Çobanlığın Özelliklerini Anlatan Atasözleri

Çobanın iĢi ağır ve mesuliyetli bilinir. Çobanlık hakkında Özbeklerde “Çiftçi yağmurda dinlenir, çoban öldüğünde.” savı mevcuttur (Tacemen, 2001: 736). Hayvancılıkla uğraĢan insanların bugün de çalıĢmayayım, iĢe gitmeyeyim gibi bir yaklaĢımları olamaz. Çünkü bir çoban, onlarca hayvandan sorumludur. Her gün, bir kaç defa hayvanların doyurulması, sulanması, bakımının yapılması gerekir. Bu durum, sürü var olduğu sürece devam edecektir.

“Çobanın değneği sürüdeki koyunların arkada kalanları üzerinde olur.” (Üçer, 2011: 260) bu atasözü, iĢlerinde geri kalanların, anlayacağı Ģekilde yönlendirilmesi gerektiğini belirtir. Ġyi çoban sürüsüne göz kulak olmalıdır. Sürüsünü tastamam yerine kavuĢturmak için hasta, yaĢlı ya da erçel hayvanları gözetim altında tutmalıdır. Çoban, bunu yaparken değneğini kimi zaman yönlendirici ve destekleyici olarak kullanır; kimi zaman da cezalandırıcı olarak kullanır. Kötü neticelenen bir iĢin cezasını, iĢi yaparken en geride kalanın çekeceği de anlatılır.

“Çobanın iyisi altı ay durur.” bazı mesleklerin, meslek sahipleri baĢarılı olsa bile, uzun süre yapılamayacağını anlatmak için kullanılır (Yıldız, 2011: 219). Çobanlık zor mesleklerdendir. Dağda, sıcakta, soğukta sorumlulukları fazla olan bu iĢe çok uzun süre dayanabilmek kolay değildir. Çobanlar, dönemsel olarak tutulur. Bir yıllık anlaĢmalar yapılmaz.

“Uyanık çoban, kurdun kısmetini keser.” (Çay, 1990: 78), “Yüğrük (ayağı çabuk) çoban kurdun nasibini elinden alır.” (Üçer, 2011: 255) çobanın maharetinin sürü için çok önemli olduğunun belirtildiği bu atasözünde, çobanların tembel, uykucu olmaması gerektiğini belirtir.

139

“Aba derviĢin, kebe26

çobanın.” (Türk Atasözleri ve Deyimleri I, 2001: 3) her mesleğin kendisiyle bütünleĢmiĢ araç-gereçleri vardır. Çobanlar için de keçe çok önemlidir. Onları soğuktan, yağmurdan koruyan ve geceleri yatmakta kullandıkları keçe, çobanlar için vaz geçilmezdir.

Türk dünyasına mensup insanların hayata, tabiata ve insana bakıĢlarını Ģekillendiren dünya görüĢlerini atasözlerine yansıtırken yaĢamlarında kıymetli bir yer bulan göçebelik ve bununla birlikte çobanlık önemli bir yer tutmuĢtur.

Azeri atasözünde “Çobanın yasdığı yastı gayalardır.”, “Molla isen eliften baĢla, esnaf isen yalan baĢla, reçber isen tarlayı üçle, çoban ise dağda kıĢla.”, “Çoban dağlarda olur.” (Yıldız, 2011: 219-220) bu atasözlerinde çobanlığın nerede yapıldığı anlatılırken hayat Ģartlarını yapılan iĢin etkileyeceği anlatılır. Her mesleğin icra edildiği bir ortam vardır. Çobanların meskeni de dağlardır.

Atasözleri, keĢfedilmiĢ gerçekleri dile getirirler. Atasözü izlenim ve denemeler aracılığıyla idrak edilmiĢ gerçekleri ifade yollarından birisidir. “Ay ayakta, çoban yatakta, ay yatakta çoban ayakta.” (Aksoy, 1971: 151) tecrübeli çobanlar, iĢini yaparken yıldızlara ve ayın konumuna göre hareket eder. Sürüye iyi bakabilmeleri için kendi uykularına dikkat etmelidirler. YanlıĢ zamanda uyumak, çobanın sürüsünü kaybetmesine ve kurdun sürüye girmesine yol açabilir. Ay çıkmıĢken, etraf aydınlıkken sürüye hırsız girmez. Çoban ay ıĢığı varken rahatça uyuyabilir. Ay ıĢığı yokken çobanın tehlikelere karĢı daha dikkatli olması gerekir.

“Kösemeni usta olan sürünün çobanı zengin olur.” iĢini iyi yapan insanlarla çalıĢan kiĢilerin baĢarılı olacağını anlatmak için kullanılır (Yıldız, 2011: 218). Kösemen, sürünün en önünde giden, sürüyü hareket ettiren baĢkoyunudur. Çoban, kösemen koyunu iyi eyitmiĢse rahat eder.

