• Sonuç bulunamadı

BÖLÜM II: ALANYAZIN/ İLGİLİ ARAŞTIRMALAR

2.1. Şema Kavramı

2.1.1. Şema Çeşitleri

İnsan zihni, kişinin kendisi ve hayatının her yönüyle ilgili çok sayıda şema üretir. Bu nedenle tam olarak bir şema çeşitleri listesi oluşturmak olası değildir. Çünkü şemalar obje ya da objeler kümesi, olay ya da olaylar kümesi, kişilik özellikleri, sosyal normlar vb. pek çok tema ile ilgili bilgilerimizden oluşup, belirli şematik prensiplere göre fonksiyonda bulunan ve tecrübeler karşısında aktif hale geçen küçük bilgi ağlarıdır (Dewart, Esgate, Gurney, Kemp ve Towell, 1999). Bu bağlamda çok çeşitli şemalardan bahsedebiliriz: bir şemanın parçalarının spesifik bir örneği olan örnek şema (exemplar), özel bir kişiye ait kişi şeması (person schema), bir kategori ya da şemanın karakteristik ya da ideal üyesini temsil eden prototip şema (prototype), özel bir bağlamdaki kişi ya da bireyin rol ya da rollerini ifade eden rol şeması (role schema), araba sürme ve bisiklet kullanma gibi bir alışılmış davranışlara dair fiil şeması (script), kim olduğumuza dair bilgi ve inancımızı temsil eden benlik şeması (self-schema), siyahlar, beyazlar, Asyalılar, Almanlar, avukatlar, garsonlar gibi insanlar veya özel bir gruba ait olanları ifade eden basmakalıp kategoriler (stereotype) bunlardan bir kısmıdır (Campbell, 2006).

Tablo 2.1. Koşullu ve Koşulsuz Şemalar

Koşulsuz Şemalar Koşullu Şemalar

Terk Edilme ve Tutarsızlık Boyun Eğicilik Kuşkuculuk ve Kötüye Kullanılma Kendini Feda Etme Duygusal Yoksunluk Onay Arayıcılık Kusurluluk/ Utanma Duyguları Bastırma

Sosyal İzolasyon Yüksek Standartlar ve Aşırı Eleştiricilik Bağımlılık/ Yetersizlik

Hastalık ve Tehditlere Karşı Dayanıksızlık

Yapışıklık ve Gelişmemiş Benlik Başarısızlık

Karamsarlık Cezalandırıcılık

Hak Görme/ Büyüklenmecilik Yetersiz Özdenetim

Young’a göre bazı şemalar koşullu iken önceden gelişen ve kökten gelen şemalar koşulsuzdur. Koşulsuz şemalar bireylere ümitsizlik verir. Koşullu şemalar ise umut olasılığını sürdürür. Aslında koşullu şemalar koşulsuz şemalardan kurtulma girişimleri olarak gelişirler. Bu anlamda koşullu şemalar ikincildir. Örneğin, birey kusurluluğa karşı yüksek standartlar geliştirir. Çünkü eğer mükemmel olursa sevgiye layık olabileceğini düşünür. Terk edilmeye tepki olarak boyun eğicilik geliştirebilir. Kişi ‘Başkalarının istediğini yaparsam terk edilmem’ diye düşünür. Kusurluluğa tepki olarak fedakârlığı geliştirebilir. ‘Kişilerin ihtiyaçlarını karşılarsam, o kişi tüm kusurlarıma rağmen beni kabul eder’ diye düşünebilir. Tablo 2.1’de koşullu ve koşulsuz şemalar yer almaktadır (Young, Klosko ve Weishaar, 2003).

Tablo 2.2. Erken Dönem Uyumlu Şemalar Erken Dönem

Uyumlu Şemalar Uyumlu Davranışsal Mizaçlar (Yetişkinler İçin)

Sağlam Bağlanma Onlara ihtiyaç duyduğunda yanında olan ve onu terk etmeyecek kişiler bulur ve onlarla ilişki kurmayı başarır.

Temel Güven Başkalarının niyetine güvenir ve sağlıklı bir şüphecilik duyar. Bunları akılcı bir dikkat ile dengeler.

Duygusal Doyum Ebeveyn ve birincil kişilerle özel ihtiyaçlarını, duygularını, düşüncelerini ve sevgiyi paylaştığı yakın ilişkiler kurar.

Duygusal Açıklık/ Kendiliğindenlik

Duygularını özgürce ifade eder ve tartışır; gerektiğinde spontan davranır ve çekingenlik duymaz.

