Çeşitli somut, soyut adlar ve nitelik bildiren sıfatlar türetir.

başka: usta [DS: başka çık- “çıraklık dönemini bitirip ustalık yetkisi kazanmak”] (DS 561).

cemişge: kaşık [krş. DS: çömüş “kepçe, büyük tahta kaşık” 1288] (DS 4470).

cimke: nokta; küçük çıkıntı, kabarcık; küçük yonga [krş. DS: cin/ cinek “küçücük, mini mini” 974, çim “az, biraz” 1221] (DS 974).

coşka: dikkatsiz [krş. DS: coş “genç” 1003, MİA: çoş “deli, çabuk, oynak” 395] (DS 1003)?

çeneke: çenenin uç tarafı (DS 1136). çıbışga: ince, uzun, yaş değnek (DS 1158). çıtırga: meşe yaprağı (DS 1194).

çiyirge: pekmez, susam ve afyonun kaynatılmasından yapılan tatlı (DS 1250). çöpürge: çalı çırpı (M-VADK 69).

dizge 58: erkeklerin giydiği getr biçiminde çorap, tozluk; dize kadar uzanan uzun konçlu çorap (DS 1531).

gıcırga: loğ taşını çekmek için ortasından takılan demir ya da ağaç araç, kol (DS 2028). gözge: çeşme (DS 2181).

gübürge: selin sürüklediği ağaç ya da başka şeyler (DS 2206).

içge: saygılı, kibar [NSÇT: içke “ince” < yinç + ge 947, EDPT: yinçge < *yinç- 945, EDAL: 1010] (DS 2504).

58 _{Nevzat Özkan, Kıpçak Türkçesinde de görülen bu kelimede hal eki kalıplaşması olduğunu ifade etmiş}

kaşka: hayvanların alnındaki beyazlık, ak leke ve alnı beyaz lekeli olan hayvan [ET gaşga “alnı akıtmalı at” (YY: 203), OT kaş “lekesiz beyaz veya kara taş”, kaşga at “yüzü ak, gözlerinin çevresi kara olan at” (DLTD: 276-277); KBS: 473] (DS 2680). kındırğa: kurumuş, sertleşmiş (DS 2809).

kıravga: kıraç toprak [DS: gıravga “verimsiz, kolay sulanmayan toprak” 2051, NF: gıravga “kıraç, işlenmemiş, verimsiz toprak” 125] (DS 2815).

koska: çalımlı, iyi giyinmiş, güzel yakışıklı [DS: kosga “yiğit, kabadayı, yürekli” 2930, gosga “gururlu, kibirli” 2016; krş. kostak] (DS 2930).

mısırga: mısır unundan yapılan bir çeşit yiyecek, kaçamak (DS 3190). nėfiske: gözü yemeğe doymayan, boğazına düşkün, pisboğaz (KrTS 271).

özge: iki dağ arasındaki dereciklerin birleştiği yer, derenin başlangıcı [ET öz “vadi” (OTG: 251); OT öz “iki dağ arasında bulunan dere” (DLTD: 472); KBS: 681] (DS 3371).

özge: iyi, güzel; şakacı; cana yakın, sıcakkanlı; yürekli, gözü pek [DS: özke “sağlam, dayanıklı; temiz yürekli” 3372; KBS: 682] (DS 3371).

pasafka: aşağılık, onursuz, değersiz kimse [DS: pasaf “kir, süprüntü; kirli, pasaklı”] (DS 3403).

posurga: yere devrilip çürümüş ağaç (DS 3473).

sapanga: taş atmak için kullanılan ip ya da lastikten yapılmış bir araç, atambaç (DS 3539). sonka: son, sonuncu, son çocuk [Y-BYA: sonku aa.] (Y-BYA 222).

söveke: uzun boy [DS: söve boy aa.] (DS 3681).

tırka: her şeye çabuk kızan, sinirli [DS: tırlak aa.] (DS 3921).

tıska: sarı benizli, sıska, zayıf [DS: tıs/ tısık/ tıslı aa.; KBS: 897] (DS 3926). tilişge: tahta, odun kırıntısı, talaş [DS: tiliş “parça, dilim”] (DS 4762).

