Emir çekim

Fiil çekimi sisteminde ayrı bir yeri olan emir çekiminde birinci teklik ve çokluk kişinin varlığı bilim çevrelerinde artık tartışılmıyor (Ercilasun 1994/505: 3-9). İrdelenmesi ve gramer kitaplarına girmesi gereken husus, metinlerden alınmış örneklere dayanarak bu çekimin görev ve işlevlerinin gösterilmesidir.

Zaman boyutunda gelecek zaman diliminde yer alan emir çekimi, asıl görevinin dışında bağlama göre dilek, istek, gereklilik, görülen geçmiş zaman ve gelecek zaman görevlerinde kullanılır (dil bilimci bakış açısıyla görünüşü sergiler). Emir çekimindeki bazı kelimelerin kalıplaşmış sözler ve deyimler kurdukları, ayrıca, cümle dizilişinde bağlayıcılık görevi üstlendikleri bilinmektedir.

Emir çekimi; açıklama, akıl verme, alay, amaç, azarlama, beddua, dikkat çekme, dua, endişe, güven, hayret, ihtar, ihtimal, incelik, isteklendirme, kabullenme, kaçınılmazlık, kararsızlık, kızgınlık, kuvvetlendirme, küçümseme, merak, meydan okuma, öfke, öğüt, önemseme, özetleme, saygı, sitem, sonuç, şart, şaşkınlık, tahmin, tavsiye, tehdit, teklif, telkin, tembih, tercih, tereddüt, teselli, umursama, uyarı, ümit, üsteleme, yakınma, yalvarma, yasaklama, yemin, yerme, yönlendirme, yüreklendirme… gibi pek çok işlev ifade edebilmektedir.

Sonuç

Amaç Türkçenin ifade gücünü ve zenginliğini ortaya koyabilmek için bir bildiri sınırları içinde fiil çekimlerinin çeşitliliğini ve sistemin inceliklerini irdeleyebilmektir. Fiil çekimlerindeki özellikleri ve güzellikleri görüp öğretebilmek için sistemi şekil-görev-işlev- anlam bütünlüğü çerçevesinde değerlendirmek gerekmektedir. Bu bakış açısıyla yürütülen çalışmada zarf-fiille kurulmuş birleşik çekimler (tezlik, yeterlilik, yaklaşma, sürerlik) hariç, otuz dört çekimin görev ve işlevleri irdelenmiştir.

Başlangıçta sadece bitmişlik-bitmemişlikten ibaret olup zamanla başka dillerin özellikleri göz önünde bulundurularak bilim insanlarının eklemeleriyle genişletilip kuram süreci tamamlanmış olan görünüş, Türkçe için hâlâ yeterli değildir. Görünüş, tercümedeki anlam- işlem tersliği bir yana, Türkçenin zengin ifade imkânlarını karşılayabilmekten hayli uzak görünüyor. Görünüş yerine çok daha kapsamlı olan görev teriminin kullanılması, Türkçenin yapısına ve işleyişine çok daha uygun düşmektedir.

Kip ve kiplik yerine işlev teriminin benimsenmesi hem terim karmaşasını önleyecek hem de öğretimde kolaylık sağlayacaktır. Türkçenin işleyişine uygun görev ile işlev ikilisi, yalnızca fiil çekimlerinde değil, dil bilgisinin pek çok alanında kullanılabilecektir. Fiil çekimi dışından bir örnek: Çalışmaktan eğlenmeye zaman bulamıyoruz cümlesinde –tan çıkma hâli eki zarf görevindedir, sebep işlevindedir.

Dil, kısaca ‘anlaşma aracı’ olduğuna göre, klasik gramercilerin dil bilimi bakış açısını anlamaları, dil bilimi uzmanlarının da anlaşılır bir dil kullanmaları beklenmektedir.1

Dünyadaki dil bilimi gelişmelerine yabancı kalmadan ve fakat dilimizin özelliklerini de göz önünde bulundurarak Türkçe düşünüp, metin taramasına dayalı örneklerden hareketle ve Türkçe terimlerle fiil çekimi konusunun irdelenmesi gerekmektedir.

