Ġlerleme sistemi Roma hukuku ve Fransız hukukunun sistemidir. Roma hukukunda teminat daha çok Ģahsî güvenceye dayanır. O dönemde saygın kiĢilerin verdiği söze güvenilirdi. Roma hukukunda bu bağlamda önce Fudicia, sonrasında Pignus ve Hypotheca müesseseleri kullanılmıĢtır47.
45 OĞUZMAN/SELĠÇĠ/OKTAY- ÖZDEMĠR, s. 923.
46 OĞUZMAN/SELĠÇĠ/OKTAY- ÖZDEMĠR, s. 924-925.
47 OLGAÇ, s. 23; KARADENĠZ ÇELEBĠCAN, Özcan, Roma EĢya Hukuku, 5.
Basım, Ankara 2015, s.296.
19
Fudica'da borçlu, malını borcuna karĢılık alacaklıya verirdi48. Alacaklı borç iliĢkisinin kurulmasıyla beraber malın mülkiyetini de kazanırdı. Borçlu borcunu ödediği takdirde alacaklıdan malın mülkiyetini geri alırdı. Buna karĢılık, borçlu borcunu ödemezse malın mülkiyeti alacaklıya kalırdı. Bu yönleriyle Fudicia borçlu ile alacaklı arasında adeta bir yed'i eminlik iliĢkisi oluĢtururdu. Fudicia günümüzde inanlı iĢlem olarak görünüm kazanmıĢtır.
Fudicia'da malın mülkiyetinin alacaklıya geçmesi birtakım sakıncalar doğurmuĢtur. Çünkü, borç henüz ödenmeden alacaklının malın mülkiyetini üçüncü bir kiĢiye geçirmesi söz konusu olabiliyordu. Bu ve benzeri sakıncaları gidermek adına malın mülkiyeti yerine zilyetliğinin geçirilmesi kabul edilmiĢtir. Buna göre Pignus'ta malın sadece zilyetliği devredilmiĢ, böylece alacaklının tasarruf alanı kısıtlanmıĢtır49.
Hypotheca'da ise pignus'taki gibi zilyetliğin devredilmediği ve Ģekle bağlı olmayan bir rehin anlaĢması öngörülmüĢtür50. Fudicia ve Pignus ile bir tek rehin kurulabilirken Hypotheca’da birden fazla rehin kurulabilmesi mümkün hale gelmiĢtir51. Böylelikle ilerleme sisteminin de esası olan daha önce kurulan rehnin önceliğe sahip olacağı esası kabul edilmiĢtir.
Roma hukukunda rehinli alacaklının yararı ön plânda tutulmuĢtur. Buna göre, aynı taĢınmaz üzerinde birden fazla rehin var ise, sıra kuruluĢ tarihi nazara alınarak belirlenir (Prior tempore, potior iure)52. Bu çerçevede kuruluĢ tarihi önce olan,
48 Ayrıntılı bilgi için, KARADENĠZ ÇELEBĠCAN, s. 297 vd.; OLGAÇ s. 23;
ÖZSUNAR, Erdal, Roma Hukukunda Rehin Hakkı, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt : 7, Sayı : 2, 2005, s.137-164, s. 140.
49 KARADENĠZ ÇELEBĠCAN, s.301-304; OLGAÇ, s. 23; ÖZSUNAR, s. 143.
50 KARADENĠZ ÇELEBĠCAN, s.303; OLGAÇ, s. 23-24; EREL, s. 16.
51 EREL, s. 15.
52 REĠSOĞLU, Safa, Türk ve Ġsviçre Hukukunda Müteahhit ve ĠĢçilerin Kanuni Ġpotek Hakkı, 1961, s. 143; FRANKO, Nisim Ġ., Gayrimenkul Rehninde Serbest Dereceden Ġstifade ġartı, s. 1007; AKĠPEK, Jale/AKINTÜRK, Turgut/ATEġ, Derya,
20
dolayısıyla ön sırada yer alan ipotekli alacaklı, taĢınmazın paraya çevrilmesi halinde ilk olarak alacağına kavuĢabilir. Üst sıradaki alacaklı tatmin edildikten sonra bir meblağ kalırsa sıradaki alacaklılar yaralanabilir.
