B O Z D O Ğ A N K E M E R İ
Dr. N a z ı m Saadi N İ R V E Nİstanbul tepelerinin pembe bir sisle tüllendiği akşam sa-atlerinde, Fatihle Şehzade camilerinin arasında, göğün ölgün mavi loşluğuna asılmış gibi duran Bozdoğan kemerinin
kavis-lerinin sıralandığı görülür. Bu eski kemer, günün kararan sa-atlerinde büründüğü esrarlı gölgelerile insanı daima mazinin sonsuz hatıraları içine sürükler götürür. Onun birbiri
arka-Kamerin Kitabesi
Kemerin üzerindeki bu kitabe beş satırdan ibaret olup arapca olan birinci satırın bir hadis veya âyete ait olması mümkündür.
Sondaki tarihi iki satırlık beyti okuyan arkadaşım Yüksek Mühendis Naci Yüngül de epçet hesabiyle şu tarihi bulmaktadır:
Şadab kılıb âlemi izzile Sultan Mustafa Bâ)â-ı tak-ı ser-bülend
ma-ül-hayta navedan
(
Kemer yapısının yakından görünüşü
sına dizilen yüksek kavisleri, şarkî Roma'dan bir çok gayler hikâye ederken Orta Kuruna son veren büyük Türk Cihan-giri Sulatın II' Mehmedle onun torunlarının kahraman or-dularının zafer neş'elerile çırpınan renkli atlas bayrakları-nın da bu kemerin altından geçişlerini anlatır.
Osmanlı İmparatorluğunun tarihini saklayan Hazine'i Evrakdaki vesikalar biraz karıştırılırsa Türklerin bu keme-ri de, günümüze kadar intikâl edebilen diğer Şarkî Roma yapılarında olduğu gibi, ayakta tutabilmek için ne emekler sarfetmiş oldukları ne güzel anlaşılır. Bu çalışmalar, o kadir çok ve esaslı olmuştur ki bu kemer bugünkü halile bir Türk
eseri haline gelmiştir (*)
Bize bu düşünce ve iddialarımızda birer kuvvetli destek V2 delil olan Başvekâlet Arşivlerindeki müteaddit vesikalar arasında bir de, Osmanlı Sultanlarından birinin baştan yap-tırdığı kemerin yüksek dehlizlerinin taşları üzerine koydur-duğu mermer bir kitabe bulunuyor. Osmanlı Türkleri İmpa-ratorluklarının her köşesinde kurdukları dinî ve Sosyâl
bü-(Devamı 134 nci sayfada) (*) Saadi Nazım Nirven. İstanbul'da Fatih II. Sultan Meh-med devri Tür.k su Meh-medeniyeti 1953.
(Baştarafı 125 nci sayfada)
tün âbidlerinin üzerine yapı tarihini taşıyan birer kitabe koymayı ihmâl etmemişlerdir. Ne yazık ki bunların büyük bir kısmı sonradan tahribe uğramıştır. 15 sene evvel Fatih II. Sultan Mehmet tarafından yaptırılan büyük bendin I: Mahmut tarafından tamir ve ihyasını anlatan mermer kita-be taşını parçalanmış bir halde Belgrat ormanlarında bir su akıntısı üzerinden toplamıştık. Allaha hamdetmeli ki kemer-deki kitabe yüksek bir yerinde olduğu için tabiatın ve in-sanların tahribinden masun kalabilmiş. Arapça ile başla-dığı okunabilen kitabe II. Mustafanın saltanat yıllarının ta-rihini taşıyor: 1109 Hicrî (1697) m. Bu devir mimarimiz-de Sultan Ahmed camiinin şöhretli mimarı Semimarimiz-defkâr Mehmed ağanın aştığı teceddüt devrinin son senelerine tesadüf eder. II. Mustafa zamanında baş mimar olarak Mehmed ağa adına tesadüf ediyorsak da bu mimarın kemeri baştan ihyasında vazifesine dair bir vesikaya henüz sahip bulunmuyoruz.