Kaynakça

Acarlar, Kevser (1969), “Fiil Kiplerindeki Anlam Kaymalarının Sebepleri”, Türk Dili, 213: 250-254.

1 _{Gramerci-dil bilimci karışımı üslupla yazılmış bir makalenin sonuç paragrafını künyesiz ve yorumsuz} olarak dikkatlerinize sunuyorum:

“Sonuç

Hareket veya olayın kendisi (hareket, olay merkezli olma) yahut anlatıcının (olayın safhalarıyla da irtibatlı olarak) harekete, olaya bakış, onu algılayış, ifade tarzı, kısaca, anlatıcının kendisi (anlatıcı merkezli olma) dolayısıyla farklı fiiller vasıtasıyla aynı morfo-sentaktik görevle aynı hareket veya olayın anlatılması ekseninde kurulmuş olmaları hasebiyle perifrastik çiftler olarak tanımlamayı uygun gördüğümüz bu tür yapıların aralarındaki anlam ayırtısını ve esas veya tâlî şekil olarak semantik hiyerarşiyi belirleyen hususların birleşiklerde görev alan fiillerin kılınış farklılıkları, gerçekleşme biçim ve tarzları yanında diyalektal kullanım ile birlikte anlatıcının olay karşısında gösterdiği tercih dolayısıyla ortaya çıkan anlatım tarzı etrafında kümelendiğini söylemek mümkündür. Ne var ki, bunlarla birlikte, bir makale sınırları içerisinde bir kaç örneği etrafında ele almaya çalıştığımız bu hususların daha etraflı bir incelemeye ihtiyaç duyduğunu da ifade etmekte, ayrıca, fayda buluyoruz.”

Akçataş, A. (2005), Türkiye Türkçesinde Cümlede Süreye Bağlı Zaman -Bakışta Kılınış-, Afyonkarahisar: Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Vakfı Yay.

Akçataş, Ahmet (2004), “Cümlede Zaman”, V. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004), Ankara 2004: 97-103.

Aksan, D. (1977), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I, II (1980), III (1982), Ankara: TDK Yay.

Aksan, D. vd. (1976), Sözcük Türleri I, II (1977), Ankara, TDK Yay.

Aksan, Doğan (1971), Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana çizgileriyle), Ankara: DTCF Yay.

Aslan, Sema (2012), “Türkiye Türkçesinde Ol- Yardımcı Fiilli Yapıların Görünüş- Zaman Bildirimindeki İşlevleri”, Bilig, Güz, 63: 11-30.

Aydemir, İ. Ahmet (2010), Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi, Ankara: Grafiker Yay. Bacanlı, E. (2009), “Türkçede Fiil, Slav Türü Bitmiş Görünüş Bildirebilir mi?”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6/1: 43-58.

Bacanlı, Eyüp (2008), “Türkiye Türkçesindeki -miş Ekinin Dolaylılık ve Dolaylılık- Dışı Kullanımlarında Zamansal Atıf”, Bilig, 44: 1-24.

Banguoğlu, Tahsin (1974), Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay. Banguoğlu, Tahsin (1974), Türkçenin Grameri, İstanbul: Baha Matbaası.

Barutçu-Özönder, F. Sema (1999), “Türk Dilinde Fiil ve Fiil Çekimi”, Türk Gramerinin Sorunları II: 56-64, TDK Yay.

Bassarak, Armin (1997), “Türkçe Zaman Kiplerinin Doğallık Dereceleri”, TDAY 1995: 31-36.

Benzer, Ahmet (2012), Türkçede Zaman, Görünüş ve Kiplik, İstanbul: Kabalcı Yay. Benzer, Ahmet (2010), “-sA Ekinin İşlevleri ve Dilek-Şart Ayrımı”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay., 28: 131–140.