Ġlerleme sisteminde alacaklılar alacağını taĢınmazın değerinin tümü üzerinden talep hakkına sahiptir53. TaĢınmazın sabit dereceler sistemindeki gibi farazî değerlere bölünmesi söz konusu değildir. Bu yüzden taĢınmazın bir kısmı üzerinde rehin hakkı kurulamaz54. Ancak bu hak ipotekli alacaklıların tamamen tatmin edileceği anlamına gelmez. Yukarıda belirtildiği gibi, tarih sırasına göre eski olan ipotekli alacaklı alacağını aldıktan sonra diğer alacaklılara sıra gelir.
Öndeki sırada yer alan taĢınmaz rehni sona erdiği takdirde, alt sıradaki rehin kendiliğinden üst sıraya ilerler55. Çünkü her bir rehin taĢınmazın tamamını kapsar. Bu ilerleme malik veya alacaklının rızasına bağlı değildir. Ġpoteğin boĢalması ile birlikte sıradaki ipotekler bağımsız bir Ģekilde, kendiliğinden üst sıraya ilerler. Bu yüzden taĢınmaz malikinin saklı derece oluĢturabilmesi, boĢ derecenin meydana gelmesi söz
EĢya Hukuku, Ġkinci Baskı, Ġstanbul 2018, s. 768; OĞUZMAN/SELĠÇĠ/OKTAY-ÖZDEMĠR, s. 923 ; ERTAġ, s. 559; ACAR,. 52; AYAN, s. 176; AKINTÜRK, s. 768;
ERMAN, s. 175; ESENER/GÜVEN, s. 502; SELĠÇĠ, s. 427; AKSOY, s. 601;
TĠRYAKĠ, s. 543; GÜRSOY/EREN/CANSEL, s. 989; SAYMEN/ELBĠR, s. 551;
KÖPRÜLÜ/KANETĠ, s. 241; EREL, s. 18; BELEN, s. 22; DEMĠR, s. 291.
53 TUOR, Pierre, Ġsviçre Medeni Kanunu’nun Federal Mahkeme Ġçtihatlarına Göre Sistemli Ġzahı, 1957, Ankara, s. 648; FRANKO, s. 1007; SĠRMEN, s. 599; OLGAÇ, s.
24; AYAN, s. 176; AKINTÜRK, s. 769, SELĠÇĠ, s. 427; DAVRAN, s. 35;
GÜRSOY/EREN/CANSEL, s. 989; SAYMEN/ELBĠR, s. 551;
KÖPRÜLÜ/KANETĠ, s. 241; DEMĠR, s. 291.
54 OĞUZMAN/SELĠÇĠ/OKTAY-ÖZDEMĠR, s. 923; SELĠÇĠ, s. 427; AKSOY, s. 600; EREL, s. 18; AKĠPEK/AKINTÜRK/ATEġ, s. 769.
55 TUOR, s. 648; REĠSOĞLU, s. 143; AYĠTER, s. 175; ERTAġ, s. 559; ACAR, s.
52; SĠRMEN, s. 599; OLGAÇ, s. 25-26; AYAN, s. 176; SELĠÇĠ, s. 428; AKSOY, s.
601; GÜRSOY/EREN/CANSEL, s. 990; DAVRAN, s. 35; SAYMEN/ELBĠR, s. 551;
KÖPRÜLÜ/KANETĠ, s. 241; EREL, s. 18; FRANKO, s. 1008;
AKĠPEK/AKINTÜRK/ATEġ, s. 769.
