Çocuk ve Ergen Şema Ölçekleri

Young’ın en temel varsayımlarından birisi Erken Dönem Uyumsuz Şemalar’ın hayatın çok erken dönemlerinde ortaya çıkıyor olmalarıdır. Yetişkinlerde tanımlanmış olan

şemaların çocuklarda var olduğunu ortaya koymak teoriyi oldukça destekleyecek olmasına rağmen bugüne kadar çocuk şemalarının ne zaman ortaya çıktığını ve çocukların yetişkinlerle aynı şemalara sahip olup olmadıklarını araştıran çok fazla çalışma olmamıştır (Stallard ve Rayner, 2005; Reinecke, Dattillo ve Freeman, 2003). Şema Terapi’de pek çok yetişkin ölçeği geliştirilmesine rağmen çocuk ve ergenlerle ilgili pek az çalışma yapılmıştır.

Alanyazında sözü edilen çocuk ve ergen şema ölçekleri aşağıda yer almaktadır.

2.3.2.6.2.1. Çocuk Şema Ölçeği (Children Schema Questionnaire- CSQ)

Simon ve Free (2000), Young Şema Ölçeğine dayanarak 8-12 yaş grubundaki çocuklar için 44 maddelik Çocuk Şema Ölçeği’ni (Children’s Schema Questionnaire, CSQ) geliştirmişlerdir. Ölçek maddeleri 166 çocuğa karikatür çizimi şeklinde düşünce baloncuklarında sunulmuştur. Çalışmanın sonucunda faktör analizinde 14 faktör ortaya çıkmış: bunların 10’u Young’ın savunduğu şemalar ile ilişkili çıkmıştır. Ancak YSQ ve CSQ tarafından ortaya konan Erken Dönem Uyumsuz Şemalar arasındaki korelasyonlar düşük bulunmuş ve şemaların sadece beş tanesi istatistiksel açıdan anlamlı korelasyon göstermiştir.

2.3.2.6.2.2. Çocuklar için Şema Ölçeği (Schema Questionnaire for Children- SQC)

Stallard ve Rayner’in (2005) olduğu Çocuklar İçin Şema Ölçeği’ni (Schema Questionnaire for Children, SQC) geliştirme çalışmaları çocuklarla yapılmış öncü şema araştırmalarından birisi olmuştur. Çocuklar için Şema Ölçeği (SQC), Young’ın savunduğu (1990) 15 erken dönem şemayı çocuk örnekleminde bulmak amacı ile geliştirilmiştir. Ölçek için her bir Erken Dönem Uyumsuz Şema’nın esasını özetleyen tek bir soru yaratmıştır. Geliştirilen sorular değerlendirilmeleri için, süpervizyon grubunda yer alan 5 uzmana iletilmiştir. 12 madde için yeterli seviyede uzlaşma sağlanmış ve bu maddeler değiştirilmeden kalmıştır. Boyun Eğicilik, Kendini Feda Etme ve Başarısızlık ile ilişkili diğer 3 soruda ise yeterince uzlaşma sağlanamadığı için bu sorular yeniden tartışılmış ve şemayı yakalamayı hedefleyen alternatif sorular geliştirilmiştir. Yüzeysel geçerlilik açısından 16 uzmana ölçekte yer alan 15 maddenin her birinin en iyi hangi şemayı tanımladığını seçmeleri istenmiştir.

