Çek Türleri

Çekler, düzenleyenin tacir olup olmama durumuna ve hamiline düzenlenmesi açısından sınıflandırılmaktadır. Buna göre:

2.3.2.1.2.1. Tacir çeki

Türk Ticaret Kanunu’nda tacir çeki kavramına yer verilmediği gibi, bu Kanun acısından tur oluşturan çekler bakımından tacir çeki ile tacir olmayan kişilere ait çekler arasında bir fark da bulunmamaktadır. Tacir çeki kavramı ilk defa 5941 sayılı Çek Kanunu’nda düzenlenmiştir ve tacir çeki ile tacir olmayanlara ait çekler birbirinden ayırt edilmiştir (Kılçık, 2011: 57).

Tacir çeki ve tacir olmayan çeki bazı batı ülkelerinde kendiliğinden ayrılmıştır. Bu ayrımın sebebi o ülkelerde şirketlerin kendi çeklerini bastırabilme imkânına sahip olmalarıdır (Kılçık, 2011: 57).

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının 2010/2 sayılı Tebliğinde, Tacir çeklerde zemini lacivert (renk kodu: PANTONE 314 U) olan çerçeve içerisinde beyaz renkte (negatif görüntü) ve büyük harflerle “TACİR” ibaresi yer alır (Kılçık, 2011: 66).

2.3.2.1.2.2. Tacir olmayan çek

Tacir olmayan kimselerin kullanmak zorunda olduğu çek turudur. Örneğin apartman veya site yönetimleri tacir olmadıklarından bu kişilere “tacir olmayan çeki” verilmesi gerekmektedir (Web: http://www.tbb.org.tr/Dosyalar/Yasal_Duzenlemeler/ Cek_Kanunu_Tasarisi /Cek_Kanunu_Degerlendirme_08012010.pdf adresinden 20 Temmuz 2012‘de alınmıştır). Tacir olmayan kişiye, tacir kişiye verilecek çek karnesi veren banka görevlisi için adli para cezası getirilmiştir (5941 sayılı Çek K. m. 7/1,2,3).

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının 2010/2 sayılı Tebliğinde, Tacir olmayan kişi çeklerinde zemini yeşil (renk kodu: PANTONE 384 U) olan çerçeve içerisinde beyaz renkte (negatif görüntü) ve büyük harflerle, “TACİR OLMAYAN” ibaresi yer alır (Kılçık, 2011: 66).

2.3.2.1.2.3. Tacir hamiline ve tacir olmayan hamiline çek

Hamiline yazılı çekler en kolay devredilebilen çeklerdir. Herhangi bir ciroya dahi ihtiyaç kalmaksızın çek yaprağının teslimi ile el değiştirebilmektedir. Böylece, çekin devredildiği kişilerin kimler olduğunun tespiti imkânı kalmamaktadır. Bu durum ise, vergi denetiminde güçlükler yaratmakta ve kayıt dışı işlem surecinin izlenmesini imkânsız kılarak kayıtlı dışı ekonominin islemesine katkı sağlamaktadır (Kılçık, 2011: 64).

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının 2010/2 sayılı Tebliğinde, Hamiline düzenlenen tacir çeklerinde zemini kırmızı (renk kodu: PANTONE Warm Red U) olan çerçeve içerisinde beyaz renkte (negatif görüntü) ve büyük harflerle, “HAMİLİNE” ifadesi ikinci satırda olmak üzere, “TACİR HAMİLİNE” ibaresi yer alır. Ayrıca bu tür çekler, lehtar ismi için ayrılan kısımda “HAMİLİNE” ibaresi yer alacak şekilde bastırılır (Kılçık, 2011: 67).

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının 2010/2 sayılı Tebliğinde, Hamiline düzenlenen tacir olmayan kişi çeklerinde zemini kahverengi (renk kodu: PANTONE 168 U) olan çerçeve içerisinde beyaz renkte (negatif görüntü) ve büyük harflerle, hamiline ifadesi ikinci satırda olmak üzere, “TACİR OLMAYAN HAMİLİNE” ibaresi yer alır. Ayrıca bu tur çekler, lehtar ismi için ayrılan kısımda “HAMİLİNE” ibaresi yer alacak şekilde bastırılır” (Kılçık, 2011: 67).