titirge: meyve ağaçlarının çatlak ve yaralı yerlerinden akan zamk [krş. DS: tetir/ tetire “yeşil ceviz kabuğu, nar vb. bitkilerin bıraktığı durağan boya lekesi” 3898] (DS 3941).

toska: genç, küçük manda [DS: tosmak aa.; KBS: *tos “tay” +ka 921] (DS 3972). tönge/ tömge: tırpanla ekin biçenlerin korumak için sol ayaklarına bağladıkları ot bağlamı

[krş. DS: töm “küçük toprak yığını” 3980; KBS: < tön- “dönmek” + -ge 926] (DS 3981).

töske: ocağa konacak biçimde kesilmiş küçük kütükler (DS 3984).

yelke: dağın doruğa yakın bölümü; küçük tepe (DS 4235).

1.51. +GAç

Yazı dilimizde görülmeyen bu ek küçültme işlevi taşır. ET’den beri az kullanılan bu ek bitki, hayvan ve alet adları türetmiştir (Deny 1941: 545, Räsänen, 1957: 101, Erdal, 1991: 83, Clauson, 2007: 189).

Bazı örneklerde +cAk ekinin göçüşmeye uğrayarak +GAç şekline girdiği görülmektedir.

buturgaç: haşarı, yaramaz [DS: butur 59 _{aa.] (DS 807).}

çıkırangaç: bir çeşit tahterevalli [DS: çıngırşak/ çıkırancık aa.] (DS 1168). çuḫurġaç: çukurluk yer (Y-YYA 39).

çungurgaç: salıncak [Y-TYA: çungurgeç “urganlı salıncak” 174] (DS 1304). dombalakeş: takla (DS 1551).

elbürgeç: birdirbir oyunu (DS 1704).

elgeç: haşhaş sürtmekte kullanılan küçük el taşı [Y-SYA: elcek aa.] (Y-SYA 485). gıcırgaç: salıncak (2028).

ilankaç: dönemeçli yol [DS: ilankavığı aa.] (DS 2518). karkaç: saksağan [krş. DS: karrak aa. 2667] (AUKA 244).

kıcıngaç/ kıncırgıç/ kındırgeç/ kıngırgıç: tahterevalli [DS: gıncırgeç/ gıngırgaç “tahterevalli ya da tahterevalliye benzeyen bir oyun aracı” 2047] (DS 2807). kolkaç: ceket, gömlek ya da elbise kollarının kirlenmesine engel olmak için bilekten

dirseğe kadar geçirilen eğreti kolluk [DS: kolçak aa.] (DS 2909). loğkeç: loğ taşına takılan iki kollu ağaç [DS: loğdur aa.] (DS 3083)? sukaç: çeşme [KBS: 813] (DS 3690).

tapkaç: tokuç (DS 3826). temkeç: çaydanlık (DS 3876).

vızırgaç: topaç, dönen oyuncak (NF 160). yalgeç: köpeğin yal kabı (Y-AYA 137). yaykeç: yün atılan alet (SİYA 712). zıngırgeç: dönme dolap (DS 4373).

1.52. +GAn

(+ğan, +yen)

Eski Türkçede genellikle bitki ve hayvan adları türetmek için kullanılan ek ‘benzerlik, küçültme, yoğunlaştırma’ ifade eder (Atalay, 1941: 127, 133, Bilgen, 1989: 17, Erdal, 1991: 87, Biray, 1999: 63, Kaçalin, 2006: 123).

Moğolcadaki +gAn / +gAnA küçültme eki ile benzerlik taşır (Poppe, 1992: 46- 47, Erdal, 1991: 87, Karaağaç, 2009b: 238).

1.52.1. Bitki adları türetir.

arpagan: yabani arpa [OT “arpaya benzeyen bir bitki” (DLTD: 36); TDES: 19, Kaçalin, 2006: 123] (DS 330).

badırgan: yaprağı maydanoza benzeyen ve sapı soyularak yenen bir bitki (DS 468). bodurgan: tatlı, siyah renkli bir yemiş çeşidi (DS 722).