Bilgegil, K. (1964), Türkçe Dilbilgisi, Edebiyat Bilgi ve Teorilerine Giriş, Ankara: Güzel İstanbul Matbaası.

Bozkurt, Fuat (1995), Türkiye Türkçesi, İstanbul: Cem Yay.

Bulak, Şahap (2011), “-sA Ekinin İşlevleri”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay., 46: 25-38.

Bulak, Şahap (2011), “Tarihî ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Şart Kipi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay., 30: 71- 97.

Canbulat, Mehmet (2004), “Dil Bilimi Açısından Zaman ve Dil”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004), 2004: 563-571.

Delice, İbrahim (2012), “Türkçede Fiil Çekimlerine Yeni Bir Bakış”, VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 24-28 Eylül 2012.

Demir, Sema (2009), “-mAlI”nın Emir ve İstek Bildirme İşlevi Üzerine”, International Journal of Central Asian Studies, 13: 217-230, Seoul.

Dilâçar, A. (1971), “Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi”, TDAY 1971: 83-145.

Dilâçar, A. (1974), “Türk Dilinde ‘Kılınış’la ‘Görünüş’ ve Dilbilgisi Kitaplarımız”, TDAY 1973-1974: 159-171.

Dolunay, Salih Kürşad (2012), Türkiye Türkçesinde Zaman, Ankara: Berkan Yay. DTS= Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara 1949, TDK Yay.

Ediskun, H. (1963), Yeni Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi. Eker, Süer (2003), Çağdaş Türk Dili, 2. bs., Ankara: Grafiker Yay.

Ercilasun, Ahmet B. (1994), “Türkçede Emir ve İstek Kipi Üzerine” (Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı 22-23 Ekim 1993’ten), Türk Dili, Ocak 1994, 505: 3-9.

Ergin, M. (1958), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: İÜEF Yay.

Erkman-Akerson, Fatma (1994), “Türkçe Yüklemde Görünüş, Zaman ve Kip”, VIII: Dilbilim Kurultayı 1994, İstanbul: İletişim Fakültesi Yay.

Gabain, A. von (1953), “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, Türk Dili Belleten – 1953: 16-28. Gencan, T. N. (1974), “Geniş Zaman Kipi”, Türk Dili, 268: 325-330.

Gencan, T. Nejat (1973), “Türkçede Geniş Zaman Kipi”, Birinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul.

Gencan, T.N. (1979), Dilbilgisi, 2. bs., Ankara: TDK Yay. Gülensoy, Tuncer (2000), Türkçe El Kitabı, Ankara: Akçağ Yay.

Gülsevin, G. – E. Boz (2004), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.

Gülsevin, G. (2002), “Eski Türkiye Tükçesinde ‘İstek Kipi’ Üzerine”, İlmî Araştırmalar, 13: 35-50.

Gülsevin, Gürer (2000), “Türkiye Türkçesindeki Zaman ve Kip Çekimlerinde Birleşik Yapılar Üzerine”, TDAY 1996: 215-224. Ankara: TDK Yay.

Güneş, Sezai (1997), Türk Dili Bilgisi, 3. bs., İzmir: DEÜ Yay.

Hatiboğlu, Vecihe (1972), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Akara: DTCF Yay. Hengirmen, M. (1997), Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Engin Yay.

İlker, Ayşe (2013), “Türkçede Zaman Adlandırmaları”, III. Ege Bölgesi Dilcileri Sürekli Çalıştayı (12-13 Nisan 2013), Muğla Üniversitesi.

Johanson, Lars (1971/2016) Aspekt im Türkischen, Sweden: Uppsala University; Türkçede Görünüş, Çev. Nurettin Demir, Ankara: Grafiker Yay.

Kabaağaç, Sina – Erdal Alova (1995), Latince/Türkçe Sözlük, İstanbul: Sosyal Yay. Karaağaç, G. (2012) Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yay.

