Çocukta Kavram Gelişimi Sürec

Çocuklarda kavram gelişiminin dört temel süreci, gruplama, genelleme, kavram kazanma ve sınıflama olarak sıralanmaktadır.

• Gruplama

Nesnelerin ve olayların gruplanması öğrenmeler için temel oluşturmaktadır. Çocuklar kendilerince ve gelişim düzeylerine uygun gruplamalar yapmaktadırlar. Bu, çocuğun kendiliğinden etkinlikleri gözlemlemesi sonucunda oluşur. Gruplama önemli ölçüde; çocuğun eğlence etkinlikleri, soru-cevap oyunu ve koleksiyon yapma merakından olumlu yönde etkilenmektedir. Piaget okul öncesi dönemde pek çok kavramın oluştuğunu, ancak çocukların bunları hiyerarşik olarak nasıl düzenleyeceklerini bilmediklerini göstermiştir.

İki-üç yaş grubu çocuklar birbiri ile ilgili objeleri gruplayamamaktadır. Dört- altı yaşları arasındaki çocuklar objeleri temel özellikleri olan renk, şekil, büyüklük ve işlevsellik esasına göre gruplayabilmektedirler. İşlem öncesi dönemin son

yıllarında çocuklar objeleri niteliklerine göre sınıflandırmalarına rağmen sınıf içeriği ve sınıflandırmanın hiyerarşisi ile ilişki kuramamaktadırlar. Bu durum Falowel’in (1985) bir örneği ile açıklanmaktadır. Çocuklara büyük bir çoğunluğu kırmızı ve birkaçı da beyaz olan bir demet çiçek gösterilerek “Demette daha fazla kırmızı çiçek mi?” yoksa “daha çok çiçek mi var?” olduğu sorulmuştur. İşlem öncesi dönem çocuğunun tepkisi daha fazla kırmızı çiçek olduğu yolundadır. Bu deney işlem öncesi dönem çocuğunun tüm sınıfa (çiçekler) konsantre olma becerisini gösteremediğini, belli bir duruma (renk) odaklanma eğilimine sahip olduğunu göstermektedir (Akt. Puckett ve Black, 2005, s.385).

• Genelleme

Kavramların veya ilkelerin yeni durumlara aktarılması olarak tanımlanmaktadır. Aktarma yeteneği, yeni durumlarca karşı karşıya kalındıkça gelişme gösterir. Okul öncesi dönem çocuklarında genelleme oldukça basittir. Çoğunlukla ilgilerini çeken bir durumun belirli özelliklerini temel alarak durumun içerdiği karmaşıklığın eksik bir biçimde anlaşılmasına dayanmaktadır (Bergen, 1988; Akt.Akman, 1995, s.44).

• Sınıflama

Sınıflama kavramı öğrenmenin en zor sürecidir ve yaklaşık yedi yaş civarında oluşmaktadır. Okul öncesi dönemde üç türlü sınıflama yeteneği vardır:

• 2-3 yaş döneminde tek öz niteliği sınıflama • 4 yaş döneminde dışarıda bırakıcı sınıflama • 5-6 yaş döneminde sistematik sınıflama

Sistematik sınıflamada nesneler, paylaştıkları ortak bir öz nitelik tarafından tanımlanmakta ve nesnelerin ilgisiz öz nitelikleri göz ardı edilmektedir (Anaokulu devresindeki bir çocuk köpekleri, atları ve çiçekleri gruplayabilir.). Etkili bir sınıflama sürecinde iki unsurdan söz edilmektedir. Biri figürleri öğrenme gücüdür ve bu bir grup objenin tüm ilgili algısal özelliklerini dikkate almayı, kelimelerin anlamlarını bilmeyi ve bellekte saklamayı gerektirmektedir. Diğeri ise, algıları

organize etme gücüdür. Bu güç gruplama sürecinde mantıksal ilkeleri kullanmayı gerektirir. Piaget, kavram geliştirmede figürlerin öğrenilmesinin önemini vurgulamaktadır. Vygotsky’ ye göre ise bu iki güç hep etkileşim halindedir. Kelime anlam bilgisi, objelerle ilgili bilgileri organize etme gücünü yansıtmaktadır. Sınıflama gücüyle bilgiler yönetilir ve objelerle ilgili algıları yetersiz olan bireyler yeterli bir sınıflama yapamaz. Belli ilkeleri seçme ve uygulama gücü yetersiz olan birey, objelerle ilgili çok zengin algılara sahip de olsa yeterli bir sınıflamada başarısız olmaktadır (Bergen, 1988; Akt.Arı vd., 1994).