“Sığırtmaç kocayınca buzağı güttürürler.” YaĢlandığı veya bazı iĢleri yapamaz duruma geldiği için daha basit, daha kolay iĢler verilen kiĢiler için kullanılır (Yıldız, 2011: 217). BüyükbaĢ hayvanlarla uğraĢmak yorucu bir iĢtir. Bu iĢlerin üstesinden gelmek için genç ve hareketli olmak gerekir. YaĢlı insanların yapabileceği bir iĢ değildir.

“Çoban köpeğine hoĢt demez.”, Özbeklerde “Ġt çopannin gulayı.”, “Ġt çopannin yoldaĢi.” (Yıldız, 2011: 218-219), iĢini yaparken kendisine destek olan yardımcılarını

üzmeyen, onlarla dertleĢip onları kollayan kiĢiler için kullanılır. “Köpek çobanın can yoldaĢı, keçi koyunun yar yoldaĢı.” (Yanar, 1997: 15) Çobanlar, köpeğini güzel eğitmelidir. Sürüyü yalnız bırakmasına yol açacak davranıĢlardan uzak durmalıdır. Çünkü iyi bir çoban köpeği, sürüyü birçok tehlikeden korur. “Yörük dediğin atından, çoban dediğin itinden belli olur.” atasözü köpeğin çoban için ne ifade ettiğini ortaya koymaktadır.

“Çingeneden çoban olmaz, Yahudi‟den pehlivan.” (Küçük, 2004: 34), “Kurttan çoban olmaz.” (Türk Atasözleri ve Deyimleri II, 2001: 79) her iĢin bir uzmanlık istediğini vurgulayan bu atasözlerinde, iĢi ehline vermenin gerekliliği vurgulanır. Çobanlık liyakat isteyen bir meslektir. Tecrübeyi, bilgiyi ve sabrı gerektirir.

“Ġyi çoban kovulmaz, iyi gelin dövülmez.” (Üçer, 2011: 260) iĢinin ehli çoban, sürüsünü iyi otlatır ve bakımını da iyi yaparsa sürü sahibi memnun olacağı için çobanını değiĢtirmez.

“Ġyi çobanın elinde uyuz çebiĢ erkeç olur.”, “Koyunu çoban gibi kırkmalı, kurt gibi yıpratmamalı.”, “Çoban güttüğü goyunun huyunu bilir.”, Karaçay-Malkar Türkçesinde “Ġgi koyçunun tört közü bolur.” iĢini iyi yapan, verilen iĢin üstesinden gelebilen kiĢiler için kullanılır (Yıldız, 2011: 217). Çobanlar iĢine dört elle sarılırsa, hayvanlar sağlıklı olur. Onlara zarar gelmez. Ġyi çoban, hayvanlarını tanır ve onlara iyi davranır.

“Çoban dayağı ile gelin ayağı ile.” Güney Azerbaycan Türkçesi‟nde “Gelin ayağinen çupan degenegiynen.”(Çobanoğlu, 2004: 183), “Çoban asasıyle, çiftçi mesesiyle.”, “Çoban dayağı ile gelin duvağı ile.”, “Çobanın çelteği kendinden gerek.” (Yıldız, 2011: 220) atasözleri çobanlığın en önemli araç-gereçlerinden olan değneğin, çobanlık mesleğinin icrasında ipuçları vermektedir. Değnek, çobanlığın tamamlayıcısı ve belirleyicilerindendir. Ġyi çoban, değneğiyle hayvanlara zarar vermez. Değnek, hayvanları yönlendirmek ve korumak içindir. Kötü çoban, koyunlara zarar vererek kendisini ele verir.

“Verme malın acemi çobana, getmesin malın yabana.” (Özdemir vd. 2013: 445) her iĢte olduğu gibi çobanlıkta da tecrübe çok önemlidir. Çobanlık, zamanla öğrenilebilecek bir iĢtir. Gerekli deneyime sahip olmayan kiĢilere teslim edilecek sürünün güvenliği tehlikededir.

“Köpeğine pay, çobanına bal verenin koyununu kurt, kuzusunu kuĢ kapar.” (Yanar, 1997: 181) atasözünde insanlara gereğinden fazla iyi davranmak, yapılması

141

gereken iĢlere engel olacağı anlamı taĢır. Çobanların iĢi zordur, zor Ģartlarda mesleklerinin gerektirdiklerini yeri getirirler. Bu sırada çobana aĢırı kıymet verilmesi, el üstünde tutulması onu Ģımartır ve asli vazifesini yerine getirmesine engel olur.