çıçırgan: bir çeşit dikenli çalının meyvesi [EİA: “diken” 64] (DS 1158). çıtırgan: sakızlık ağacına benzer küçük çalı (MKS 49).

dargan/ darikan/ darkan: çavdar [Dankoff, 1995: 702] (DS 1370).

ġığışkan: parlak yapraklı, yıkarken cıyış cıyış ses çıkaran yenilen bir ot [MAS: cıyışġan aa. 71] (MAS 181).

karağan: fırça gibi kullanılan sert tüylü bir bitki; yapışkan ve kokulu yaprağı olan, bodur funda boyunda dikensiz bir bitki [DS: karagan “yaprakları yapışkan, bodur bir çeşit bitki” 4533, karan “yaban nanesine benzeyen bir bitki” 2651; OT karakan “dağ ağacının bir çeşidi” (DLTD: 267)] (DS 2544).

kavgan/ kavkan: hayvanların, özellikle develerin, severek yediği dikenli bir ot, deve dikeni [DS: kavgaz/ kavız aa.] (DS 2688).

kurugan: ekin içlerinde biten, yemeği yapılan bir bitki (DS 3011). özgen: kuzukulağı otunun filizleri [KBS: 681] (DS 3372).

pıtırğan: dikenli tohumu insanların giysilerine, hayvanların tüylerine yapışan bir ot [OT buturgak “pıtrak” (DLTD: 121)] (DS 3449).

pizirgan: her hastalığı iyileştirdiğine inanılan ot, sultanotu (DS 3465).

südgen: kesildiğinde ortasından süt gibi bir sıvı akan; ilaç ve yakacak olarak kullanılan bir bitki, sütleğen (D-VGHA 123).

1.52.2. Hayvan adları türetir.

bıcırgan: midye (DS 655). çekgen: çekirge (AOA 462).

çayırğan: siyah beyez lekeli, keklik büyüklüğünde bir kuş (AADS 76).

çırgan: ağustos böceği [DS: cığırgan/ cığırtgan/ cıyırgan aa. 926] (DS 1186). mısırgan: hindi (DS 3189).

pisigen: kedi (DS 3461).

sakızgan: saksağan kuşu [OT saġzıġan aa. (DLTD: 483)] (AAS 277).

yeşilgan: yeşil renkli, kertenkeleye benzer bir hayvan [krş. TTT yaşılġan “yemyeşil” (YTS: 238)] (DS 4255).

tabışgan/ tabışkan: evi beklediği sanılan, fakat görünmeyen, bazı duvardan sesi işitilen hayvan [bk. DS: tavıştı “ses, hafif gürültü, tıkırtı” 3846; ET tavış “gürültü, şamata” (EUTS: 150); Tel. tabış “ses, haber” (TAS: 106)] (DRTA 359).

yeleken: kerkenez kuşu [DS: yelkesen aa.; KBS: yel + eğen 1112] (DS 4233)?

1.52.3. Yer adları türetir.

çamlığan: çamlık (DS 1065).

garağan: çalıların çok bulunduğu yer (DS 1919).

kırağan: geçit, dağın boynu [DS: kıramık “dağ sırtı, tepe, yamaç, bayır” 2815] (DS 2814).

vıcırgan: bataklık (DS 4098).

buzluğan: buzu eksik olmayan tepe [KBS: 191] (DS 811).

suluğan: abdest alınan yer [krş. DS: sulağan “sulu yer” 4707] (DS 3692)?

1.52.4. Çeşitli somut adlar türetir.

