Romanianeducated Women, Tourism Management, 70: 170-175.
Garcia-Altes, A. (2005). The Development of Health Tourism Services, Annals of
Tourism Research, 32(1): 262-266.
Gencal, M. (2019). Sağlık Turizmi Kapsamında Medikal Turizmin Değerlendirilmesi:
Erzurum Ölçeğinde Bir Uygulama. Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi
84 SAĞLIK TURİZMİ
Genç, U. (2007). Türkiye’de Sağlık Turizmi. “Sağlıkta Sağlıklı Bir Dönüşüm”.
Çerçeve Dergisi; 15(43): 97.
Gökali, S. (2019). Düzce İli Medikal Turizm Sektörünün Ululslararası Rekabetçilik
Analizi. Yüksek Lisans Tezi. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Düzce.
Gönül, E. (2019). Medikal Turizm Kapsamında Didim’e Gelen Dental Turistler
Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Aydın Adnan Menderes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Aydın.
Gültekin, Ö. C. (2018). Medikal Turizmde Rekreasyon Planlaması Ve Müşteri
Tatmini İlişkisi: İstanbul Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü. Balıkesir.
Hasanov, A. (2018). Sağlık Turizmi Kapsamındaki Medikal Turizmin Mevcut
Durumu, Potansiyeli ve Geleceği: Türkiye’nin Medikal Turizm Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
Haşimoğlu, Ç. (2019). Medikal Turizmde Hizmet Kalitesi ve Hasta Memnuniyeti:
Kuşadası Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü. Isparta.
Jagyasi, P. (2010). Medikal Tourism Research & Survey Report. Erişim: https://books.google.com.tr/books?hl=tr&lr=&id=rZXGdIpIqUIC&oi=fnd&p g=PA3&dq=medical+tourism+research+%26+survey+report&ots=bN2JNCK g-e&sig=2b0y6Uw2k0ZlPzgI3N8-S1iXpBw&redir_esc=y#v=onepage&q =medical%20tourism%20research%20%26%20survey%20report&f=false adresinden 12.02.2020 tarihinde alınmıştır.
Kahveci, A. (2014). Dış Ticaret Kapsamında Medikal Turizm Ve Medikal Turizm
Teşviklerinin Etkinliğinin İncelenmesi: Alanya Örneği. Yüksek Lisans Tezi.
Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Antalya.
Kanchanachitra C., Lindelow, M., Johnston, T., Hanvoravongchai, P., Lorenzo, F. M., Huong, N.L., Wilopo, S. A. & Rosa, J. F. (2011). Human Resources For Health In Southeast Asia: Shortages, Distributional Challenges, And İnternational Trade In Health Services, The Lancet, 377(26): 769-781.
85
Kiremit, A. Ş. (2008). Turizmin Gelişiminde Bir Alternatif Olarak Medikal Turizm:
Bir Sağlık Kuruluşunda Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Ankara.
Klavuz, E. (2018). Medıcal Tourısm Competıtıon: The Case Of Turkey.
International Journal of Health Management and Tourism, 3(1): 42-58. Köstepen, A. (2015). İzmir İlinin Medikal Turizm Potansiyelinin Tespiti. Yüksek
Lisans Tezi. İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İzmir. Kültür ve Turizm Bakanlığı (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü). (2018). 2018 Yılı Genel Turizm İstatistikleri. Erişim: https://yigm.ktb.gov.tr/Eklenti/63643,turizmistatistiklerigeneldegerlendirme2 018pdf.pdf?0 adresinden 12.02.2020 tarihinde alınmıştır.
Kültür ve Turizm Bakanlığı (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü). (2019). 2019 Yılı Turizm İstatistikleri (Ocak-Eylül). Erişim:
https://yigm.ktb.gov.tr/Eklenti/67862,turizmistatistikleri2019-306112019pdf.pdf?0 adresinden 12.02.2020 tarihinde alınmıştır.
Lee, C. ve Spisto M. (2007). Medical Tourism, The Future Of Health Services, In 12th International Conference On ISO 9000 and TQM, 1-7.
Lunt, N. (2015). International Patients On Operation Vacation: Medical Refuge and Health System Srisis: Comment On Innternational Patients On Operation Vacation – Perspectives Of Patients Travelling To Hungary For Orthopaedic Treatments. Int J Health Policy Manag, 4: 323–325.
Muzaffar, F. & Hussain, I. (2007). Medical Tourism: Are We Ready To Take The Challenge, Journal Of Pakistan Association Of Dermatologists, 17(4): 217.
