Üniversitenin Modern Yapılanması

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’nın birçok bölgesinde harap bir üniversite manzarası ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine üniversitelerde reform fikri ile birlikte ilk önce İngiliz sonra Alman üniversite modelleri bağımsız bir gelişim geçirmiştir. 1990'larda ise yeniden birleşen Avrupa üniversitelerindeki temel değişimleri başlatan Amerikan modeli olmuştur (Rüegg, 2011). Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa’nın, genel eğilim ve personel konusundaki akademik yapıları kısaca aşağıdaki gibidir (Finkenstaedt, 2011).

Jouglıin (1969), Kuzey Amerika'da ve Batı dünyasının birçok ülkesinde fakülte sözcüğü tüm anlamıyla, bir üniversitenin akademik kadrosunu içeren bir kelime olarak belirtmektedir. Bunlar: profesörler, doçentler, yardımcı doçentler, öğretim görevlileri/okutmanlar, araştırma görevlileri ve/veya araştırmacılar (araştırma profesörleri)’dır. Tipik olarak, profesör ve doçent kadrosuna sahip öğretim elemanları daimi kadrolu olarak görevlendirilirken, yardımcı doçent kadrosuna sahip öğretim üyeleri iş sözleşmesi şartnamesinin belirttiği gibi daimi kadro adayıdır. Sözleşmeli öğretim üyeleri, her zaman objektif olarak değerlendirilmese de daimi kadro alabilmek için tatmin edici bir performansa sahip olmalıdırlar (Akt. Speight, 2016).

Çoğu üniversitede öğretim üyesi doktora derecesine sahiptir (Doktora veya eşdeğer doktora). Diğer taraftan, diğer kurumlardan bazı meslek mensupları veya öğretim görevlileri belirli bir üniversite ile ilişkilidir (Örneğin, seçmeli dersleri öğretmek veya lisansüstü öğrencileri denetlemek) ancak profesör olarak görevlendirilmedikleri için öğretim üyesi veya misafir öğretim üyesi olarak atanabilirler. Üniversiteler dışında, bazı kolejler ve ortaokullar da öğretim üyesi ve profesör terimlerini kullanırlar. Diğer kurumlar da (Ör. Öğretim hastaneleri) öğretim üyesi terimini kullanma eğiliminde olabilirler. Bu durum kurumun tüm çalışanlarının akademisyen ya da uzman olmasına bağlı olmakla birlikte, Avrupa ile ABD sözleşme kullanımına göre farklıdır (Speight, 2016).

Belçika’da üniversitelerde en yüksek derece doktoradır. Doktora eğitimi ders ve tez dönemini kapsar. Doktora derecesini sadece üniversiteler vermektedir. Bazı mesleki ve teknik eğitim programları üniversiteye geçişte köprü görevi görmektedir. Doktora

sonrası araştırma amaçlı 3 yıla kadar araştırma desteği alınabilmektedir. Kadın akademisyenlerin sayısını artırmak için doğum sonrası sözleşme uzatma, çocuk bakımı gibi genişletilmiş istihdam imkânları sunulmaktadır. Her üniversite kamu yönetiminin kontrolünde kendi idaresinde özerktir. Belçika’da akademik kadrolar doçent seviyesinde öğretim görevlisi, kıdemli öğretim görevlisi (kıdemli doçent); profesör ve ordinasyus profesör unvanlarından oluşmaktadır. Üniversitelerde eğitim bakanlığı ve rektörler temel yöneticilerdir. Fakat bunlar üzerinde etki grupları vardır. Rektörler üniversite kurulu ve akademik konseyin desteğini almak zorundadırlar. Akademik konseyde sayıları çok olmasada öğrenciler ve asistanlar da bulunmaktadır. Üniversiteden üniversiteye değişmekle birlikte asıl gücü elinde bulunduran ise sendika temsilcileri ve bölge politikacılarının da üye olarak yer aldığı üniversite kuruludur. Pek çok üniversite meclisinde profesörler birliğide etkindir (Tavernier, 2001).

