Ümeyye b Abdullah (72-79/691-698)

Abdullah b. Hâzim, 65/685 yılından itibaren öldürüldüğü yıl olan 72/691 yılına kadar Emevî hâkimiyetini kabul etmeyerek Horasan‟da kalmaya devam etmiĢtir.642

Bu nedenle Abdülmelik‟in ilk yıllarında Horasan Abdullah b. Zübeyr‟i halife olarak tanıyan Abdullah b. Hâzim tarafından yönetilmiĢtir. Yedi sene gibi uzun bir sene Horasan valiliğinde bulunmasına rağmen ne tam anlamıyla Horasan‟da hâkimiyetini yayabilmiĢ ne de çekiĢmelerden kurtulup fetih hareketlerinde bulunabilmiĢtir. Ayrıca kabile çatıĢmaları nedeniyle bölgedeki müslüman hâkimiyeti giderek gücünü yitirmiĢ, Mâverâünnehir‟de daha önce elde edilen kazanımların hepsi kaybedilmiĢtir. Bırakın Horasan valilerinin Mâverâünnehir‟e sefer düzenlemesini Mâverâünnehir‟de bulunan Türklerin akınları NîĢâbur‟a kadar uzanmıĢtır.643

Horasan‟da Abdullah b. Hâzim‟in öldürülmesiyle buradaki Zübeyrî hâkimiyeti sona ermiĢtir. Sonrasında bölge valiliğine Bükeyr b. ViĢâh getirilmiĢtir.644

Bükeyr b. ViĢâh, Abdülmelik b. Mervân‟ın valilikten azledeceği endiĢesiyle Abdullah b. Hâzim‟i kendisinin öldürdüğünü iddia ettiği için Bahîr b. Verkâ ile aralarında bir çekiĢme baĢlamıĢtır.645

Abdullah b. Hâzim‟e yapılanlar Horasan‟dakileri kızdırmıĢtır. Bu nedenle bir kısmı Bükeyr b. ViĢâh diğer bir kısmı ise Bahîr‟den yana olmuĢlardır. Bu durumdan rahatsız olan Horasan halkının ileri gelenleri 74/693 yılında Abdülmelik b. Mervân‟a baĢvurmuĢlardır. Abdülmelik‟e yazdıkları mektupta bu karıĢıklığın ancak bir KureyĢli tarafından çözülebileceğini teklif etmiĢlerdir. KureyĢlinin atanması sonucunda farklı grupların bir arada tutulabileceğini, üst bir otoriteye itaat etmedikleri takdirde Horasan‟daki hâkimiyetin sona ereceğini bildirdiler. Bunun üzerine Abdülmelik onlara vali olarak kendi ailesinden Ümeyye b. Abdullah b. Hâlid b. Esîd‟i gönderdi.646 Bükeyr b. ViĢâh‟ı da Tohâristan‟a vali olarak tayin etti ve daha sonra Mâverâünnehir bölgesindeki savaĢlar için görevlendirmiĢtir.647

Ümeyye, ilk icraatı olarak Buhârâ üzerine sonra da Tirmiz‟de bulunan Musa b. Abdullah b. Hâzim‟in üzerine yürümüĢtür. Bu sırada Ümeyye‟nin yokluğundan faydalanan Bükeyr, Merv‟e gelerek Ümeyye‟nin yerine bıraktığı oğlunu hapsetmiĢtir. Ayrıca Horasan halkını Ümeyye‟nin valiliğini tanımamaya çağırmıĢ, onlar da bunu kabul etmiĢlerdir. Bu durumu öğrenen Ümeyye az bir fidye karĢılığında anlaĢarak hızlıca geri dönmeye çalıĢtıysa

642 _{Taberî, Târîh, III/531.}

643 _{Wellhausen, Arap Devleti, 202-203.} 644

Halîfe b. Hayyât, Târîh, s.187; Belâzürî, Fütûh, s. 401; Zehebî, Târîhu‟l-Ġslâm, V/316.

645 _{Taberî, Târîh, III/545.}

646 _{Belâzürî, Fütûh, 401; Taberî, Târîh, III/545; Ġbn A‟sem, Fütûh, VI/348; Ġbnü‟l-Cevzî, Muntazam, VI/143;}

Zehebî, Târîhu‟l-Ġslâm, V/318.

647

da Bükeyr daha önce gemileri yaktırmıĢ olmasından Ceyhun nehrini geçmek için gemiler bulmaya çalıĢtığı sırada vakit kaybetmiĢtir. Musa b. Abdullah‟ın üzerine gitmeyi de düĢünen Ümeyye, seferi yarıda keserek geri dönmek zorunda kalmıĢtır. Bükeyr ilk önce Ümeyye ile savaĢmıĢ ancak daha sonra istediği yere atanması Ģartıyla Ümeyye ile anlaĢmıĢtır. Ümeyye daha sonra onun kendisi aleyhine çalıĢacağını öğrenince Bükeyr, Ümeyye‟nin konağına girdiği sırada Ümeyye‟nin adamları tarafından tutuklanmıĢtır. Ümeyye onun hapsedilmesini emretse de daha önceden aralarında husumet bulunan Bahîr b. Verkâ onun üzerine atlayarak Bükeyr‟i öldürmüĢtür.648

