Çeşitli somut ve soyut adlar türetir Bu kelimelerin bir kısmında küçültme,

aşağılama anlamı söz konusudur. Burada yer alan bazı kelimelerde ek farklı bir kaynaktan geliyor olabilir (krş. +DIr, krş. +DIrmA).

buğduruk: ağaçların çiçek döktükten sonraki küçük meyvesi [OT bük “tomurcuk” (DLTD: 123)] (DS 780).

cabındırık: tatsız [DS: cabın aa., DS: cıbındırık “sinirli, yağsız et” 945] (DS 838). cıbındırık: geçim darlığı çeken, yoksul (DS 892).

cıyındırık/ cındırık/ çığındırık: sinirli, yağsız et [DS: cıyındırlık, cıyındırın aa.; KBS: *cıyın “sinir” ? + dırık 204] (DS 945).

civildirik: sıcaktan bunalarak bayılan kimse (DS 989).

çivindirik: ağaçların küçük taze dalı, filiz [DS: çiğindirik “filiz, taze yaprak” 1208, civindirik “tomurcuklanma” 989, çibindirik “söğüt ağacının çiçeği” 1203; KBS: 282] (DS 1248).

çomturuk: küt, yumak halinde [DS: çom “küme, topluluk; ağaç gövdesindeki yumru, budak” 1264] (Y-BYA 149).

çöpündürük: çör çöp, su kıyısı moloz birikintisi [krş. DS: çöpürdük “pis” 1291] (AAS 127).

eğindirik: piraplazmoz hastalığı (DS 1678).

fosturuk: iyi ya da kötü hiçbir olaya aldırış etmeyen kimse (DS 1877).

hoyduruk: yürüyüş ve davranışları kaba olan kimse [DS: hoydur aa.] (DS 2422). ışındırıḫ: pencere (KYAS 141).

içindirikli: duygulu, içli (NF 132).

karandırık/ karanduruk: karanlık (DS 2651). kızılıdrık: gökkuşağı (DS 2865).

mintirik: çok küçük, mini mini; çok az [DS: mindek/ mindek “çok küçük, mini mini” 3200] (DS 3202).

oğulduruk: soy sop [DS: oğunduruk “tükenmekte olan büyük bir ailenin küçük çocukları” 3270] (DS 4663).

olduruk: ince, genç çam ağacı; ağaç filizi, sürgün [DS: oğunduruk “taze çam” 3270, ovundurum “ekinin dibinden süren filiz, sürgün” 3299, uğunduruk “arpa ve buğdayın kökten süren çatal sapı” 4029; OT oğulduk “ağaç kökünden çıkan ufacık dallar, sürgünler” (KTS: 203), TTT oğulduruk “bitkilerin dibinden süren filiz” (YTS: 160); Kaçalin, 2006: 207] (DS 3277) .

oyunduruk: sık ağaçlık; çam fidanı [DS: oyunturuk “çam fidanı”; KBS: oy “saz, kamış” +un + duruk 644] (DS 3305).

sömündürük: iğe sarılmış ip [DS: sömen “taranmış yumak biçiminde yün” 3679] (DS 4705).

şarpındırık: arık, yağsız (et için) [DS: şırpıntırık aa. 3773] (DS 3750). şepildirik: başaklanmaya yüz tutmuş ekin (DS 3761).

şiftirik: gereksiz konuşan, geveze [krş. DS: şiptirme /şipdirim “hoppa, oynak kadın” 4728] (DS 3776).

uzunduruk: uzun boylu kimse için söylenen “uzun adam” anlamına bir aşağsama kelimesi [KA: “sevilmeyen bir kimseyi tanımlamak için” 591] (AA 707).

zıbındırık: uzun boylu (DS 4365). zivindirik: sivilce (DS 4390).

1.46. +dIrIm / +dUrUm

Yazı dilimizde bulunmayan bu ek, +DIrIk eki ile aynı işleve sahiptir. +DIrIk ekinin bir varyantı olarak değerlendirilebilir. 54

çildirim: çay kıyılarında yetişen bir ot (DS 4479).