İngiltere’de akademik yapı; profesörler ve okuyucular, kıdemli öğretim görevlileri ve öğretim görevlilerinden oluşmaktadır. Görev süresi kaldırılmış ve daimi kadro uygulaması norm haline gelmiştir. Araştırma veya öğretim ilgi alanlarının iç farklılıklarına sahip birleşik bir personel yapısı vardır. Sistem temelde meritokratik, yani üst kademelere atanma akademik başarıya (birinci sınıf bir derece, doktora, saygın yayınlar) dayanır (Finkenstaedt, 2011). Köklü üniversitelerde kürsü sistemi bulunmaktadır. Öğretim üyeliği için doktora şartı bulunmakta olup daimi kadro belirli dönem araştırma ve eğitim verme veya doktora sonrası (post-doctorate) eğitim şartına bağlıdır (Fulton ve Holland, 2001).

Fransa’da, 1875'te profesörler, tüm personelin yüzde 50'sini, 1975'te sadece yüzde 12'sini oluşturmuştur. Modern personel yapısı, genç personel (asistan ve maitre asistanı) ile kıdemli personel (maître de professeur ve professeur) arasında net bir ayrım yapmaktadır. Üniversite işe alımında yüksek düzeyde merkezî karar verme ve akademik yayınlar sayılabilir. 1968'den bu yana atamalarda üniversitelere belli bir dereceye kadar yetki verilmiştir. Üniversite öğretmenleri sahip olduklarından daha yüksek derecede ihtiyaç duyulan görevleri yerine getirmek zorundadırlar. 1968'den bu yana, asistanların yüzdesinde büyük bir artış görülmüş, 1980'lerde maitre asistanı uygulanmaya başlamıştır. (Finkenstaedt, 2011). Üniversitelerdeki akademik personel içinde sürekli çalışanlar daimi kadrodadırlar. Fransa’da yükseköğretimde eğitimciler, araştırmacılar ile yönetim ve teknik personel kategorileri vardır (Chevaillier, 2001).

Alman üniversitelerinde eğitim ve araştırma birlikte yürütülmektedir. Almanya’da profesörler ve profesör olmayanlar olarak iki tür akademik kadro bulunmaktadır. Profesörler kendi içinde C2, C3, ve C4 olarak üç gruba ayrılır. Bu numaralar onların hiyerarşik statülerini ve yönetim kademelerini belirlemektedir. C4 Profesörler en üst düzey olup ordinasyus veya kürsü sahibi olarak adlandırılırlar. C2 konumunda olanlar ise yeni profesörler olup çoğunlukla daimi kadrolu değildirler. Uygulamalı bilimler üniversitelerinde profesörlerin 16, diğer üniversitelerde ise 8 saat haftalık ders zorunluluğu vardır. Profesörler çoğunlukla doktoranın yanında yüksek doktoraya sahiptirler (Schimank, 2001). 1986 yılında çıkarılan yasayla yükseköğretimde görev yapanların sıfatları (Profesör) resmi tek bir sıfat olarak değiştirilmiştir. Üniversitede görev yapanlara “üniversite profesörü” diğer yükseköğretim kurumlarında görev yapanlara ise sadece “profesör” unvanı verilmiştir (Führ, 1992: Akt. Güven, 2009). Almanya’da Alman Üniversitesi en büyük değişimi 1960 sonrası yaşamış ve ilk olarak mevcut kurumların personel kadrosu genişletilmiştir. Profesörlerin sayısı, asistanlardan çok daha fazla artırılmıştır. Eşit haklar ve görevlere sahip homojen bir profesör sınıfı oluşturulmaya çalışılmıştır. Avusturya ise Almanya'dakilere benzer reformları uygulamıştır (Finkenstaedt, 2011).

Hollanda, 1986'da personelini yeniden düzenleyerek eski profesör sisteminden uzaklaşmıştır. Hollanda’da akademide profesör, daimi öğretim görevlisi ve öğretim görevlisi kadroları bulunmaktadır. Ayrıca profesör, yardımcı ve asistandan oluşan kantitatif bir ilişki içinde üç kademeli bir personel yapısı vardır. Bu kadroların hepsinin hem öğretim hem araştırma görevi bulunmaktadır. Ancak, bu sistem giderek artan yarı zamanlı profesörler tarafından bozulmaktadır (Weert, 2001; Finkenstaedt, 2011).