Abdullah b. Hâzim‟den sonra Abdülmelik b. Mervân tarafından 74/693 yılında Horasan valiliğine atanan Ümeyye b. Abdullah649

döneminde bölgede istikrar sağlanamamıĢ, iç çekiĢmeler otoriteyi zayıflatmıĢtır. Bu nedenle Ümeyye‟nin 77/696 yılında Buhârâ ve Tirmiz‟e karĢı giriĢtiği hareket baĢarısızlıkla sonuçlanmıĢtır.650

Ümeyye b. Abdullah kendi oğlu Abdullah‟ı Sicistân valililiğiyle görevlendirdi. 74/693 yılında Abdullah Sicistân‟a ulaĢtığında daha önce öldürülmüĢ olan ilk Rutbîl‟den sonra kral olan Rutbîl ile savaĢmıĢtır. Aslında Rutbîl müslümanların saldırılarından korkuyordu. Bu sebeple Abdullah b. Ümeyye, Büst‟e ulaĢınca Rutbîl ona elçi göndererek bir milyon dirhemlik bir anlaĢma teklifinde bulunmuĢtur. Bu elçiyle birlikte Abdullah‟a da bir takım hediyeler ve köleler göndermiĢ, Abdullah, Rutbîl‟in bu teklifini “Eğer o Ģu çardağı altınla doldurmazsa, aramızda bir anlaĢma olmayacak” diyerek kesin bir Ģekilde reddetmiĢtir. Aldığı bu olumsuz cevap üzerine Rutbîl bölgeyi boĢaltıp onu iç kesimlere doğru çekmiĢtir. Yolları ve geçitleri tutarak Abdullah‟ın iĢini daha da zorlaĢtırmıĢtır. Bu sefer de Abdullah hiçbir Ģey almaksızın Rutbîl‟den geçitleri açmasını istediyse de Rutbîl bu teklifi kabul etmeyerek Abdullah‟ı Ģu Ģartlarda bir anlaĢma yapmaya zorlamıĢtır. Rutbîl Abdullah‟a “Üçyüzbin651

dirhemi sulh yoluyla alacaksın! Ayrıca vali olarak kaldığın sürece ülkemize karĢı savaĢmayacağını, yakıp yıkmayacağını taahhüt eden bir vesika yazacaksın” demiĢtir. Abdullah Rutbîl‟in bu isteklerini kabul ettiyse de daha sonra bu anlaĢmayı haber alan halife Abdülmelik, Abdullah b. Ümeyye‟yi valilikten azletmiĢtir.652

Ya‟kûbî ise diğer kaynaklardan farklı olarak Abdullah‟ın Rutbîl ile savaĢtığını ve onu öldürdüğünü nakletmektedir.653

Ayrıca Belâzürî‟ye göre

648 _{Belâzürî, Fütûh, s. 402.} 649

Taberî, Târîh, III/545.

650 _{Taberî, Târîh, III/608-610.}

651 _{Ġbn A‟sem ikiyüzbin dirhem olarak nakletmektedir. (bkz. Ġbn A‟sem, Fütûh, VII/74)} 652 _{Belâzürî, Fütûh, 386; Ġbn A‟sem, Fütûh, VII/74; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, IV/55.} 653

Ümeyye, Saîd b. Osman döneminde yapılan anlaĢmayı bozan Huttel halkının üzerine yürüyerek burayı yeniden fethetmiĢtir.654

75/696 yılında Abdülmelik, Saîd b. Eslem b. Zür‟a‟yı Sind‟e vali olarak göndermiĢtir. Ancak Hâris el-A‟lâkıyyân‟ın iki oğlu olan Muâviye ve Muhammed ona karĢı çıkarak onu öldürmüĢler ve bölgeyi ele geçirmiĢlerdir. Bunun üzerine Haccâc, Sind‟e Temîmli Müccâ‟a b. Si‟r‟i gönderdi. Müccâ‟a bu sınır bölgesinde üstünlüğü sağlayarak çeĢitli seferler düzenlemiĢtir. Bu seferler sonucunda Kandâbîl‟de bazı yerleri fethettikten bir yıl sonra Müccâ‟a, Mekrân denilen yerde vefat etmiĢtir.655

Haccâc b. Yusuf kendi kabilesinden Ubeydullah b. Ebû Bekre‟yi 78/697 yılında Sicistân valiliğine tayin etmiĢtir.656

Haccâc‟ın Ubeydullah‟ı Sicistân‟a vali tayin etmesinde Ubeydullah‟ın hem kendi kabilesinden olması hem de bölgeyi iyi tanıması etkili olmalıdır. Çünkü Ubeydullah b. Ebû Bekre 50/670 yılında Muâviye‟nin Irak‟da Ziyâd b. Ebîh valiyken Sicistân valisi Rebî‟ b. Ziyâd‟ın yerine tayin edilmiĢtir.657

Daha sonra 53/673 yılında bu görevden azledilmiĢtir.658

ĠĢte bu görevi sırasında Ubeydullah b. Ebû Bekre, bir orduyla 52/672 yılında Kâbil hükümdarı Rutbîl ile bir milyon dirhem karĢılığında anlaĢma yapmıĢtır.659