Adıyaman Kürtçe Ağzının Bazı Özellikleri

Adıyaman halkının çoğunluğu Kürtlerden ve Türklerden oluşmaktadır. Bu nedenle Adıyaman ağzında her iki dilin etkisi görülmektedir. İlin batısında ve kuzeybatısında yer alan Besni, Gölbaşı ve Tut ilçelerinde çoğunlukla Türkçe konuşulurken il merkezi ve diğer ilçe ve yerleşim yerlerinde, anadil olan Kürtçenin yanında Türkçe de konuşulmaktadır. Bu nedenle halk hekimliğinde kullanılan terimler ve hastalık isimlerinde yer yer Kürtçe ve Türkçe bir arada kullanılmaktadır. Bilimsel etik gereği Kürtçe alıntılara müdahale edilmemiş ancak konunun anlaşılması bakımından Türkçe çevirileri yay ayraç içinde verilmiştir. Halk arasında bilinen hastalıkların Kürtçe adları yay ayraç içinde verilmiştir. Sağaltmada kullanılan bitki, maden vb. emlerin orijinal isimleri korunmuş, yer yer Türkçe karşılıkları ile beraber verilmiştir. Yapılan görüşmeler çerçevesinde Adıyaman Kürtçesinin ağız özellikleri ve halk hekimliğinde sıkça karşılaşılan terimlere aşağıda kısaca değinilmiştir.

a. Günlük Kürtçe konuşmalarda sözcükler yuvarlanarak ve kısaltılarak ifade

edilir. Cümlelerde edatların çoğu ifade edilmez. “Xwe” yerine “xa” gibi 142

b. Kurik: Kürtler arasında “kur” sözcüğü “erkek evlat” anlamında kullanılır.

“-ik” ise küçültme ekidir. Örnek: Xadê kurik dayê. (Allah (ona) bir erkek

çocuk verdi.) Adıyaman ve çevresindeki Kürtler arasında ise “erkek evlat”

anlamına ek olarak, -kız-erkek fark etmeksizin- bütün çocuklar için kullanılmaktadır. Örneğin, “Çend kurikên te hene?” cümlesinde “kurik” sözcüğü “çocuk” anlamında kullanılmıştır. Bu cümle, “Kaç çocuğun var?” biçiminde Türkçeye tercüme edilebilir. Bunun dışında, ataerkil yapıdan kaynaklanan bir durum olarak, evli erkekler toplum içinde eşlerinden bahsederken “jina min” (eşim-karım) kavramını kullanmak yerine “kurikên

me” (bizim çocuklar) demeyi tercih ederler.143

140 _{http:www.adiyaman.gov.tr, ekonomik-durumu (13.09.2018).} 141 _{https:www.adiyamanli.org, tr, ekonomi.htm (01.12.2018).} 142 _{Yağınlı, Adıyaman Merkez Ağzı ve Kültürü, s. 80-178.} 143 _{Kaynak Kişi: 2, 3, 4, 10, 18, 40, 41, 46, 79.}

48

c. Nistî: Adıyaman halk hekimliğindeki sembolik müdahale veya

uygulamaların tümü için bu terim kullanılır.144 _{Sözcüğün kökü}

durumundaki “nist”, Kürtçede “muska” anlamında kullanılan “nivişt” veya “yazılı” anlamında kullanılan “nivîstî” sözcüklerini çağrıştırmaktadır. Bîrov (sedef) gibi bazı hastalıkları sağaltılmasında yara olan bölgenin etrafının kalem veya is ile çizilmesinin “nistî” olarak ifade edilmesi terim ile yazı arasındaki ilişkiyi çağrıştırmaktadır. Ancak bu ilişki bütün nistîler için geçerli değildir. Örneğin, korkan bir çocuğun korkusunu almak için başının etrafında içine bir tutam tuz konulan kırmızı soğan kabuğu döndürülür. Daha sonra bu kabuk ve tuz ateşte yakılır. Bu terimin Türkçe karşılığı olmadığı için çalışmada da uygun yerlerde “nistî” olarak kullanılacaktır.

d. Dermanê Kurmancî: Genel bir terim olup halk hekimliğinde kullanılan

bütün sağaltma uygulamaları ve inançlar için kullanılır.145

e. Pîrik: Pîr, Kürtçe sözlükte yaşlı, nine; Alevilerde ve Ezidilerde aynı

zamanda “tarikat lideri” veya “dini lider” anlamlarında da kullanılmaktadır.146 _{Bununla beraber bölgede doğum yaptıran, bebek}

bakımı yapan ve hatta hastalıkları tedavi eden “ebe” anlamında da kullanılmaktadır.