çaldurum: dağların engebeli taşlık yerleri [DS: çoldurum “taşlık yer” 1263, çal “çakıl ve taş yığını; taşlık yer, çıplak tepe” 1046] (DS 1050).

dildirim: fazla gevezelik eden, gelişigüzel konuşan [krş. DS: dildirik “oynak, hoppa kimse”] (DS 1492).

koldurum: duvarla saçak arasındaki boşluk [DTAS: “köy evlerinde çatı mertekleri ile duvar arasında bulunan ve ufak tefek şeyleri koymaya yarayan dar boşluk” 167, DS: kuldurum “balıkların yumurtaları sakladıkları su kenarlarındaki yerler, ağaç kovukları; uçurum, dik yamaç” 2995, küldürüm “dikildiği yerde çürüyüp içi boşalmış ağaç, içi kof ağaç” 3027; krş. OT kol “kılıç veya bıçakta bulunan yol biçimi, oyma” (DLTD: 340), OT kol “vadi, nehir yatağı” (KTS: 152); krş. DS: koltak/ koltuk “küçük oda” 2911, koltuk “yapılarda duvarların birleştiği yer, köşe” 4564, kolçak “dağların yamaçlarında ocak şeklindeki oyuk ya da çukur” 2909, kul “ayakyolu, hela” 2993] (DS 2910).

güldürüm: büyükçe taş parçası (DS 2218).

sıldırım: yalçın, sarp [AKD: “sarp kayalık” 396, DİAT: sıldırımlıḫ “altı uçurumlu kayalık” 275] (DS 3607)?

şipdirim: hoppa, oynak kadın [krş. DS: şiptirme aa.; DS: şiftirik “gereksiz konuşan, geveze” 3776] (DS 4728).

ovundurum: ekinin dibinden süren filiz, sürgün [DS: oğunduruk “taze çam” 3270, uğunduruk “arpa ve buğdayın kökten süren çatal sapı” 4029] (DS 3299).

54 _{Hakas Türkçesinde bir örnekte +DIrIk eki ile aynı işlevi taşıyan +tırım şekli tespit edilmiştir: xoltırıx/}

1.47. +DIrmA / +DUrmA

Sadece birkaç kelimede rastladığımız bu ek +DIrIk eki ile aynı işlevi taşımaktadır. +DIrIk ekinin bir varyantı olabileceği gibi, +DIr- ile -mA eklerinin birleşmesinden meydana gelmiş de olabilir (bk. +DIr-).

çiğindirme: omuzla getirilen uzun odun [krş. DS: çiğindirik “su taşıyanların kullandıkları omuzluk” 1208] (DS 1207).

şiptirme: hoppa, oynak kadın [DS: şipdirim aa.; krş. DS: şiftirik “gereksiz konuşan, geveze” 3776] (DS 4728)?

şişdirme/ şüşdürme: sacın üzerinde iyice kızartılıp şişe sarılarak rulo haline getirilmiş gevrek yufka ekmek (MAS 345).

1.48. +eğin (< +egün)

(+eğen, +evin, +avun)

Benzerlik anlamı taşıyan bu ek Orta Türkçede sadece bir kelimede ‘+egün’ şeklinde tespit edilmiştir (Bilgen, 1989: 12). TTA’da birkaç kelimede daha bu ekin olabileceğini düşünüyoruz.

göveğin/ göveğen: sığırlara dadanan zar kanatlı bir çeşit sinek [OT kökegün “gök sinek” (DLTD: 357); EDPT: < *köke- < kök 710, KBS: kök + eğen 388] (DS 2167). gürevin: kuvvetli, dinç [DS: güre aa.; krş. ET kür “müthiş, sarsılmaz” (ETY: 817), OT

kür “yiğit, sarsılmaz, yürekli” (DLTD: 399)] (DS 2235).

ėtėvinli: şişmanca, etine dolgun [DS: eteni aa., MAS: eteŋi aa. 145] (DS 1798). yalavun: yüksek alev (DS 4141)?