Öz Kabullenirlik / Sevilebilirlik

Kendini kabullenmiştir. Başkalarına karşı merhametli, samimi ve şeffaftır.

Sosyal Aitlik Aynı değerlere ve zevklere sahip olan sosyal grupları arar ve onlarla bağlantı kurar. Benzerlikler bulup ortak zeminde buluşabilir.

Başarı Eğitim, iş ve hobilerini başarıyla tamamlar.

Temel Sağlık ve Güvenlik

Gerçekçi bir güvenlik duygusu ve fiziksel direnci vardır. Fiziksel tehlike içermeyen durumlara özgürce girer ve küçük fiziksel semptomlara aşırı tepkiler vermez. Zarar ve hastalık barındıran risklere karşı hem kendinden emin hem de kendini koruyucu tutumlar içinde olur.

Sağlıklı Kendine Güven ve Yeterlilik

Başkalarına aşırı bağımlı olmadan günlük işlerini ve kararlarını idare eder ama ihtiyacı olduğunda yardım istemekten çekinmez.

Sağlıklı Sınırlar/ Gelişmiş Benlik

Kendi hayatı, yönleri, kanaatleri, inançları, ilgileri ve duyguları vardır. Başkalarıyla arasında yeterli ve dengeli bir sınır vardır.

Girişkenlik/ Kendini İfade

Onun için önemli olan kişilere (ebeveyn ya da birincil ilişkide olduğu kişiler) göre yanlış da olsa, farklı da olsa, ihtiyaçlarını, duygularını ve isteklerini söylemekten çekinmez, aynı zamanda uzlaşmaya da açıktır.

Sağlıklı Bencillik/ Öz Bakım

Kendi ihtiyaçlarını başkalarınınkinden daha değersiz görmez ve başkalarına yardım etmek ile kendi ihtiyaçlarını karşılamak arasında sağlıklı bir denge kurar.

Tablo 2.2’nin devamı

Erken Dönem

Uyumlu Şemalar Uyumlu Davranışsal Mizaçlar (Yetişkinler İçin) Gerçekçi Standartlar ve

Beklentiler

Becerilerine uygun standartları ve koşulları belirleyerek kabul eder. Başkalarının kusurlarına ve yanlışlarına karşı affedicidir.

Empatik Düşünme/ Başkalarına Saygı

Başkalarının perspektifinden bakabilir, onların ihtiyaç ve duygularına önem verir. Kendine ve başkalarına eşit değer verir.

Sağlıklı Oto Kontrol/ Öz Disiplin

Başkalarının ihtiyaçları ve kendi uzun süreli hedefleri için kısa süreli doyumdan ve acil dürtülerinden vazgeçebilir.

Perris, Young, Lockwood, Arntz ve Farrell, (2008) Erken Dönem Uyumsuz Şemaların dışında erken dönem uyumlu şemalardan da söz etmektedirler. Bu şemalar Erken Dönem Uyumsuz Şemaların karşıt ucu gibidir. Erken dönem uyumlu şemalar, anılardan, duygulardan, bilişlerden ve bireyin kendisi ve çevresindekilerle olan ilişkileri ile ilgili tepkilerini kapsayan, çocuklukta veya ergenlikte gelişen, hayat boyunca değişebilen, bireyin sağlıklı bir işlevselliği olmasını ve uyumlu davranışlar, tutumlar geliştirmesini sağlayan geniş çaplı, yaygın örüntülerdir. Erken dönem uyumlu şemalar çocuk büyürken ailede ve sosyo-kültürel ortamda çocuğun temel duygusal ihtiyaçlarının yeterince doyurulması sonucu gelişmektedir. Pozitif yaşantısal örüntülerin içsel yansıtmaları olan uyumlu şemalar, uyumsuz şemalar gibi katı değil oldukça esnek yapıdadırlar. Bu şemalar bireylerin başkalarına zarar vermeden, kişiler arası sağlıklı ilişkiler geliştirmelerini ve bağımsız olarak kendi ihtiyaçlarını karşılayabilmelerini sağlayan yapılardır. Uyumlu davranış “sağlıklı erişkin modu” ile uyumlu şemalardan gelen bilgi ve enerji ile birleşimi sonucu ortaya çıkar ve tıpkı uyumsuz şemalar gibi çocuklukta başlayıp bütün bir hayat boyu gelişir (van Vreeswijk, Broarsen ve Nadort, 2012). Erken Dönem Uyumlu Şemalar, Tablo2.2’de görülmektedir (Perris, Young, Lockwood, Arntz ve Farrell 2008).