çipilgen: çamurlu [DS: çipil “sulu çamur” 1232] (DS 1233). dişleyen: büyük dişli kimse (DS 1525).

dölgen: tohum (DS 4487).

ezgen: her zaman nemli olan, nemli kalabilen toprak [ < öz + gen ] (DS 1829).

golğan: hayvanların boynuna takılan yuvarlak, irili ufaklı zil [krş. DS: hol “topaç” 2396] (DS 2097).

gözgen: kapaksız, küçük dolap (DS 2181).

karagan: toprak çanak (DS 2642).

talagan: kara yapağıdan dokunan bir çeşit kepenek [krş. DS: tala “kırkılmış koyun, keçi” 4735] (DS 3812).

tekirgen: üzüm suyunu arıtmaya yarayan büyük tekne [DS: tekir “yuvarlak”] (DS 3865). yedigen: büyük ayı da denilen takım yıldızı [OT yetigen 60 _{“yedi kardeşler adı verilen}

yıldız” (DLTD:777); EDPT: 889] (DS 4221).

yelken: hava açıkken görünen ve yel çıkacağının belirtisi sayılan bulutçuk; dağın başındaki sis [DRTA: “yelli, rüzgarlı” 408] (DS 4235).

yengen: elbisenin kolu (SMYA 431).

1.53. +GI / +GU

(+ğI, +vu)

Genellikle yansıma gövdelerden sonra gelen ek küçültme, genişletme eki olarak kullanılmakta, +(I)k ve +tI eklerinin işlevine benzer bir işlev taşımaktadır.

Yansıma kelimeler dışında görülen +gI eki ET’de çeşitli anlamda isim ve sıfatlar yapan, genişletme işlevi taşıyan +gU eki (Gabain, 1988: 45, Räsänen, 1957: 104, Clauson, 2007: 188, Erdal, 1991: 164) ile ilgili olmalıdır.

1.53.1. Alet, eşya adları türetir.

çımkı/ çıpkı: ince, uzun değnek [DS: çıpkıç/ çıpkın/ çıprağı aa., DS: cıpkı “kamçı” 925; bk. OT çıp “ince ve yumuşak dal” (DLTD: 150); TTL: ? 509] (DS 1177).

gıcırgı: loğ taşını çekmek için ortasından takılan demir ya da ağaç araç, kol (DS 2028). gıldırgu: çocukların oynadığı ucunda tekerlek olan değnek (DS 2040).

gıygı: bir çeşit keman [DS: kıykı aa. 2857; TTL-II: < krş. Alm. geige “keman” 152; < gıy “yansıma” +gı] (DS 2066).

güldürgü: deve ve koyunlara takılan büyük çan [DS: gildirgi “küçük çan; büyük çan” 2039, kıldırgı “oğlak ve kuzuların boynuna takılan küçük çan, çıngırak” 2795] (DS 2217).

ışılgı: lamba [KBS: 422] (DS 2496).

60 _{Bu kelimedeki ek küçültme işlevi taşıyan ve bitki, hayvan isimleri yapan +gAn ekinden farklı bir ek}

olarak kabul edilmektedir. Bu ekin yalnız unvanlarda, özel adlarda kullanıldığı ifade edilmiştir: başkan,

yetiken, tarkan, teŋriken (Ergin, 1990: 166, Gabain, 1988: 44, Tekin, 2003a: 82, Taş 2009: 40, Erdal, 1991:

şüdürgü: kamış dilli düdük (DS 3794). tablağı: tabla (DS 3798).

tıbılği/ tıbırği: ağaç dallarından yapılmış kaba süpürge [M-BDYA: tubulgu “ince çubuk” 448] (EİA 309).

yelgi: rüzgargülü [MİAS: “havanın hareketlerini ve rüzgarların cihetlerini gösterir alet” 290; KBS: 1113] (DS 4234).

yüzgü: ayna61 _{[DS: yüzüngü/ yüzünge aa., DS: görgü, gözgü aa. 2160, 2181; ET közŋü} aa. (YY: 206), közüngü aa. (EUTS: 80), OT közŋü/ közüŋü aa. (DLTD: 371-372), közgi/közgü aa. (KTS: 161), TTT gözgü/ gözüngü aa. (YTS: 101), bk. ET közün- “gözükmek, görünmek” (EUTS: 80), OT közün- “görülmek” (DLTD: 372); EDPT: közŋü/ közüŋü < közün- 761] (DS 4339)?