Çocuklar İçin Şema Ölçeği (SQC)’nin soruları ilk olarak karikatür çizimi ile birlikte sunulmuştur ancak beş çocukla yapılan pilot çalışmada alınan karikatürlerin dikkat dağıttığına dair geri bildirimden sonra bu uygulamadan vazgeçilmiştir. Alternatif bir yol ile ifadeler düşünce balonları içerisinde sunulmuştur; bu formatın çocuklar tarafından sevilmesi üzerine ölçek bu hali ile son şeklini almıştır. Çocuklardan ifade ile ne kadar aynı görüşte olduklarını belirtmeleri için ise 1’den 10’a kadar olan düşünce termometresi kullanmaları istenmiştir (Stallard, 2002). Uyuşum geçerliği için 46 çocuk (Yaş Ort.= 12.91; SS=1.56) Young Şema Ölçeği- Kısa Formu doldurmuştur. YSQ-S’in çocuk ve ergenlere uygun olarak kullanılabilmesi için ufak bir düzenleme yapılmıştır (Beckley, 2002; Simmons ve Stewart, 2002). Her madde için çocuklara, ifade onları ne kadar tanımlıyor diye sorulmuş ve buna bağlı olarak çocuklardan 1’den 6’ya kadar puan vermeleri istenmiştir. İç tutarlılık açısından Cronbach Alpha değeri Young Şema Ölçeği – Kısa Formu ve Çocuk Şema Ölçeği için sırası ile α= .94 ve α= .83 olmuştur. 15 maddenin 10’u için Young Şema Ölçeği Kısa formu ile ölçülen şemalar ile anlamlı derecede korelasyon bulunmuş, 2 tanesi ise anlamlı seviyeye yaklaşmıştır. Anlamlı korelasyonların elde edildiği şemalar: Yüksek Standartlar, Sosyal İzolasyon, Kuşkuculuk ve Kötüye Kullanılma, Bağımlılık/ Yetersizlik, Hastalık ve Tehditlere Karşı Dayanıksızlık, Duygusal Yoksunluk, Haklılık/ Büyüklenmecilik, Kusurluluk/ Utanma, Duyguları Bastırma, ve Başarısızlık olmuştur. Anlamlı düzeye yaklaşan iki şema ise Boyun Eğicilik ve Kendini Feda Etme olmuştur. Stallard (2007) daha sonra bu 12 maddeyi kullanarak ölçeğin tutarlılığını ve ayırt edici özelliğini araştırmıştır. Ölçekten elde edilen toplam puan küçük sayıdaki normal grup (n=46; Yaş Ort.=12.91, SS= 1.56) ile klinik grubu (n=53; Yaş Ort.:14.19, SS= 1.56) ayırt edebilmiş, 12 maddenin onunda anlamlı derecede farklılık elde edilmiştir. Anlamlı derecede farklılık elde edilmeyen şemalar Yüksek Standartlar ve Haklılık/ Büyüklenmecilik olmuştur. Ölçeğin tutarlılığını görmek amacı ile 9 ve 10 yaşlarındaki 77 çocuğa 6 aylık ara ile iki kez uygulama yapılmış, sonuçta korelasyon değerleri .27 ile .54 arasında yer almış ve değerler orta düzeyde bir ilişki ile ölçeğin çocuklarda orta düzey kalıcılığının olduğunu göstermiştir.

Şemaların genç ve çocuklarda da var olduğunu göstermek açısından Stallard ve Rayner’in (2005) çalışması oldukça önemli olmakla beraber bu çalışmanın önemli sınırlılıkları bulunmaktadır. Öncelikle her şemanın sadece bir madde tarafından temsil

ediliyor olması ve buna bağlı olarak ölçeğin şemaların çok yönlülüğü yakalaması açısından yetersiz kalacağıdır. Yine aynı nedenden dolayı Erken Dönem Uyumsuz Şemalar’ın bu yaş grubunda yapısal analizini yapmak ve çocukluk çağındaki her bir Uyumsuz Şemanın tanımını yapmak mümkün olmamıştır. Küçük örneklem araştırmanın bir diğer önemli sınırlılığını oluşturmuştur. Bu nedenle yaş grupları içerisindeki farklılıkları değerlendirmek mümkün olmamıştır.

2.3.2.6.2.3. Çocuklar için Şema Envanteri (Schema Inventory for Children-SIC)

Rijkeboer ve Boo’nun (2010) Çocuklar İçin Şema Envanteri’ni (Schema Inventory for Children, SIC) geliştirme çalışmaları şemaların çocuklarda varlığını araştıran en önemli çalışmalardan birisi olmuştur. Ölçek, Young Şema Ölçeği’ndeki 15 şemalık yapıyı temsil edecek şekilde yapılandırılmıştır. Ölçeğin geliştirilmesi sürecinde, aile, okul ve arkadaş ilişkileri gibi çocukluk döneminin önemli konuları göz önünde bulundurulmuştur. Maddeler bir çocuk psikoloğu ve bir Şema Terapisti tarafından, her şema 5 madde ile temsil edilecek şekilde toplam 75 madde olarak geliştirilmiştir. Çocuklar yaşları itibari ile olumsuz yaşantıları şuan deneyimledikleri için ölçek maddeleri şimdiki zamana çevrilmiştir.