İspanya, Portekiz ve İtalya, meritokratik unsurları kıdemle birleştiren personel yapılarına sahiptir, yani ilgili derece alındıktan sonra görev süreleri de göz önüne alınarak daha yüksek bir konuma geçmeyi sağlayan sistematik bir uygulama vardır. Geleneksel personel yapısı olan İspanya’da profesörlerin atanmasında yüksek oranda görev süresi dikkate alınmaktadır. Profesörlük unvanı A, B ve C seviyesinde adlandırılmakta olup A seviyesi en üst seviyedir. C seviyesindeki profesörlerde doktora şart olmayıp B seviyesine yükselmeleri ve daimi kadro için tez yazmaları gerekmektedir. Ayrıca araştırma sorumlulukları olmayan öğretim görevleri bulunmaktadır. Portekiz’de asistan, kıdemli asistan, yardımcı doçent, doçent ve profesör unvanları bulunmaktadır. İtalya'daki

profesörler yarı zamanlı veya tam zamanlı çalışmayı seçebilirler ve sıklıkla birkaç üniversitede ders vermektedirler. Kamu çalışanı olarak daimi kadrodadırlar. Özellikle genç öğretim üyeleri genellikle birden fazla yerde (üniversite ve/ya okul) ders verebilmektedirler. İspanya ve İtalya'da profesörler yetmiş yaşına kadar çalışmaya devam edebilirken, diğer ülkelerin çoğunda emeklilik yaşı altmış beştir (Mora, 2001; Finkenstaedt, 2011).

İskandinav ülkelerinde, öğretim kadrosu yapısı, eski Alman bilimine benzer bir sistemden; profesör, öğretim görevlisi ve asistanlardan oluşturulmuştur (Finkenstaedt, 2011). Danimarka’da yükseköğretim lisans, yükseklisans ve doktora düzeyindedir. Öğrenciler ve genç öğretmenler üniversitelerin yönetim kademelerinde yer almaktadırlar. Üniversite yönetim kademeleri senato ve fakülte konseyidir. Rektörün seçiminde daimi kadrolu öğretim üyeleri etkilidir. Üniversite akademik yapısı öğretim üyeleri, yardımcı araştırmacılar ve yardımcı eğitimcilerden oluşmakta olup öğretim üyeleri doktora veya benzer yeterliğe sahip olmalıdır. Öğretim üyelerinden asistan profesörler (adjunkt) ilk üç yıllık görevlendirilmelerinin yarısında araştırma, diğer yarısında öğretim göreviyle sorumludurlar. Bu sürenin sonunda araştırma ve pedagojik değerlendirme sonucu doçentliğe (lektör) hak kazanırlar. Profesörlük ise belirli başarı gösterilmesi durumunda verilmektedir. Ayrıca araştırmacı öğretim elemanı olarak da belirli süre sınırlamaları içinde çalışılabilmektedir (Andersen, 2001).

Finlandiya yükseköğretim sisteminde mesleki yeterlik; lisans, yüksek lisans, yetkinlik ve doktora dereceleriyle verilmektedir. Fin üniversitelerinde kürsü sistemi vardır. Üniversite personeli öğretim elemanları, araştırmacılar ve yardımcı personel olarak gruplanmıştır. Öğretim elemanları profesörler, doçentler, öğretim görevlileri ve asistanlardır. Profesörler araştırmacı, eğitimci ve araştırmacı, süreli, tam zamanlı gibi belirli aralıklar dâhilinde yaptıkları işe yönelik olarak unvan almaktadırlar. Öğretim görevlilerinin araştırma sorumluluğu bulunmamaktadır. Yeni ve kıdemli öğretim görevlileri bulunmaktadır. Kıdemli araştırmacı, kıdemli asistan ve profesörlük için doktora gerekirken araştırmacı, asistan ve öğretim görevliliği için yükseklisans derecesi gerekmektedir (Valimaa, 2001).

Norveç’te akademik kadrolar profesör, kolej okuyucusu, doçent, kıdemli öğretim görevlisi, üniversite/kolej öğretim görevlisi ve kolej öğretmeninden oluşmaktadır.

Profesörler ve doçentler daimi kadrolu olarak görev yapmakta olup bunun için doktora derecesine sahip olunmalıdır. Kadın öğretim üyelerinin sayısını artırmak için aynı nitelikteki araştırma başvurularında kadınlara öncelik ve fazladan hak ve olanaklar verilmesi gibi pek çok girişimde bulunulmaktadır (Kyvik, Skodvin, Smeby ve Sundnes, 2001).