“Çoban güttüğü, çırak durduğu kadar alır.” (Türk Atasözleri ve Deyimleri I, 2001: 82) “Hoca okuttuğu kadar, çoban güttüğü kadar.” burada her iĢin bir karĢılığı olduğu anlatılmak istenmiĢtir. Çobanlıkta yapılan iĢin karĢılığı hak olarak ifade edilir. Çoban hakkı belirlenirken, çobanlık yapılacak süre esas alınır.

“Çoban çok olursa koyunlar haram ölür.”, “Çoban çok olanda goyunu gurt yer.”, “Bir sürüye bir çoban.” bir iĢin ustaları aynı iĢte bir araya gelince anlaĢamaz ve iĢ layıkıyla yapılamayıp ziyan olur anlamında kullanılır (Yıldız, 2011: 225). Bir çobanın güdebileceği koyun sayısı bellidir. Sürüde gereğinden fazla çoban varsa, bunların lafa dalmaları sonucunda sürünün baĢına olmadık iĢler gelebilir.

“Çobana keçi, koyunu, oğlan baba huyunu gütmek gerek.”, “Çoban olan koyun güder, oğul babanın huyun gütmek gerektir.” (Çay, 1990: 72) insanlar içinde bulunduğu hayat Ģartlarının etkisinde kalır ve büyüklerinden gördüğünü yapar. Çobanın çocuğu da hayvan gütmesini bilir. Çobanlık çocuk yaĢlarda öğrenilmeye baĢlanır. Kuzu güden çocuklar, zamanla babalarının yaptıklarını görerek usta çırak iliĢkisinde olduğu gibi çobanlığın ayrıntılarını öğrenirler.

Yukarıdaki baĢlıklar içerisine koyamadığımız farklı anlamlar içeren bazı atasözlerimiz de mevcuttur. Bunlara Ģu atasözleri örnek olarak verilebilir:

Atasözleri, içinde doğup icra edildikleri ve bir anlamda da Ģekillendirdikleri toplumu ayakta tutan sosyal değerleri yansıtırlar. Kırım atasözünde “BaĢka ilnin sultanı olgance, ozü ilinnin çobanı ol.” (Özkul, 2004: 136). Ġnsanlar, vatanlarından uzakta rahat Ģartlarda yaĢasalar bile, memleket hasreti çekerler. Gurbette zengin olmaktansa, doğup büyüdükleri vatanlarında çoban olmak daha tercih edilir bir durumdur. Burada çobanlığa bile razıyım anlayıĢı, çobanlığın toplumda değer verilmeyen bir meslek olduğu anlamına gelir.

“Baba evi sığırcı (sığır çobanı), kızı ondan umucu.” evlenen kızların baba evleri yoksul olsa bile kızların, baba evinden hediye umdukları anlamında kullanılır (Üçer, 2011: 255) Çobanların yoksul kimseler olduğunun göstergesi olan atasözlerindendir.

Atasözlerinin ortaya çıkmasında günlük hayat ve bu hayat içinde cereyan eden hadiseler çok önemlidir.

“Çoban demiĢ günüm bitti, hiç dememiĢ ömrüm gitti.” (Orhan, 1959: 17) insanlar, aynı iĢleri yaparken farkında olmadan ömürlerini de tüketirler. Sürüsünü kurda kaptırmadan, yardan uçurmadan, suya düĢürmeden o gün görevini layıkıyla yapan çoban, “günüm geçti” diye sevinir. Yapılması gerekenler bittiğinde o günü sağ salim geçiren çobanlar, iĢlerini bitirirken ömrünü de tükettiklerinin farkında değildir.

Her ulusun atasözleri, kendi varlığının ve benliğinin aynasıdır. Atasözlerinde bir ulusun düĢünceleri, yaĢayıĢları, inanıĢları, gelenekleri görülür. Atasözleri, ulusların zekâlarındaki keskinliği, hayallerindeki geniĢliği, duygularındaki inceliği belirten en değerli örneklerdir. Her atasözü, kendi ulusunun damgasını taĢır (Aksoy, 1971: 27). Çobanlıkla ilgili atasözlerinde de Türklerin hayatında önemli bir yere sahip hayvancılığa bağlı tecrübeler, atasözleriyle kalıcı hale getirilmiĢtir.

Çobanla ilgili yargılar, olaylara göre farklılık göstermektedir. Bazı atasözlerinde olumsuz özelliklere sahip olan çobanlar, bazı atasözlerinde ise olumlu yönleriyle karĢımıza çıkarılmıĢtır. Duruma göre atasözlerinde çobanın sadece bir yönü vurgulanmıĢtır. Çobanın yer aldığı atasözlerinin hayatın her alanıyla ilgili olduğunu görmekteyiz. Bu da çobanlığın toplumun dıĢında bir meslekmiĢ gibi algılanmasının yanlıĢ olduğunu gösterir.