Vergi inceleme denetimlerinde kolaylık sağlamak ve hamiline yazılı çeklerin sakıncalarını ortadan kaldırmak amacıyla, hamiline yazılı çeklerin renkleri ve boyutları farklılaştırılmış, hamiline yazılı çek defteri alabilmek için ayrı bir çek hesabı açtırılması zorunlu kılınmış, bankalara hamiline çek hesabı hareketlerini dönemsel olarak gelir idaresi başkanlığına bildirme yükümlülüğü getirilmiştir. Hamiline yazılı çeki hem tacirler hem de tacir olmayan kişiler kullanabilir. Hamiline yazılı çek keşide edebilmenin şartı hamiline çek hesabı açtırmış olmaktır. Eğer kişi tacir ise ve hamiline çek düzenlemek istiyorsa tacir hamiline çek hesabı açtırmak zorundadır. Hesap açtıracak kişi tacir değilse, sadece hamiline çek hesabı yeterlidir. Aynı şekilde eğer, tacir kişi adi işleri için hamiline çek kullanmak istiyorsa yine sadece hamiline çek hesabı açtırmak durumundadır. Dolayısıyla tacir bir kişi iki ayrı hamiline çek hesabı açtırmak zorunda kalabilir (Web: http://iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/1225/ file/5.pdf adresinden 12 Temmuz 2012‘de alınmıştır).

2.3.2.1.2.4. Döviz çekler

Türkiye'de yukarıda belirtilen ve Türk Lirası üzerinden işlem gören çek türlerinin yanı sıra döviz çekler de kullanılabilmektedir. Merkez Bankası tarafından çevrilebilir olan yabancı paralar üzerinden düzenlenen çekler, ya bankalarca çekin lehtarına iştira edilir (ödenir) ya da tahsile alınarak önce çeki keşide eden bankadan tutarı tahsil edilir sonra müşteriye ödenir. Döviz çekler seyahat çekleri ve Euro çeklerdir.

2.3.2.1.2.4.1. Seyahat çekleri

Yabancı paralar üzerinden düzenlenmiş başlıca çek türlerinden olan seyahat çekleri işadamlarının ve turistlerin yanlarında para taşımalarından kaynaklanan zorlukları ve tehlikeleri önlemek amacıyla bazı itibarlı yabancı banka ve kuruluşlar tarafından muhtelif kupürlerde tedavüle çıkarılan çeklerdir. Türkiye'deki bankalar konvertibl (çevrilebilir) paralar üzerinden düzenlenmiş seyahat çeklerini kabul etmektedirler (Kirdaban, 2005: 10).

Seyahat çekleri, bu çeki satın alırken üzerini imzalayan şahsın emrine tanzim edilmiş niteliktedir. Çeki başka bir şahıs kullanamaz. Ancak çek sahibi ikinci bir imza ile çeki ödeme yetkisi bulunan banka veya üçüncü bir şahsa ciro ederek karşılığını tahsil eder. Çeki satan banka veya kuruluş kurallara uygun şekilde işlem yapılması durumunda çekin karşılığını ödemektedir (Kirdaban, 2005: 10).

2.3.2.1.2.4.2. Euro çekler

Euro çek sistemi çeklerle çek garanti kartlarının birlikte kullanılması esasına dayalı bir ödeme yöntemidir. Sistemin amacı bankaların özellikle yabancı ülkelerde bulunan iş adamlarına ve turistlere elverişli etkin ve pahalı olmayan bir ödeme yolu sunmaya çalışmasıdır (Kirdaban, 2005: 11).

Avrupa ve Akdeniz ülkelerini kapsayan, çek ve garanti kartının birlikte kullanılmasını gerektiren Euro çek sisteminin pasif üyesi olan Türkiye'de Euro çekler yalnızca Euro çek alımına yetkili banka şubeleri tarafından nakde çevrilmektedir. Türkiye pasif ülke statüsünde bulunduğu için bankalarımız yalnızca kendilerine ibraz edilen Euro çekleri kontrol ettikten sonra iştira etmektedirler. Bankalarımızın müşterilerine Euro çek kartı ve Euro çek verebilmesi için Türkiye'nin de bu sisteme aktif ülke olarak katılması gerekmektedir (Kirdaban, 2005: 11).

Türkiye'de parası TCMB tarafından konvertibl ilan edilmiş döviz cinslerinden olan ülkelerin bankaları tarafından ihraç edilen Euro çekler o ülkenin para cinsi üzerinden düzenlenmelidir. Bu çekler Amerikan Doları üzerinden de düzenlenebilir ancak bu durumda ödeme sırasında ilgili banka tarafından ek bir masraf tahakkuk ettirilmektedir (Kirdaban, 2005: 11).