Kemerin ilk örücüleri olarak, Adrian, Konstantin, Va-lans'dan bahsederler. Bazı müellifler ise doğrudan doğruya Bizansda kapitolü kuran Konstantinden bir kaç kayser sonra imparator olan Valans'a atfederek 378 Milâdi senesini yapı tarihi olarak bildirirler. Umumî tarih ise bu yılda Valas'ın Vizigotlar tarafından Edirne civarında bir kulübe içinde yakılarak telef edildiğini söyler. Kemerin, belki de daha eski olduğunu düşündüren bir nokta su akıttığı Konstantinin yaptırdığı kapitolün altındaki Nymphaeum Maximum su sarnıcının yapısının kemerden daha eski oluşudur.
Yabancı yazarlar ise her bizans yapısı için olduğu gibi bu akadükiçin de bir takım hayallerle örtülü şeyler anla-tırlar. Meselâ R. Walsk (*) bu kemer için der ki:» İmpa-rator Vanals Calcedoine şehrinin sakinlerine kızmış olduğu için şehrin surlarını yıktırmıştır. Yıkılan surların arasında üzerinde calcedoiane sularının şehre su vereceği bir mu-cize olarak yazılı bir taş bulundu, volans bu mu çizenin işaret ile calcedoine taşlarile akadükü inşa ettirdi. Ben yazıları taşıyan taşı çok araştırdım fakat bulamadım». Enstitü azasından Charles Diehl'den de (*") bu kemer için şu satırları okuyoruz: «İmparator Valans bu akadükü IV üncü yüz yıl ortalarına doğru bina ettirmiştir. 625 metre uzunluğundaki kısmı II inci Mehmet camiini Şehzade camiin-den ayıran derin vâdinin üzerinde hâlâ mevcuttur. Vaktile yüksek kavislerinin çift katları kendisini sıkı bir surette saran Türk evleri arasında iyice gözükmüyordu. Bütün bu civarı harap edip yıkan yangın onu ortaya çıkarmış etrafın boşluğu içinde 23 metre yüksekliği ile kendini göstermeğe başlamıştır.»
İstanbul'un fethile bu kemerden su geçiren dolayısile bu su tesisinn çalışmasını idame ettiren Fatih olmuştur. «Fatih suyu» camiin çeşmelerinden aktıktan sonra, taş ga-leriden geçerek Bayazıt meydanında kapitolün harabeleri üzerinde kurulan sarayın musluklarından süzülüyordu. Fa-tih'in oğlu Bayazıt da form Konstantinde yaptırdığı cami, medrese, hamam, kütüphane vesaireden müteşekkil dinî ve sosyâl büyük tesislerinin suyunu aynı kemerin yolundan ge-çirmişti.
İstanbul'un su tarihinde Bozdoğan kemerinin hizmeti, diğer Osmanlı Sultanları zamanında da yine devam etti. II. Süleyman Şahane camisinin suyunu, I. Ahmed Marmara-nın kıyıları üzerinde azamet ve güzelliği yükselen bembe-(*) Voyage en Turquie et Constantinople. 1828.
("*) Constantinople: 1935.
yaz san'at ve din âbidesinin suyunu, II. Mahmud Topkapı sarayının musluklarından akıttığı beylik sularını hep bu ke-merin taş oluklarından geçirdiler.
Cevamii şerife (Halkalı) sularının mühim bir kısmını şehrin bir tepesinden diğer tepesine aktaran Bozdağan ke-merinin bu önemi dolayısile, çeşitli sebeplerin düşürdüğü taşları ve çöken kemerleri Osmanlı İmparatorluğunun Hassa Mimarları tarafından daima büyük bir itina ile derhal tamir ve ihya olunmuştur. Kemerin ilk şeklini kısmen de değiş-tirerek tamirini yapanlardan biri de Mimar Sinan olmuştur. Sinan güzel eseri Şehzadeyi bitirince Türk Mimarisinin bu kıymetli âbidesini gölgeleyen ve harap bir vaziyette bulu-nan kemerin Şehzade tarafından galerisinin bir kısmını, su taşıma kudretini bozmadan, bugünkü şekilde tamir ve tadil etmiştir.