21
konusu değildir56. Kurulacak yeni ipotek doğrudan son sırada yer alır57. Yeni ipoteğin üst sırada yer alabilmesi için sıradaki alacaklıların muvafakati gereklidir58. Meselâ taĢınmaz üzerinde sırasıyla 115 TL, 75 TL ve 50 TL ipotek kurulsun. Bu durum birinci sırada yer alan 100 TL'lik ipoteğin tarih itibarıyla en eski olduğu anlamına gelir. Ġkinci sıradaki ipoteğin kaldırılması halinde ise üçüncü derecedeki ipotek kendiliğinden, malikin rızasına ihtiyaç duyulmadan ikinci sıraya ilerler.
Ġlerleme sistemi sade bir sistem olmasına rağmen birtakım sakıncalar da barındırmaktadır. Öncelikle malikin rehnin kuruluĢ tarihine göre sıra alması malikin iradesini önemli ölçüde kısıtlar. Malik bir rehin kurmak istediğinde yeni rehin otomatik olarak son sıraya yerleĢir. Malik ön sıraya yeni bir rehin kuramaması sebebiyle daha ağır Ģartlarda kredi bulabilir59. Bu yönüyle malikin kredi bulma imkanı önemli ölçüde kısıtlanmaktadır60.
Ġlerleme sisteminin baĢka bir sakıncası ise, sıradaki rehin alacaklısının kendiliğinden boĢ dereceye ilerlemesidir. BoĢalan rehnin yerine sıradaki rehinli alacaklı kendiliğinden ilerler. Bu sebeple malikin boĢ derece veya saklı derece oluĢturması mümkün değildir61. Gerçekten de terkin edilen rehnin yerine sıradaki alacaklının ilerlemesi boĢ derecenin meydana gelmesini engeller. Borcu ödeyerek fedakarlıkta bulunan malik, boĢalan dereceden yaralanamaz. Sıradaki rehinli alacaklılara hak etmedikleri menfaatler sağlanarak, üst sıraya ilerlemeleri söz konusu olur. Zira, alt sırada bulunan rehinli alacaklılar rehnin kurulması sırasında malikten ağır Ģartlar altında bu sırayı elde etmiĢlerdir. Bir yandan rehinli alacaklılar bu avantajlı kredi imkanlarını
56 SĠRMEN, s. 599; OLGAÇ, s. 26; AKINTÜRK, s. 769; AKSOY, s. 601;
DAVRAN, s. 35; EREL, s. 18; KÖPRÜLÜ/KANETĠ, s. 241; DEMĠR, s. 291.
57 TUOR, s. 648.
58 AKĠPEK/AKINTÜRK/ATEġ, s. 769.
59 AKINTÜRK, s. 769; OLGAÇ, s. 27; WĠELAND, s. 605.
60 EREL, s. 19; AKĠPEK/AKINTÜRK/ATEġ, s. 769.
61 AKINTÜRK, s. 769; AKĠPEK/AKINTÜRK/ATEġ, s. 769.
22
korurken diğer yandan bir üst sıraya ilerleyerek teminatlarını güçlendirmektedirler62. Buna rağmen, malik son sırada ve daha ağır Ģartlarda ipotek tesis etmek zorunda kalmaktadır.
Malik taĢınmazı üzerinde henüz bir ipotek yokken dahi saklı derece oluĢturamaz. Kurulan ilk ipotek tarihe göre öncelik prensibi sebebiyle her zaman ilk ipotek olmaktadır. Malikin saklı derece oluĢturarak daha iyi imkanlarla kredi bulması zorlaĢmaktadır63.
Ġlerleme sisteminde kurulan rehin hakkı alacağı taĢınmazın tümü üzerinden talep hakkına sahiptir. Bu sebeple taĢınmaz bölünemez ve tedavüle sokulamaz64. Gerçekten de, ilerleme sisteminin daha çok teminata yönelik olduğu, tedavül fonksiyonun geri planda olduğu söylenebilir.