İsveç yükseköğretiminde akademik yapı profesörler, kıdemli öğretim görevlileri, araştırma asistanları ve öğretim görevlilerinden oluşmaktadır. İlk üç unvan için doktora derecesi gerekmektedir. Akademik kariyer gerekli kriterler ve hakem sistemi ile ilerlemektedir. Fakülte kurulu ve bölüm yeni profesörlerin başvurularında daha etkin yer almaktadır. Nitelikli çalışmalarda ders yükünün azaltılması, çalışma direktörlüğü, rektör yardımcılığı gibi öğretimden yönetime geçme şeklinde ödemenin yanında farklı ödüllendirmeler uygulanmaktadır (Askling, 2001).

Rusya’da genç akademisyenler için aspirantura düzeyi vardır. Başarılı adaylar bilim insanı adayı olur ve akademi merkez komitesi tarafından verilen bilim doktoru unvanı alınır. Polonya, 1951’de sosyalist yüksek eğitim modelini uygulamıştır. Ancak kurumsal yeniden yapılanma süreci yavaş gerçekleşmiştir. Yeni personel için, aspirantura, “bilim çalışanı” ve yardımcı elemanlar uygulamasına geçilmiştir. Son yıllarda Polonya, üniversiteler tarafından verilen derecelere geri dönmüştür ancak profesörlük yüksek komite tarafından kabul edilmek zorundadır. Polonya'da ikinci bir kariyer yolu da araştırma yükümlülükleri olmayan öğretim görevlisidir. Birçok ülkede olduğu gibi, dil eğitmenleri kariyer sisteminin dışındadır. Polonya gibi, Romanya da 1948'den 1953'e kadar Sovyet modelinin birçok özelliğini benimsedi, ancak 1960'ların başlarında aspirantura ve “Bilim Adayı” unvanı sessizce kaldırıldı. Personel yapısı, profesörleri ve yardımcı doçentleri (konferentiar), öğretim görevlisi, yardımcı hoca ve asistanı birbirinden ayıracak şekilde düzenlenmiştir (Finkenstaedt, 2011).

Avustralya’da üniversiteler yerel topluluk ve üniversiteden temsilcilerin bulunduğu bir meclis veya senato tarafından yönetilmektedir. Avustralya yasalarında federal hükümetin; eğitim, yükseköğretim ve üniversiteler üzerinde düzenleme yetkisi sınırlıdır. Bu düzenleme eyaletlerin ve yerel yönetimlerin sorumluluğundadır. Buna karşın federal hükümet tüm eğitim tür ve düzeylerinin genel siyasal yapısını belirleme ve finansmanını sağlamadan sorumludur. Üniversite yönetimi seçimle belirlenen ve resmi

olarak atanan ortalama (15-35 arası) 21 kişiden olıuşur. Kurul; rektör, rektör yardımcısı, bir veya iki resmi üye, seçilmiş akademik, yönetsel işgörenler ve öğrenci temsilcileri ile ilgili bakan tarafından görevlendirilmiş üyelerden oluşur. Atanan üyeler genelde siyaset, iş dünyası ve toplum temsilcilerinden seçilmektedir. Üniversitenin yönetsel ve akademik lideri ve başlıca icra organı olan rektör, senatonun görüşü alınarak konsey tarafından 5-7 yıl arasında görev süresi ile atanır. Rektör atamalarında profesör olma koşulu aranmaz. Üniversite en üst akademik organı rektör başkanlığında, rektör yardımcıları, dekanlar ve bölüm başkanları ve üniversitenin tüm profesörleri veya her unvan kademesindeki öğretim üyelerinin kendi aralarından seçtikleri temsilcilerden oluşur (Emmanuel ve Reekie, 2004; Sınay, 1996: Akt. Bülbül, 2009).