Baş Vekâlet arşivlerinde Bozdoğan kemerinin tamirine ait ve muhtelif yılların tarihini taşıyan bir çok vesiklar bu-lunmaktadır. Bunlardan I. Mahmud devrine ait iki vesika-dan 4358 numaralısınvesika-dan «İstanbul'da vaki Atpazarı kurbinde Mimar Ayaz mahallesinde olan su kemerlerinden üç adedi mütevecii harap olup tamire muhtaç» olduğu anlaşılmakta-dır.
Tamire ferman çıkmış ve Mimar ağa da hesabını yapa-rak arzetmiş:
«Sadir olan fermanı âli üzere İstanbul'da Atpazarı kur-binde Mimar Ayaz mahallesinde vaki kemerlerden üç aded kemerlerin tonozları fena bulup müceddeten bina olunup ve kâgir rıhtım olmağa muhtaç olmakla zikrolunan kemerler müceddeten bina olunmak üzere keşif ve tahmin defteri > tafsilâtlı dökümü 607 kuruş üzere tanzim olunmuş; sene 1161 de.
Aynı yılda ait ve yine 4358 numaralı diğer bir vesikada elhaç Ahmed adında bir arzuhal sahibi de Saraçhanebaşında Mimar Ayaz mahallesinde oturduğunu ve Doğancılar kemer-lerinden- iki adedinin yangınlarda «Unkapanı ihrakmda ke-meri mezbur muhterik olup etrafın odun kemerler mümkün mertebe tamir» olunduğu ve tamire muhtaç bulunduğu bil-dirilmekte yapısı hususu istenilmektedir. Bu tamir keyfi-yeti hangi kemerler için olduğu Mimar Ağa'dan soruluyor.
Mimar Ağa da cevabında: «Sadir olan fermanı şerifleri üzere Atpazarı kurbunde sahibi arzuhal Elhaç Ahmed'in menzili derununda olan iki adet kemer ve ittisalin dahi bir adet kemerlere varılıp muayene olundukta kemeri mezbu-ların tonozları münhedim olup tamire muhtaç olmakla hal binası ferman buyurulan kemerler Kalenderhane camii şe-rifi kurbunda Bozdağan kemeri demekle maruf kemerlerdir. Derunu arzuhalde zikrolunan kemerler Atpazarıkurbunda tamir olunan kemerlerden değildir. Emrü ferman» diyor.
Başvekâlet arşivinin vesikalarından bir kısmı da III. Selim'in Saltanat yıllarının tarihini taşıyor. Bunlardan 3640 numaralı vesikanın başında kemerde ve civarında yapılacak işin eb'ad ve tutarı işaret edilmiş ve «Kemerin yüzleme du-varı münhedim olmakla mahalline halis harçla memzuç taş mahlût üzere derzli yüzleme duvar inşası maa harç is-kele» ve etrafdaki harab olan bina kısımlarının da tamiri tutarının hesabı 1589 kuruş olarak çıkarılmış gurre D. 1219. Vesikanın altında İbrahim Kâmi imzasile 15 S. 1220 ta-rihli bir kaç satırlık maruzattan Bozdoğan kemerinde tamir ve tecdidin yapılmış olduğu anlaşılmaktadır.
Arşivde Bozdoğan kemerine ait, bir kısım vesikalar da II. Mahmud devrinin tarihini taşıyor. Bunlardan 2787 nu-maralı bir vesikadan II. Mahmud'un mimarı Esseyyid