f. Xet: Türkçedeki karşılığı “kâğıt” olsa da, “hat” yani çizgi sözcüğünün

bozulmuş bir hali olarak “xet”, Adıyaman’da hoca, şeyh vb. kişilerin hazırladıkları, hastalıkları tedavi edeceğine inanılan, içinde dua metinlerinin yazılı olduğu muska, anlamında kullanılmaktadır.147

g. Berbejn (Boylama-Hamayil): Adıyaman’daki Kürtler arasında, hoca

veya imamlar tarafından hazırlanan, onlara başvuran kişinin boyu uzunluğunda yapılan muskalar için kullanılan bir terimdir.148

h. Êrik: Adıyaman’da Kürtçenin Kurmanci lehçesini konuşan Kürtler

arasında, ağaç, su, dağ, taş vb. kutsal kabul edilen kültler için kullanılan bir

144 _{Kaynak Kişi: 15, 20, 24, 35, 48, 70, 77, 86, 97.} 145 _{Kaynak Kişi: 1, 4, 5, 7, 8, 12, 19, 25, 55, 67, 90.}

146 _{Zana Farqînî, Ferhenga Kurdî-Tirkî, “Pîr”, Weş. Enstitûya Kurdî ya Stenbolê, Stenbol 2004,} s.1446.

147 _{Kaynak Kişi: 7, 11, 15, 63, 81, 77, 90, 107.} 148 _{Kaynak Kişi: 2, 3, 7, 8, 15, 23, 37, 40, 57.}

49

terimdir. Bazı bölgelerde ermiş olduğuna inanılan kişilerin bulunduğu türbe ve mezarlar için de bu terim kullanılmaktadır.149 _{Bu sözcük son}

zamanlarda bazı yerlerde yerini “ziyaret” ve “türbe” kelimelerine bırakmıştır.

i. Gir (Tepe): Türkçedeki “tepe” sözcüğünün Kürtçe karşılığıdır. Aynı

zamanda “büyük” anlamındadır. Diğer bir anlamı da “öfke, sinir” dir. Ancak aynı zamanda Kâhta yakınlarındaki kutsal kabul edilen bir taşın adıdır. Adıyaman’da çocukların uzun ömürlü olması için, bu kutsal tepedeki kutsal taş tavaf edilir, buraya adak adanır. Doğan çocuğun ismi kısaltılır ve isimlere “evin büyüğü” ve aynı zamanda bu kutsal taşın adı olarak, “Gir” sözcüğü eklenir. Örnek: Avgir (Abuzer+Gir), Zêvgir (Zeynep + Gir) gibi. Burada kullanılan isimlerin çoğu kısaltma ve göbek adı olup nüfus cüzdanlarında isimlere “gir” adı eklenmeden mümkün olduğu kadar doğru bir şekilde yazılır. “Hemgir” yerine Mehmet; “Zêwgir” yerine Zeynep vb.150

j. Heyî: Hamileliğin ilk dönemi, fetüs.151

k. Loqma: Herhangi bir dileğin gerçekleşmesi için önceden veya dilek

gerçekleştikten sonra, sevap amacıyla dağıtılan yiyecek ve içeceklerin tümü.152

l. Zêristanî: Lohusa kadın.153

m. Qoçkirin: Bebek doğduktan sonra süt emebilmesi amacıyla yapılan ilk

uygulama. Bu uygulamada, genellikle bebeğin annesinin dışında bir kadın tarafından bebek emzirilmeye çalışılır.154

n. Şîrê Zirç: Doğumdan sonraki ilk süt, kolostrum. Eskiden bu ilk sütün

bebek için zararlı olduğuna inanılırdı. Bu nedenle önemli bir kısmı dökülürdü. 155 149 _{Kaynak Kişi:1, 2, 4, 9, 10, 13, 20, 22, 36, 100.} 150 _{Kaynak Kişi:5, 16, 20, 22, 37, 44, 52.} 151 _{Kaynak Kişi:1, 5, 33, 34, 58.} 152 _{Kaynak Kişi:4, 5, 6, 9, 14, 17, 18.} 153 _{Kaynak Kişi:2, 5, 8, 19, 20, 78, 132, 145.} 154 _{Kaynak Kişi:4, 6, 14, 52.} 155 _{Kaynak Kişi:5, 6, 9, 10, 90.}

50