Çalışmadaki örneklem keşfedici alt-örneklem A (Yaş Ort. =10.8, SS= 1.1) ve doğrulayıcı alt-örneklem B olarak ikiye ayrılmıştır. Öncelikle 8-13 yaş aralığındaki 289 çocuğun yer aldığı alt-örneklem A ile ölçeğin modeline bakılmıştır. İlk olarak Doğrulayıcı Faktör Analizi uygulanmış faktör yükü düşük bulunan, standardize artığı oldukça yüksek olan maddeler elenmiş ve faktör yapısına bakılmıştır. Sonuçta faktör yükü az olan, standardize kalıntıları yüksek olan ve çapraz yükü olan 35 madde adım adım elenmiştir. Toplamda orijinal 15 şemanın 8’i tanımlanmıştır: Kuşkuculuk ve Kötüye Kullanılma, Kusurluluk/ Utanma, Başarısızlık, Yüksek Standartlar ve Aşırı Eleştiricilik, Kendini Feda Etme, Yapışıklık ve Gelişmemiş Benlik, Haklılık/ Büyüklenmecilik ve Yetersiz Özdenetim. Diğer orijinal şemalar bir araya gelmiş ve üç yeni faktör meydana getirmişlerdir. Bunlardan ilki Duygusal Yoksunluk ve Sosyal İzolasyonun bir araya gelmesinden oluşan Yalnızlık faktörü olmuştur. İkincisi ise Terk Edilme ve Zarar Görme ve Hastalıklara Yatkınlık şemalarının kombinasyonundan oluşan Açıklık/ Yatkınlık faktörü olmuştur. Üçüncü faktör ise Bağımlılık/ Yetersizlik, Boyun Eğicilik ve Duyguları Bastırma alanlarından oluşan Uyma/ Alçakgönüllülük/

Teslimiyet (Submission) olmuştur. Ölçeğin bu son şeklinde 11 faktöre yayılmış 40 madde yer almıştır. Tüm uyum endeksleri dataya iyi uyum göstermiştir. Düzenlenmiş form ile 8-13 yaş aralığındaki 289 çocuktan oluşan alt örneklem B’de yapılan çapraz geçerlilik analizinde de uyum endeksleri yeterli bulunmuştur. Düzenlemiş modeldeki 11 faktörün her birinin faktör yükü, her iki alt örneklem için, orta ile iyi seviye arasında yer almıştır. Bazı faktörler birbirleri ile oldukça yüksek ilişki ortaya koymalarına rağmen pek çok faktör tatmin edici seviyede ayırt edici geçerliliği olduğunu göstermiştir. Çocuklar için şema ölçeğinin tutarlılığını değerlendirmek amacı ile ölçek 4 hafta ara ile tekrar uygulanmış, Pearson korelasyon katsayıları .53 ile .79 arasında yer almıştır.

Ölçeğin çakışmalı geçerliğine bakmak için Ergenler için Erken Dönem Mizaç (Envanteri Early Adolescent Temperament Questionnaire Revised) envanteri kullanılmıştır. Sonuçlar pek çok şemanın Negatif duygulanım ve depresif mod ile yüksek pozitif ilişki içerisinde olduğunu, agresif modla ise orta düzeyde pozitif ilişki içerisinde olduğunu ortaya konmuştur. Sonuçlar Young’ın erken dönem şemaların uyumsuz olduğuna dair önerisini desteklemiştir. Fedakârlık ve Yapışıklık şemaları beklenenin aksine Negatif Duygulanım ve Depresif Mod ile pozitif ilişkili çıkmamış, hatta Pozitif Duygulanım ve Çaba gerektiren kontrol (Effortful Control) ile yüksek pozitif ilişki ortaya koymuştur. Bu çalışma Young’ın teorisinin tersine bu şemaların çocukluk döneminde uyumsuz olmadıklarını göstermiştir. Bu çalışma çocuklarda şemaları araştıran en önemli çalışmalardan biri olmasına rağmen çalışmanın sadece klinik olmayan grupla yapılmış olması önemli bir sınırlılık teşkil etmiştir.

2.3.2.6.3. Çocuk ve Ergen Şema Ölçekleri İle İlgili Faktör Yapılarına İlişkin Analiz