Karabağ, İmran (2000), “Türkçede Kip ve Kiplik Olgusu”, Türk Dili Dergisi

Karademir, Fevzi (2009), “-mA Olumsuzluk Biçimbiriminin „Kip‟le İlgisi ve Olumsuz Fiil Çekimlerinin Adlandırılması Sorunu”, Turkish Studies, 4/3: 1343-1374.

Kocaman, A. (1983), “Türkçede Kip Olgusu Üzerine Görüşler”, TDAY Belleten 1980- 1981: 81-85, Ankara: TDK Yay.

Koç, Nurettin (1990), Yeni Dilbilgisi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Korkmaz, Z. (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.

Korkmaz, Z. (1998), “Türkçede Birleşik Fiiller ve Anlam Kaymaları”, Türk Dili, 559: 3- 14.

Korkmaz, Z. (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), 2. bs. (2007), Ankara: TDK Yay.

Korkmaz, Zeynep, “-sa/-se Dilek-Şart Kipi Eklerinde Bir Yapı Birliği Var mıdır?”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 160-167, Ankara, 1995.

Kükey, Mazhar (1972), Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller, Ankara: Ongun Kardeşler Matbaası.

Mansuroğlu, M. (1953), “Türkçede –mIş Ekinin Fonksiyonları”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı: 345-350.

Önen, Yaşar – C. Z. Şanbay (1993), Almanca-Türkçe Sözlük 1-2, (Hzl. Vural Ülkü), Ankara: TDK Yay.

Öner, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: TDK Yay.

Özdemir, Emin (1968), “Türkçede Fiillerin Çekimlenişine Toplu Bir Bakış”, TDAY 1967: 177-203.

Şahin, Hatice (2004), “Birleşik Çekimli Fiillerin Zaman ve Anlam Açısından Gösterdiği Çeşitlilikler”, Zeynep Korkmaz Armağanı: 381-392.

Şahin, Hatice (2005), “Türkçede Zaman Belirleyicileri ile Kip ve Zaman Eklerinin Uyumu”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir: Kanyılmaz Matbaası, s. 649-654.

Şahin, Hatice (2006) “Türkçede Şimdiki Zaman Eklerinin Zaman Belirleyicilerle Kullanımı”, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 7, S. 11, s. 213-221, Bursa: UÜ Fen-Ede. Fakültesi Yay.

Tekin, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Yay. Topaloğlu, Ahmet (1989), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yay.

Torun, Yeter (2013), Türkçede Gelecek Zaman ve Kiplik Özellikleri, Adana: Karahan Kitabevi Yay.

Türkyılmaz, Fatma (1999), Tasarlama Kiplerinin İşlevleri, TDK.

Uğurlu, M. (2003), “Türkiye Türkçesinde Bakış” (“Aspektotempora ”), Türkbilig 2003/5: 124-133.

Uzun, N. Engin (1998), Dilbilgisinin Temel Kavramları, Türkçe Üzerine Tartışmalar, Ankara.

Üçok, Necip (1947), Genel Dilbilim (Lengüistik), Ankara: DTCF Yay.

Üstünova, Kerime, “Dilek Kiplerinde Zaman Kavramı”, Türk Dili, Türk Dil Kurumu Yayınları, C. LXXXVIII, S. 635, s. 678-686, Ankara, 2004.

Vardar, B. vd. (1978), Başlıca Dilbilim Terimleri, İstanbul: İÜ Yabancı Diller Yüksek Okulu Yay.,

Vardar, B. vd. (1980), Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, TDK Yay.

Vardar, B. vd. (2007), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yay. Yaman, Ertuğrul (1999), Türkiye Türkçesinde Zaman Kaymaları, TDK.

Yücel, Bilâl (2002), Mahmud Paşa: Adnî Divanı, Ankara: Akçağ.