Nikbin, D., Batouei, A., Iranmanesh, M., Kim, K. & Hyun, S. S. (2019) Hospital Prestige In Medical Tourism: Empirical Evidence From Malaysia, Journal of
Travel & Tourism Marketing, 36(4): 521.
Oltulular, F. İ. (2018). Medikal Turizm Girişimciliğinde Mevcut durum ve Sorunların
Tespitine Yönelik Bir Araştırma: İzmir İli Örneği. Balıkesir Üniversitesi
86 SAĞLIK TURİZMİ
Öğe, S. (2015). Medikal Turizmin Ekonomik Önemi: Erzurum’da Bir Uygulama. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Özkalp, G. (2005). Sağlık Turizmi, Hastane Dergisi, 7 (34): 98.
Özkurt H. (2007). Sağlık Turizmi Tahvilleri. Maliye Dergisi. 128.
Rahman, Akil. (2016). Hizmet Pazarlama Karmasının Medikal Turizme
Uyarlanması: Antalya Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Anabilim Dalı, Antalya.
Sağlık Bakanlığı (2012). Sağlık Turizminde Süreçler ve Aracı Kuruluşlar Araştırma
Raporu, Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Sağlık Turizmi Daire
Başkanlığı,
http://www.saglik.gov.tr/SaglikTurizmi/dosya/1-78958/h/saglikturizmiweb.pdf.
Sedighi, S. (2017). A Qualitative Research On The Weaknesses & Strengths Of
Medical Tourism In Iran. Master Thesis. Yaşar University Graduate School Of Social Sciences. İzmir.
Sügür, A. (2016). Türkiye’nin Medikal Turizm Açısından Son Üç Yıldaki Mevcut
Durumu Ve Medikal Turizm Sektöründeki Ekonomik Boyutunun Geliştirilmesine Yönelik Bir Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi. Beykent
Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi. İstanbul.
Şahbaz, R. P., Akdu, U. ve Akdu, S. (2012). Türkiye’de Medikal Turizm Uygulamaları; İstanbul ve Ankara Örneği. Balıkesir Üniversitesi Sosyal
Bilimler Üniversitesi Dergisi. 15(27): 277.
Şakar, H. (2016). Antalya’nın Medikal Turizm Potansiyeli ve Geliştirilmesine Yönelik
Çözüm Önerileri. Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü. Isparta.
Taş, D. (2014). Türkiye’den Medikal Turizm Kapsamında Hizmet Alan Hastaların
Memnuniyetlerinin Belirlenmesi: Ankara İli Örneği. Yüksek Lisans Tezi.
87
Tengilimoğlu, D. ve KAHRAMAN, O. (2013). Dünyada ve Türkiye’de Medikal Turizm, Dilaver TENGİLİMOĞLU içinde Sağlık Turizmi. (s. 99-123) Ankara: Siyasal Kitabevi.
Tontuş, H. Ö. (2019). Dünyada Sağlık Turizmi. SATURK, Erişim:
http://www.saturk.gov.tr/images/pdf/tyst/03.pdf adresinden 7.12.2019
tarihinde alınmıştır.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2017). Sağlık Harcamaları. Erişim:
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1017 adresinden 01.12.2019
tarihinde alınmıştır.
Ulusoy, A. (2018). Medikal Turizm ve Antalya’daki Uygulamalar Üzerine Bir
Araştırma: Akdeniz Üniversitesi Hastanesi Örneği. Yüksek Lisans Tezi.
Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Antalya.
Yalçın, P. (2006). Türkiye’de Sağlık Turizminde Altyapı Oluşturulma Gereği ve Sağlık
Kurumlarına Yönelik Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
Yen, Y. (2015). Tayvan’da Medikal Turizmin Potansiyeli Ve Geleceği. Yüksek
Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul. Yeşil, S. (2018). Kamu ve Özel Hastanelerin Medikal turizm Hizmetlerinin
Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi Sağlık Bilimleri
Enstitüsü. Edirne.
Yılmaz, B. (2018). Türkiye’nin Medikal Turizmde Ekonomik Performansı: Bir
Karşılaştırma. Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü. İstanbul.
Yırık, Ş. (2014). Sağlık Turizmi Üzerine Antalya Destinasyonunda Bir Araştırma, Doktora Tezi. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya. Yiğit, V. (2016). Kamu Hastanelerinde Medikal Turizmin Gelişimini Etkileyen
89