1.49. +eli, +ēni

(+ēli, +eni, +ēnĕ +eyli, +eyni, +iin, +in , + ı ̇̄n, + ı ̇̄n(i), +īn, +ıyn / +iyn, +ıynı, +ıyl, +ıylı, +ıylın)

+gil55 eki ile aynı işleve sahipolan +eli ve varyantları Aydın, izmir, Kütahya, Adana, Edirne, Bursa, Kırklareli, Manisa illerimiz ile Kuzeydoğu Bulgaristan

55 _{DS’de, sadece Pötürge (Malatya)’den gönderilen bir fişte +gil ile aynı işleve sahip +mol ekinden}

bahsedilmiş, ek için ‘Hasanmola gittik.’ örnek cümlesi verilmiştir (DS: 3208). Taradığımız kaynaklarda böyle bir ekle karşılaşmadık.

(Deliorman)’da 56 _{tespit edilmiştir (Ersöz, 2008: 362-363, Günşen, 2004: 156-158, Akyol,} 2006: 203). Ek, Türkiye Türkçesi ağızlarının büyük bir bölümünde, özellikle de yörükler ve göçmenler arasında, yaygın bir şekilde kullanılmaktadır (Ersöz, 2008: 372).

Gülensoy, ekin ‘ev’ kelimesinden geliştiğini ileri sürmüş (1988: 77), Günşen -gil ekinin başındaki g ünsüzünün düşmesi ve ünlü uzaması ile ekin +ı ̇̄l biçimini aldığını, 1. ve 2. şahıs iyelik ekleri üzerine gelen ekin ilerleyici benzeşme ile +ı ̇̄n biçimine kavuştuğunu iddia ettimiştir (2004: 158).

agamıylı: ağamlar [DTAS: aganiini “ağabeyingiller” 50] (EdA 63).

anameli/ anameyli: anne evi [DTAS: anamiin “anamgil, anamlar” 54] (DS 251). bobameyni: babamgil [Y-MMK: bubameli aa. 406, EdA: bobamıyn “babamlar” 63] (KYA 77).

1.50. +GA

(+ġa, +ğa)

Yazı dilimizde eskiden beri, donmuş olarak bir iki kelimede bulunur (Ergin, 1990: 166, Gabain, 1988: 45). Eski Türkçede az da olsa hayvan ve bitki isimleri de türetmiştir (Erdal, 1991: 83).

TTA’da ekin yansıma kelimelere de eklendiği görülmektedir. Ek TTA’da küçültme ve genişletme işlevi ile pek çok kelimede görülmektedir.

1.50.1. Hayvan adları türetir.

cırga: ağustos böceği (DS 928). cırġa: civciv (D-BlcİA 857).

kösürge: köstebek, tarla sıçanı soyundan bir hayvan [OT kösürge/ kösürken “köstebek” (DLTD: 366); EDPT: 752, OTWF: 83] (DİAS 217)

mısırga/ mısırka/ misirke: hindi [DS: mısır/ misir aa.] (DS 3189).

sakırga: kene [OT sakırku aa. (DLTD: 484); TDES: 351, KBS: 719, EDPT: 351, EDAL: 1204, < sakır “sticky” + t +gu (Tekin, 2003e: 122) 57] (DS 3519).

56_{Ersöz ve Günşen’in çalışmalarında ekin görüldüğü yerler arasında Manisa ili ve Deliorman bölgesi yer}

almıyor. Manisa ağzında ‘+eli’ şeklinde görülen ek için ‘anameli, bubameli’ örnekleri verilmiştir (Akyol, 2006: 203).

57 _{Tekin, sakız ile sakırgu kelimelerinin aynı kökten olduğunu iddia etmiş, anlam ilgisini desteklemek için}

1.50.2. Bitki adları türetir.

çakırga: mazı ağacı [TTL: 466] (DS 1044).

ilikge: ham incir [DS: iğlek/ ilek “baba incir, erkek incir” 2510; OT ilek “incir” (KTS: 109)] (DS 2524).

kındırga: çayır otuna benzer, derin köklü bir bitki [DS: gındırga “iğne gibi tepesi olan, çorak yerlerde yetişen yapraksız bir ot; bodur kamış” 2049] (DS 2809).

topka: çekirdeği top gibi çıkan bir tür kavun (SİYA 700).