Amerika Birleşik Devletlerin’de akademik unvanlar profesör, doçent, yardımcı doçent, öğretim görevlisi ve araştırmacıdan (araştırma görevlisi ve araştırma asistanı) oluşmaktadır. Öğretim üyelerinin akademide kariyerin bir parçası olan öğretim, araştırma ve hizmet olarak üç görevi bulunur. Öğretim kurslarına ek olarak, (konferanslar ve sempozyumlarda) sunum yapma, akran gözden geçirme ve dergilerde yayınları içeren bilimsel çalışma şartı vardır. Hizmet görevleri ise bir üniversitenin sorunsuz çalışmasını sağlayan tüm idari çalışmaları gerektirmekte ve müfredat oluşturup değerlendirmekten işyeri güvenliğine kadar uzanan komitelerde görev almayı içermektedir. Akademide, genç uzmanlar yardımcı doçentlik derecesiyle bir bölüme girerler. Bu düzeyde, yeni genç öğretim üyeleri, öğretim görevleri açısından çok az seçeneğe sahiplerdir ve iş yükünden şikâyetçi olabilirler ama omuzları üzerinde idari iş yükünü üstlenirler fakat herhangi bir yaptırım korkusu olmadan daha yaşlı ve kadrolu olan personelin bu işi reddetme hakkı vardır. Buna ek olarak, yardımcı doçentler araştırma fonu almak zorundadırlar ve bunun için raporlarını yayınlamadan önce bir inceleme komitesinden geçmek zorunda kalabilir. Bu gözden geçirme komitesi kıdemli personelden oluşur ve pek çok nedenden ötürü genç bir profesöre parlayan bir performans raporu ya da daha düşük bir rapor verebilir. Birçok durumda, rapor objektif olmaktan ziyade öznel olabilir. İkincisi durumunda, genç yardımcı doçent için bu bir miktar meslektaşları tarafından reddedildiklerini hissettiren öznel bir değerlendirmenin sonucudur. Öte yandan, objektif bir değerlendirme yardımcı doçentlere yardımcı olabilir ve onlara çalışmalarının tanındığını ve takdir edildiğini veya çalışmanın sonuçlandırılmasından önce tamamlanması gereken kısımlar olabileceğini gösterebilir (Speight, 2016).

Bir profesör (genellikle tam profesör olarak anılır) her şeyden önce, öğrencilere bilgi vermeyi bilen bir öğretmendir, ancak (görevleri aynı veya benzer olsa da) terimin kesin anlamı, ülkeye göre değişir. Birçok ülkede profesör, kendi disiplinindeki bir uzmanı ve bir üniversitede kıdemli bir akademik pozisyona sahip olan, tipik olarak bir bölüm başkanı veya kürsü sahibi olan kişi kabul edilmiştir. Üniversitede bir birey olan profesör, çok başarılı ve tanınmış bir öğretmen olmalı ya da (modern üniversitede) çok başarılı ve tanınmış bir araştırmacı öğretim üyesi olmalıdır. Profesörlük unvanı çoğu durumda sadece onlarca yıl sonra akademik çalışma (öğretim ve araştırma) sonucunda kıdemli öğretim üyelerine verilir. Doçentlik derecesi, yardımcı doçent ve profesör arasında bir ara unvan olup, genellikle daimi kadroludur ve yardımcı doçentlikten sonra daimi kadrolu olarak terfi edilen pozisyondur. Bir doçentten, daha aktif hale gelmesi ve daha fazla lider rol üstlenmesi beklenir. Doçentler, görevden alınamayacağı ve reddedilemeyeceği için yardımcı doçentlerin ve aynı zamanda diğer profesörlerin görev ve terfileri için değerlendirme görevi de bulunmaktadır. Tipik olarak, bir yardımcı doçent, başlangıç seviyesinde bir öğretim üyesidir, ancak şartlara bağlı olarak, yeni bir doktora öğrencisi, öğretim görevlisi (eğitmen) seviyesinde veya araştırma seviyesinde daha düşük bir seviyeye atanabilir. Bir yardımcı doçent genellikle (ancak her zaman değil) görev süresinden sonra tekrar atanabilir fakat yardımcı doçent olarak kalmak mümkün olmasına rağmen, üniversiteden ayrılabilir. Genel olarak, bir zaman dilimi (yaklaşık olarak beş ila yedi yıl) arasındaki görev süresinde doçent ve profesör olması için teşvik edilir. Bu düzeyde yardımcı doçent, tanımlanan öğretim görevlerini ve omuzları üzerindeki idari işleri yapmak konusunda çok fazla seçeneğe sahip değildir. Daha yaşlı ve kıdemli kadrolu personel, bu işi reddetme korkusu olmadan kabul etmeme hakkına sahiptir. Bu, kesinlikle sadece tembelliği içerebilen bir ahlak ihlalidir (Speight, 2016).