Erken dönem ve geç dönem işlem öncesi çocukları arasındaki en önemli fark sınıfsal ilişkilendirmedir. Boyut, yükseklik ve renk parlaklığı gibi ilişkisel sıraya göre sıralama ya da sıra yapma becerisinde farklılıklar vardır. 2-3 yaş arası çocuklar genellikle nesneleri küçükten büyüğe doğru sıralayamazken, daha büyük işlem öncesi çocukları bunu başarmaktadırlar. İşlem öncesi çocuklar zihinsel olarak, objeleri ve fikirleri belli bir ilişki sırası ile yerleştirememelerine rağmen, somut objelerle bu işlevi yapmaktadırlar (Piaget ve İnhelder, 1956; Kami, 2000, 2003; Akt. Puckett ve Black, 2005, s.386-387)

Kavram öğrenme sürecinde bireyin, bilgi işlem sürecinde sınıflamalar yapması gerekmektedir. Bruner, kavram öğrenme stratejisi geliştirme konusunda, yaşa dayalı olarak gelişimin önemli olduğunu vurgulamakta, ancak bilişsel sınıflama işlemlerinde gelişim üzerinde durmaktadır. Bruner, uygun ortam ve deneme olanağı sağlanırsa çocuk her yaşta öğrenebileceği görüşünü savunmaktadır. Piaget ise, sınıflama yeteneğinin, gelişim sürecine dayalı olarak değiştiği görüşünü savunmaktadır. Nesne gruplarını gösteren zihinsel imajlar sınıf kavramları olarak tanımlanmaktadır. Küçük çocuklara farklı şekil ve renklerde bloklar verilerek bu nesneleri gruplandırmaları istenirse; çocuklar büyük olasılıkla bunları serileme veya dizileme şeklinde gruplamaktadır. Buna göre nesneleri gruplarken şekil yerine rengi kullanırlar. Daha büyük çocuklar ise hem şekil, hem de renge göre sınıflama yapabilmektedir. Okul öncesi ve ilkokul bir ve ikinci sınıftaki çocukların sınıfları ve alt sınıfları anlama yeteneklerinin yaşa bağımlı olduğu belirtilmektedir (Akman, 2002).

Çocuklar nesnelerin bazı özelliklerinin sıralandığını tecrübe ile öğrenirler. Kalemleri kısadan uzuna, meyveleri ağırdan hafife, bardakları büyükten küçüğe sıralarlar (Güven, 2000, s.86). Sıralama, nesnenin ölçülebilir özellikleri açısından diğer nesnelere oranla aynı, daha az veya daha çok olup olmadığının belirlemesi ve belirlenen sıraya göre nesnelerin düzenlenmesi olarak tanımlanmaktadır. Sıralama, karşılaştırmanın en üst seviyesi olup matematiksel sonuç çıkarma ve sayı sisteminin temelini oluşturmaktadır. Sıralamada çocuklar, nesneleri tek bir özelliğine göre derecelendirerek (çubukları uzundan kısaya doğru dizerek) ya da belirli özelliklerin ardışık bir düzende tekrarına dayalı olarak mantıksal bir düzenleme yapmaktadır (Aktaş Arnas, 2005, s.51).

Kavram öğrenme sürecinde çocuğun sınıflamalar yapması gerekir. Bruner bireyin kavram öğrenme stratejisi geliştirme konusunda, yaşa dayalı olarak gelişimin önemini vurgular ama bilişsel sınıflama işlemlerinde gelişim üzerinde durmamaktadır. Ona göre çocuk uygun ortam ve deneme ortamı sağlanırsa, her yaşta öğrenebilir. Piaget ise bireyin sınıflama yeteneğinin gelişim sürecine dayalı olarak değiştiği görüşünü savunur ve sınıflama yeteneğini şöyle sıralamaktadır:

• Algısal Sınıflama: Çocuk tek bir objeyi görür. Bütünüyle algısaldır, zihinsel bir işlem yapılmaz (2-3 yaş).

• Zihinsel Sınıflama: Çocuk soyutlamaya başlar. Objeleri bazı sıfatlara göre sınıflayabileceğini anlar (3-4 yaş).

• Çoklu Sınıflama: Objenin sınıflama yollarının birden fazla olduğunu anlar. Renkleri ve şekilleri farklılıklarına göre sınıflar (4-5 yaş). • Farklılıkları anlayarak sınıflama: Objelerin farklı özelliklerinin

olduğunu yavaş yavaş zihinsel olarak anlar (4-5 yaş).

• Kendi içinde sınıflama: Dört yaşın sonlarına doğru yukarıdaki sınıflamalar görülürken 5-6 yaşlarında çocuk gerçek sınıflamayı anlar ve grupları birbiri ile karşılaştırmaya başlar (Ülgen, 2004; s.132).

3. OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE KARŞILAŞILAN KAVRAMLAR VE